Drych yr Amseroedd/Siroedd Dinbych a Fflint
| ← Peter Williams | Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon |
Yr erlidwyr am atal llwyddiant crefydd → |
YMOF. Rhyfedd yr elyniaeth ysgeler, a'r dichellion uffernol oedd yn bod y dyddiau hyny, fel bob amser, yn erbyn crefydd! Y mae yr helyntion a adroddasoch yn dwyn i'm cof eiriau yr Apostol, "Yr Arglwydd a fedr wared y duwiol rhag profedigaeth, a chadw y rhai anghyfiawn i ddydd y farn i'w poeni."-Cyn i chwi adael ardaloedd Dinbych a Fflint, gadewch glywed eto rai o'r pethau mwyaf hynod a ddygwyddasant yno.
SYL. Pan wynebwyd gyntaf i gynyg pregethu yn nhref Dinbych, ymosododd trigolion y dref a'r wlad i erlid yn dra ffyrnig dros enyd o amser. Byddent, nid yn unig yn curo yr ychydig broffeswyr tlodion ag oedd yn dyfod yno i geisio gwrando y gair, ond hefyd yn eu llusgo i le a elwir Pwll y grawys, i'w rhynu a'u darnfoddi. Un tro, fel yr oeddynt wedi Ilusgo rhyw bregethgwr i'r pwll, ac heb allu canlyn arno fel y dymunent, rhuthrodd un ar ei farch, a chi mawr ganddo, ar fedr ei larpio. Ond wedi iddo anog y ci i rwygo y dyn, yn lle gwneuthur felly, ymaflodd y creadur ffyrnig yn ffroenau y march, ac ni fynai ollwng ei afael. A thra y buont hwy yn ceisio cael y march o afael y ci, cafodd y pregethwr tlawd gyfle i ddiangc o'u dwylaw.-Byddent mor annynol ac anifeilaidd a chodi merched ar eu penau yn y modd mwyaf gwarthus, er gwawd i'r holl edrychwyr. Rhuthrasant i dŷ un Thomas Lloyd, a chymerasant pobpeth oedd ganddo yn ei dŷ, gan eu gwerthu oll yn y farchnad, a gadael y gŵr a'r wraig rhwng dau bared moel, i ymdaro fel y gallent. Ond er ei yspeilio o'r cyfan oedd ganddo, ni adawodd Duw ef heb ei wobr; canys llwyddodd wedi hyny yn dra helaeth yn ei feddiannau bydol. Cyn darostwng y terfysgwyr yno, bu gorfod defnyddio y gyfraith; a drud iawn a fu y tro i rai lled uchel eu sefyllfa; ond diangodd rhai o'r wlad rhag ofn, ac ni ddychwelasant byth yn ol.
Yr oedd yn byw yn Henllan, gerllaw Dinbych, ŵr a gwraig a anturiasent dderbyn pregethu i'w tŷ, yn ngwyneb llawer o erlid a gwawd, ac o radd i radd, cynyddodd yr elyniaeth i'r fath greulondeb fel y taflwyd hwy allan. Ond gofalodd yr Arglwydd am ei achos, ac am danynt hwythau, fel y cafwyd lle i adeiladu tý iddynt, ac i dderbyn yr efengyl; ac yn y lle hwnw buont fyw yn ffyddlon a chysurus 33 o flynyddoedd. Eu dymuniad gwastadol oedd cael gweled lle helaethach i bregethu yr efengyl cyn eu marw; a chawsant eu deisyfiad, sef capel helaeth a threfnus, a lluaws mawr o wrandawyr ynddo. Gwysiwyd y gŵr amryw weithiau, gan ei fygwyth a'i wawdio, a dywedyd y byddai raid iddo fyned yn filwr ar un o longau y Brenin. Un tro nodedig, pan oedd yn gorfod iddo ymddangos yn Llanelwy, a'i feddyliau yn isel a therfysglyd, daeth yr ysgrythyr yma gyda grym i'w feddwl, "Na ofelwch pa fodd, neu pa beth a lefarwch; canys rhoddir i chwi yn yr awr hono pa beth a lefaroch." Ac fel yr oedd y penaethiaid wedi ymgynull yn nghyd i drin ei fater, daeth taran ddychrynllyd yn y cyfamser, ac a barodd y fath arswyd, fel y daeth glesni ar bob wyneb, a phawb a aethant ymaith gyda braw, a chafodd yr hen wr fyned adref yn heddychol. Bu ef a'i wraig fyw i oedran teg, a buont feirw mewn tangnefedd megys tywysenau wedi llawn aeddfedu.
Un tro, safodd dau ddyn, a phastynau mawrion yn eu dwy, law, wrth bont yn Nyffryn Clwyd, i ddysgwyl pregethwr oedd i ddyfod o ffordd hono, sef Lewis Evan. Tarawodd un o honynt ef yn dra chreulon ar ei ben, nes oedd ei waed yn ffrydio: ond er hyny ni thaflwyd ef oddiar ei farch. Ni wyddai gan y syndod oedd yn ei ben o achos y dyrnod, fod ei waed yn llifo, nes i ryw wraig ei gyfarfod, a gofyn iddo yn gyffrous, "Yn enw y Mawredd, pa beth yw y drefn yna sydd arnoch!" Cyrhaeddodd fel yr oedd at rai o'i gyfeillion i gael ymgeledd, ac i iachâu ei friwiau. —Tro nodedig a ddygwyddodd mewn rhyw dref. Yr oedd rhyw wr wedi addaw dyfod yno i bregethu, ac aeth y gair ar led am ei ddyfodiad. Ymgasglodd torf o oferwyr y dref, yn llawn o zêl erlidigaethus, i ddysgwyl am dano. Yn y cyfamser daeth gwr boneddig mawr ar ymdaith i'r dref; a dygwyddodd fod gan y gwr gadach wedi ei rwymo am ei ben, o herwydd rhyw afiechyd, mae yn debyg. Barnodd y dorf yn ddiamheuol mai hwnw oedd y pregethwr, oblegyd y byddai amryw o'r pregethwyr y dyddiau hyny yn gwisgo cadachau am eu penau; a dyna y nôd a fyddai gan lawer ar bregethwyr. Pa fodd bynag, rhuthrasant ar y gŵr boneddig, gan ei luchio, ei guro, a'i faeddu yn ddidrugaredd; ac yntau wedi synu, ac yn ofni am ei fywyd, yn methu gwybod na deall pa beth oedd ar y gwallgofiaid. Nid oedd wiw iddo waeddi Gosteg arnynt mwy nag ar donau y môr: ond dylynasant ef nes iddo gael tafarn neu ryw le i ddiangc oddiar eu ffordd. Bu arswyd a dychryn mawr arnynt pan wybuant pa fath wr a drinwyd ganddynt mor atgas; ac nid wyf yn sicr a gafodd rhai o honynt eu cospi am y fath ymddygiad gwarthus. Camgymeryd y diwrnod a fu yr achos iddynt ymosod ar y gŵr boneddig. Dranoeth yr oedd addewid i'r pregethwr fod yn y dref; ac o herwydd y braw a gafodd pobl y dref yn acbos y gŵr boneddig, у ni feiddiodd neb ei erlid, ond cafodd fyned a dyfod yn heddychol, heb neb yn ei aflonyddu.—Bu tro lled debyg yn Nghorwen
Yr oedd dau ddyn a fyddent yn arfer prynu moch yn myned trwy y dref ar fore oer iawn, a chanddynt gadachau am eu penau. Dechreuodd pobl y dref ymosod arnynt yn egniol, gan dybied mai pregethwyr oeddynt. Ond beth a wnaeth y rhei'ny ond troi arnynt yn wrol, heb brisio beth a gaent gyntaf i'w dwylaw i'w taflu atynt, nes ffôdd pawb i'w pebyll, megys y gwnaeth yr yspryd drwg gynt â meibion Scefa.
Yr oedd erlid mawr tua'r amser hwnw o ddeutu Adwy'r Clawdd, ac amryw fanau ereill. Aethant a dodrefn y tŷ lle byddai pregethu (sef y Llofft wen) i Wrecsam, a gwerthwyd hwynt yn llwyr ar y farchnad, a gwariwyd yr arian am ddiod gadarn. Daliwyd Mr. Peter Williams, ac aethant a chymaint a feddai oddiarno, ond blwch bychan, yn mha un yr oedd haner gini yn ddiarwybod iddynt. Cymerodd cyfreithiwr o Aberhonddu yr achos mewn llaw, a chodwyd y mater i Lundain; ac er ymgais llawer gan y cyfreithwyr yno wyro barn, methodd ganddynt lwyddo: a thrwy hyny, a'r farn a oddiweddodd rai o'r erlidwyr, gostegwyd yr ystorm hono, fel na chyfododd hyd heddyw i'r un graddau.
Yn agos i Gaergwrle, yn Sir Fflint, y bu tro nodedig iawn. Cyhoeddwyd Mr. David Williams, o'r Deheudir, i bregethu ryw noswaith mewn tŷ bychan. Daeth yno yn lled gynar: ond yn min y nos, dyma ryw ferch yn rhuthro i'r tŷ, bron wedi colli ei hanadl wrth redeg; a'r newydd oedd ganddi pan y cafodd ei gwynt i allu siarad oedd, fod llu o erlidwyr yn dyfod at y tŷ. Yna cododd gwr y tŷ i fyny a chlôdd y drws. Erbyn hyny dyma y dyrfa afreolus wedi dyfod, yn tyngu, rhegi, a diawlio, gan ddywedyd yn haerllug y byddai raid i wr y tŷ yru y pregethwr allan atynt; ond ni fynai yntau er dim gydsynio i wneyd hyny. Aethant hwythau yn fwy fwy afreolus, gan dyngu i'r distryw mawr, oni chaent y pregethwr allan, y tynent y tŷ i lawr am eu penau. Rhedodd rhai o honynt i chwilio am drosolion; ond cyn iddynt wneuthur nemawr o niwaid, dymunodd y pregethwr gael myned allan, gan ddywedyd, "Gollyngwch fi: rhaid i mi gael myned." Yna agorwyd y drws, ac aeth yntau allan i ganol y dorf, ac a ymddiddanodd â hwynt yn debyg i hyn; "Yn enw y Gŵr goreu, beth sydd a fynoch â dyn dyeithr ar ei daith? Pa enw neu anrhydedd a fyddai i chwi pe baech yn fy lladd?", Dygwyddodd fod yn eu mysg ryw ddyn cryfach na chyffredin: safodd hwnw i fyny yn eu canol, gan waeddi allan à llonaid ei safn o lwon, "Onid dyn iawn yw hwn: mynaf chwareu teg iddo er gwaethaf pawb." Gwelodd Mr. David Williams fod y drws wedi agor iddo megys yn wyrthiol i gael pregethu: cafodd le i sefyll yn ochr y ffordd, a phregethodd gyda llawer o hyfrydwch wrth oleuni y lloer; a diau na bu Haul cyfiawnder yn gwbl absennol. Bu pawb mor ddystaw a chûn yr Aipht, ac ymadawsant yn heddychol.
Yr oedd y gŵr yn byw yn agos i'r amser hyny ger llaw Treffynon, a elwid Edward Jones. Yr oedd yn rhagori mewn dysg a doniau ar lawer o bregethwyr tlodion y dyddiau hyny. Cafodd ei ddyrchafu yn' olygwr ar ryw weithydd yn y wlad hono. Fel yr oedd efe, ynghyda rhai gwŷr ereill o sefyllfa uwch na'r cyffredin, yn cyd-deithio ar eu meirch, dygwyddodd iddynt ddyfod heibio i dyrfa o ynfydion yn prysur chwareu, y naill blwyf yn erbyn y llall. Safasant dros ryw enyd i edrych arnynt: ac enillodd y plwyf yr oedd efe yn perthyn iddo y gamp; ac o wag orfoledd am y fuddugoliaeth, rhoisant floedd nes oedd y ddaear yn dadseinio; a themtiwyd yntau i ynfyd floeddio gyda hwynt. Teimlodd yn y fan wg Duw ar ei gydwybod, a'r pethau oedd efe yn eu mwynhau o'r blaen yn cilio oddiwrtho: ac ni chynygiodd bregethu byth wedi hyny. Da i bawb gymeryd cynghor yr Apostol; "Na ddiffoddwch yr Yspryd—Ac na thristewch lân Yspryd Duw." Ond er iddo golli ei fraint yn yr eglwys, ni ellid barnu yn galed am ei gyflwr; oblegyd yr oedd arwyddion o dduwioldeb arno tra y bu ef byw.
YMOF. Rhyfedd diriondeb Duw at ei eiddo, y rhai sydd fel wyn yn mysg bleiddiaid, ac fel lili yn mysg drain. Diau y gall Sïon ddywedyd gyda'r Salmydd, "Oni buasai yr Arglwydd yr hwn a fu gyda ni, pan gyfododd dynion yn ein herbyn; yna y'n llyngcasent ni yn fyw, pan enynodd eu llid hwynt i'n herbyn." Cyn gadael y gwledydd hyn, gadewch glywed rhyw ychydig o'r helynt a fu yn Rhuddlan; canys clywais fod yno lawer o derfysg ac erlid pan y dechreuwyd pregethu yno.
SYL. Felly y bu. Yr oedd y dref a'r ardaloedd yn blaenori mewn annuwioldeb ar y wlad yn gyffredin. Cedwid yno bob Sabbath, tra parhai y cynhauaf, fath o gyfarfod lluosog a elwid Gwylmabsant, yn mha un y cyflogid y medelwyr tros yr wythnos. Gwerthid hefyd grymanau, ac amryw bethau ereill, megys pe buasai yn ddiwrnod marchnad. Wedi darfod eu negesau, ymdyrent i'r tafarndai i ganu, dawnsio, a meddwi, yn fynych hyd fore Llun: ac odid na byddai yno ymladd gwaedlyd cyn ymadael. Chwi ellwch feddwl nad oedd hi ddim llai na pherygl bywyd i wynebu yno i gynyg pregethu; ac er hyny anturiodd un William Griffith, o gerllaw y Wyddgrug, a safodd ar yr heol, o achos na cheid un tŷ. Ni chafodd braidd ond dechreu, nad dyna y dom a'r cerig yn cael eu lluchio ato gan dorf ar unwaith; a chafodd ei lusgo a'i faeddu ganddynt yn ddidosturi. Byddai rhyw rai ereill yn dyfod yno i amcanu pregethu; ond yr un driniaeth a gaffai pawb. Un tro wedi dirdynu digon ar ryw bregethwr a ddaethai yno i lefaru, cytunasant â'u gilydd i'w gipio a'i daflu dros y bont i'w foddi: ond fel y mae bywyd pawb yn llaw yr Arglwydd, gwaredwyd ef yn rhyfedd o'u dwylaw. —Yr oedd yno y pryd hyny ficar tra gelyniaethol i grefydd; ac nid oedd neb yn chwythu tân yr erlidigaeth yn fwy nag ef. Un Sabbath, rhoes bum'swllt i'r erlidwyr i dalu am ddiod gadarn i'w gwneyd yn ddigon calonog at eu gorchwyl, a hyny yn union ar ol y cymun. Ond buan y goddiweddodd y farn ef yn amlwg; canys tua phen yr wythnos, dyrysodd ei synwyrau, a bu orfod ei ddanfon i dŷ y gwallgofiaid; ac yno y bu efe hyd ddydd ei farwolaeth. Bu ei wraig hefyd (yr hon a feddiannodd yr elw o'r plwyf yn absen ei gwr) yn dra gelyniaethol i grefydd, hyd ag yr oedd ynddi: ac ni ddiangodd hithau chwaith, na rhai o'i theulu, heb arwyddion o anfoddlonrwydd Duw tuag atynt. Yr oedd yno wr arall o erlidiwr ysgeler, ac yn dylyn puteindra gyda gwraig ei gymydog. Ei enw (byd yr wyf yn cofio) oedd Edward Hughes. Dygwyddodd un tro fod pregethwr, yn ei athrawiaeth, yn datgan bygythion Duw allan o'r gair yn erbyn amryw bechodau ffaidd; ac yn mysg ymadroddion ereill, gwaeddodd allan, "O buteiniwr!" A chan fod yr adyn hwnw yn euog o'r cyfryw ffieidd-dra, cipiodd lonaid ei law o dom, tharawodd y pregethwr yn ei wyneb, gan ddywedyd, "Pa fodd y gwyddost ti am danaf fi?" Parhaodd ¡ erlid: ond ar ryw Sabbath, wedi bod yn y dafarn, ac wedi hyny yn erlid; tarawyd ef yn ei gwsg â math o fitiau dychrynllyd y noswaith hono, fel y byddai raid ei rwymo ef a rhaffau; ac ni chafodd iachâd o honynt hyd ddydd ei farwolaeth. Yr oedd yno ŵr arall hefyd a elwid Thomas Jones, yr hwn oedd yn erlidiwr gair Duw, a'i achos: ond cyn pen hir, cyrhaeddodd llaw yr Arglwydd yntau hefyd; canys un diwrnod, fel yr oedd yn y maes, tarawyd ef yn ei forddwyd gan ryw farn anweledig, fel y gorfu ei ddwyn of i'w dŷ, lle y gorweddodd chwe' mis. Ac er na ddychwelodd at yr hwn a'i tarawodd, eto cyfaddefodd mai erlid crefydd a ddygodd y farn arno. —Nis gallaf lai na chrybwyll yma am wraig weddw oedd yn byw yno fel Lot yn Sodom. Ei henw oedd Jane Jones. Bu yn fammaeth ymgeleddgar i achos Duw yn y dref hono tra bu hi byw; heb neb yn ei chynorthwyo am lawer o flynyddoedd. Hi oedd yr un a agorodd ei drws gyntaf i'r efengyl yno. A'r noswaith gyntaf y derbyniodd bregethu i'w thŷ, torwyd ei holl ffenestri, a thynwyd un o'i llygaid. Ond er chwerwed oedd y croesau, ei phenderfyniad oedd fel Lydia, "Deuwch i'm tŷ." Cafodd'hi a'i dau blentyn eu cynal yn ddigonol er syndod i lawer pa fodd yr oeddynt yn gallu byw. "Y rhai a geisiant yr Arglwydd, ni bydd arnynt eisiau dim daioni."
Parhaodd yr erlid yno (er mai nid yn yr un graddau o greulondeb ag ar y dechreu) nes y daeth Ysgol rad i gael ei chadw yno: a mawr a fu yr helbul i gael ei dechreu, o herwydd llid a gwrthwynebiad gwraig y ficar a'i churad. Ond wedi ei dechreu, daeth yno lawer o blant, a llarieiddiodd y dref a'r ardal o radd i radd, fel y daethant yn fwy moesol a thueddol i wrando y gair. Ond yn fwyaf neillduol, ysgol y nos a fu yn offerynol, drwy fendith yr Arglwydd, i dori rhagfarn yr ardaloedd at grefydd. Cedwid hi ddwywaith yn yr wythnos, a deuai iddi luaws mawr o bobl ieuaingc, heblaw plant; ac at ddiwedd yr ysgol, erbyn yr elid i gateceisio, byddai yno nifer mawr o hen bobl: ac mae allan o ddadl i Dduw, er mwyn ei enw, ac er achub eneidiau, wneuthur y moddion gwael hyny yn fendith i lawer. Y mae y tô hwnw wedi myned adref oll, a llawer o honynt wedi gadael tystioliaeth eglur o'u hol y gwyddent fod eu Prynwr yn fyw. Llawer tywydd a fu ar Ruddlan wedi hyny, fel y berth yn llosgi yn dân, a'r berth heb ei difa; a'r achos yw, oblegyd fod Angel mawr y cyfamod yn preswylio ynddi. —Gadawaf ardaloedd Dinbych a Fflint yn bresenol: fe allai y bydd i'r hyn a adroddwyd fod yn foddion i gymhell rhyw rai o'r siroedd hyny i ysgrifenu yn helaethach. Ond nis gallaf lai cyn diweddu nag adrodd un tro nodedig a fu yn ardal Llansannan yn nechreu y diwygiad. Cytunodd deg o wyr lled ieuainge i fyned gyda'u gilydd i wrando pregeth i blwyf Llanfair; ac ni buasai neb o honynt yn y fath gyfarfod o'r blaen. Cafodd y deg eu galw a'u deffroi am eu cyflwr; a chawsant y fraint o fod yn harddwch i'w proffes, ac yn ddiwyd a ffyddlon hyd angeu, oddieithr un neu ddau o honynt. Un o'r deg oedd yr hen bererin duwiol, Edward Parry, a fu yn athraw defnyddiol, ac yn ymgeleddwr i achos Duw hyd ddiwedd ei ddyddiau; ac y mae ei goffadwriaeth yn barchus hyd heddyw.