Drych yr Amseroedd/Yr ymraniad rhwng Rowlands a Harris

← Sir Feirionydd a Threfaldwyn

Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Gau athrawiaethau

YMOF. Gan fod yr holl ddyfais a gynlluniwyd wedi methu llwyddo i ddistrywio a dyrysu y gwaith a'r achos crefyddol yma yn ei febyd; a ddarfu i'r sarph uffernol arfer rhyw ddichell newydd i ddwyn yn mlaen ei hamcan maleisus, tuag at atal ac aflwyddo cynydd crefydd?

SYL. Mae y ddichell fwyaf maleisddrwg o eiddo y diafol heb son am dani eto, sef yr hyn a alwai yr hen bobl yn ymraniado Nid oedd yr holl erlid, dirmyg, a'r enllib a roddwyd ar grefydd, ddim i'w cydmaru mewn galanastra a niwaid i'r hyn a wnaeth. y tro gofidus yma i grefydd.

YMOF. Y mae braw a dychryn yn llenwi fy meddyliau wrth eich clywed. Mae rhyw adgof genyf finau, pan oeddwn yn fachgen, y byddai rhai hen broffeswyr yn son rhywbeth am yr ymraniad; ond aeth hyny trwy fy nghlustiau, fel na feddyliais i fawr am dano byth mwyach. Ond mi debygwn wrth eich crybwylliad am dano, iddo fod o ganlyniad tra gofidus. Adroddwch ychydig am dano.

SYL. Nid yw yn un gradd o hyfrydwch genyf son am dano, ond cymerwch yr hyn a ganlyn yn fyr. Yr oedd Mr. Harris, fel y soniwyd o'r blaen, yn ddeffrous, yn ddiwyd, ac yn llwyddiannus yn ei weinidogaeth, a llawer wedi cael eu galw trwyddo. Perchid ef fel tad a chyfrifid ef fel blaenor yn yr eglwys. Nid oedd efe yn arfer y llwybr cyffredin o bregethu; ond traddodi yr hyn a roddai yr Arglwydd iddo, a hyny gan mwyaf mewn ffordd argyhoeddiadol. Hyd yma yr oedd undeb a brawdgarwch yn mhlith y corph o Fethodistiaid trwy Gymru. Ond yn mhen talm o amser, daeth cyfnewidiad amlwg yn ngweinidogaeth Mr. Harris; aeth i bregethu i broffeswyr yn fwy nag i ddeffrôi y byd yn gyffredinol fel o'r blaen. Meddyliodd iddo gael rhyw ddatguddiad o fawredd gogoneddus person y Cyfryngwr, yn amgen nag a gawsai o'r blaen erioed, ac y mae lle i feddwl i'r gelyn, yn y cyfamser, gael goddefiad i daflu gwreichionen o'r tân dyeithr i'w fynwes, tan yr enw marworyn oddiar yr allor. Gwyrodd i ryw raddau at Sabeliaeth. Yr oedd ef yn ŵr o feddwl tra anorchfygol; ni chymerai yn hawdd ei blygu. Cafodd ei wrthwynebu gan rai brodyr oedd yn cael eu blino â'i ddull yn llefaru am berson a marwolaeth Crist, sef "fod Duw wedi marw,;" &c. Yr oedd gwrthwynebiad oddiwrth frodyr crefyddol yn beth cwbl anadnabyddus ac annysgwyliedig i Mr. Harris: hyd yn hyn yr oeddynt yn gwrando arno ac yn ei barchu fel tad a phen athraw, fel yr oedd yn wirioneddol i'r rhan fwyaf o broffeswyr y dyddiau hyny. Yntau, yn lle arafu a phwyllo, ac ystyried yn ddifrifol a oedd ei ymadroddion yn addas am y pyngciau uchod, a chwerwodd yn ei yspryd tuag atynt; a hwythau, yn ddiau yn ormodol, tuag ato yntau; a phellasant yn raddol oddiwrth eu gilydd, hyd nes addfedodd y cweryl i'r fath radd fel y torodd allan yn ymraniad gofidus. Mewn cymanfa fechan yn Llanidloes, tua y flwyddyn 1754, y daeth yr ymraniad i hollol benderfyniad: o hyny allan aeth y bobl yn ddwy blaid; pobl Mr. Harris, a phobl Mr. Rowlands, fel y galwent hwy. Bu yr effeithiau o'r tro galarus hwn yn dra niweidiol trwy Gymru. Aeth y pleidiau i ymddadleu ac i ymryson â'u gilydd, hyd nes y drylliwyd y cymdeithasau bychain ar hyd y wlad yn chwilfriw, ac yr aeth crefydd yn isel, a braidd i'r dim mewn llawer o ardaloedd lle y buasai ymddangosiad golygus unwaith. Gallasid dywedyd fod y wlad o'i flaen fel gardd Paradwys, ac ar ei ol yn ddiffeithwch anghyfaneddol. Nid oedd fawr o'r pregethwyr yn gwybod nemawr am yr anghydfod, cyn i'r ymraniad dori allan yn gyhoeddus yn nghymanfa Llanidloes. Aeth amryw o'r llefarwyr, yn llawn zel o ochr Mr. Harris; ereill a lynasant wrth Mr. Rowlands; o ba rai yr oedd Mr. W. Williams, Mr. P. Williams, Mr. H. Davies, Mr. D. Williams, Mr. John Belcher, ac amryw ereill.

Wedi ymranu fel hyn, aeth y llefarwyr oedd o blaid Mr. Harris yn ddiymaros trwy y rhan fwyaf o ardaloedd Cymru, lle yr oedd cymdeithasau neillduol wedi eu sefydlu; yna ar ol y bregeth galwent y cyfeillion yn nghyd, gan ofyn iddynt pwy oedd o du yr Arglwydd; a'i bod yn bryd iddynt ochelyd cael eu twyllo, gan sicrhau fod yr offeiriaid, fel yr arferent alw Mr. Rowlauds a'i ganlynwyr, wedi colli Duw. Gan fod hyn yn beth mor ddyeithr ac annysgwyliedig i'r rhan fwyaf o eglwysi, a hwythau yn dyner eu cydwybodau ac yn ieuaingc mewn proffes, taflodd hyny y fath ddyryswch i'w meddyliau nas gwyddent ar ba law i droi. Ofnodd llawer fyned yn agos at Mr. Rowlands a'i blaid, rhag cael eu twyllo, fel yr oedd y dysgawdwyr ereill wedi eu rhybuddio. Cauwyd y drysau mewn amryw fanau fel na chai Mr. Rowlands, na neb o'i ganlynwyr, dderbyniad i bregethu: ond o radd i radd dychwelyd a wnaeth y rhan fwyaf at blaid Mr. Rowlands, y rhai oeddynt yn dal y wir athrawiaeth yn fwy cyson na'r lleill: er hyny bu yspaid maith o amser ar ol hyn, tair blynedd ar ddeg o leiaf, heb un diwygiad neillduol yn un parth o'r wlad. Yn yr yspaid maith hyny o amser, y rhoddes rhai ag oedd wedi dechreu pregethu y gorchwyl heibio dros flynyddau, o herwydd petrusder a digalondid. Cafodd y gelyn diafol oddefiad y pryd hyny i ddyfod fel gwaedgi uffernol i ganol y praidd, i darfu y defaid, eu herlid, a'u gwasgaru ar hyd yr anialwch; ac oni buasai i'r Bugail da, o'i fawr gariad a'i ras, ofalu am danynt, darfuasai am y praidd yn llwyr. Ond gan eu bod wedi eu rhoddi iddo gan y Tad i'w cadw, aeth ar eu hol i'r anialwch, gan eu dwyn adref ar ei ysgwyddau ei hun yn llawen. Amcanodd Satan yn fore wneyd rhwyg ac ymraniad rhwng dau ag oedd yn golofnau yn yr eglwys Gristionogol, sef Paul a Barnabas, Act. xv. 39. Ond er iddynt ymadael a'u gilydd, goruwch-lywodraethodd yr Arglwydd y ddamwain hono i fod er llwyddiant i'r efengyl, ac yn ddymchweliad i deyrnas y diafol. Mae addewid rasol yr Arglwydd yn sicrhau, "Pan ddelo y gelyn i mewn fel afon, Yspryd yr Arglwydd a'i hymlid ef ymaith." Dygwyddodd i Mr. Rowlands goffâu yn ei bregeth, yn amser yr ymraniad, am dro nodedig a fu yn Rhufain, pan oedd у traed pridd y sonir am danynt yn llyfr Daniel yn dechreu malurio; fod y gelynion wedi tori i mewn i'r ddinas, a chan faint oedd gofal y dinasyddion am eu heulun-dduwiau, у gosodasant luaws mawr o'r milwyr cadarnaf i amddiffyn y PANTHEON, sef tŷ y rhith-dduwiau hyn (mor fawr yw ynfydrwydd dynolryw, fod yn addoli y fath bethau diles nas gallant gadw na gwaredu eu hunain!) Ond bu i'r milwyr, yn lle gwylio yn ddyfal, fod mor anffyddlon a chysgu yn drwm; a diau y buasai y gelynion wedi rhuthro ar y duwiau meirwon hyny, ac yspeilio yr holl drysorau oedd yn perthyn iddynt, oni buasai i hen ŵydd oedd gerllaw roi creglais ofnadwy i ddeffrôi y milwyr at eu harfau; ac felly cadwyd y duwiau. Oddiwrth yr hanes yma gwnaeth y casgliad hyn yn erbyn y rhai oedd yn dal allan fod Duw wedi marw, sef "Fod gwydd fyw yn well na Duw marw."

Cyn gadael yr hanes uchod, fe allai y byddai yn angenrheidiol coffâu pa fodd yr aeth Mr. Harris a'i ganlynwyr yn mlaen, ar ol yr ymraniad gofidus hwn. Gallwn feddwl gan ei fod yn offerynol yn llaw yr Arglwydd i argyhoeddi y rhan fwyaf o'r rhai a ddaethent at grefydd yn y dyddiau hyny, fod eu tuedd a'u serch tuag ato, a'u hymlyniad yn fawr wrtho; ac wedi iddo roi heibio deithio trwy Gymru i bregethu fel o'r blaen, a chartrefu yn Nhrefecca, ymgasglodd cryn nifer o'r rhai hyny ato o amryw barthau o'r wlad, ac yr oedd yn pregethu iddynt ddwy waith neu dair bob dydd. Yn Ebrill 1752, sylfaenwyd yr adeilad presennol sydd yn Nhrefecca. Yr oedd efe yn barnu ei fod yn cael ei gymhell gan yr un yspryd i godi yr adeilad, ag a'i hanogasasai ef ar y cyntaf i fyned allan i bregethu. Mae yn debyg mai adeilad o'r fath a gyfodasai rhyw ŵr duwiol yn Germany gynt, ag a fu yn dra bendithiol, a'i tueddodd i wneyd yr adeilad yn Nhrefecca; a'r un modd hefyd y gwnaeth Mr. Whitfield yn yr Amddifaid (Orphan House) yn yr America. Fe allai; os addas barnu' wrth y. canlyniadau, nad oedd un o'r ddau a'r un alwad neillduol iddynt yn hyn o orchwyl, a'r gŵr duwiol hwnw, Mr. Frank, o Germany. Gwell dystewi na barnu gwŷr mor enwog a defnyddiol yn ngwaith yr Arglwydd: dwfn ac anchwiliadwy yw Rhagluniaeth y Nef. Wedi iddo sefydlu fel hyn, a dwyn yn mlaen yr adeilad yn Nhrefecca, ymgasglodd yno gryn nifer o bobl o amryw barthau o Gymru, fel yr oeddynt, tua dechreu y flwydddyn 1754, yn nghylch cant o nifer yn sefydlog yno, heblaw llawer fyddai yno yn achlysurol. Arosodd llawer yno hyd ddiwedd eu hoes; ereill a ddychwelasant i'w cartrefi am nad oedd eu hamgylchiadau yn goddef iddynt aros. Daeth rhai teuluoedd o Wynedd i fyw i'r teulu, ereill a gymerasant dyddynod yn y gymydogaeth, er mwyn gweinidogaeth Mr. Harris; ond ni chyfrifid y rhai a gymerent dyddynod, yn lle byw yn y teulu, fawr amgen na phroselytiaid y porth. Llawer o deuluoedd tylodion a dderbyniwyd o bryd i bryd i'r teulu, ac amryw â meddiannau ganddynt a ddaethant yno hefyd: ond os byddai i neb, wedi rhoi eu meddiannau i'r teulu, flino ar eu lle a myned tua eu cartrefi ni chaniateid iddynt gael nemawr o'u meddiannau i fyned yn ol. Hyn a rhai pethau ereill nad oeddynt weddus yn y gŵr duwiol hwnw, a fu yn foddion i ollwng miloedd o dafodau rhyddion yn Nghymru, nid yn unig i gablu Mr. Harris, ond hefyd i enllibio crefydd a chrefyddwyr er ei fwyn, gan haeru mai pentyru cynysgaeth i'w ferch yr ydoedd (canys un ferch oedd ganddo) a'r cyfoeth oedd gan y naill a'r llall yn dyfod i Drefecca. Ond ar ol ei farw canfyddwyd ei fod yn ddidwyll am y cyfoeth a roddwyd dan ei ofal, fel na adawodd un geiniogwerth i'w ferch yn ei ewyllys ddiweddaf, ond cynysgaeth ei mam yn unig; a'r eiddo oll oedd yn perthyn i Drefecca i fod rhwng y teulu dros byth. Y mae yn ddiddadl i lawer fod yn feddiannol ar dduwioldeb amlwg yn y teulu hwnw, a gadael tystiolaeth eglur, ar eu hymadawiad oddiyma, fod eu Prynwr yn fyw, ac y gwyddent i bwy yr oeddynt wedi credu. Hyny oedd yn feius yn amryw o honynt, eu bod yn cynwys meddyliau rhy gyfyng am bob plaid o grefyddwyr na byddai yr un agwedd a threfn a hwy yn Nhrefecca; ond y mae y canolfur gwahaniaeth hwnw wedi ei symud yn awr er's llawer blwyddyn.