Drych yr Amseroedd/Gau athrawiaethau

← Yr ymraniad rhwng Rowlands a Harris

Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Cynnydd Methodistiaeth →

YMOF. Dychrynllyd y galanastra a wnaeth y gelyn yn moreuddydd y diwygiad: peth aruthr ac erchyll a wnaed yn y tir. Gresyn i'r gwynt drwg oddiar yr anialwch wywo, dros faith amser, gynifer o flodau perarogl oedd mor hardd yr olwg arnynt yn ngwinllan Duw. Gobeithio y bydd i'r tro gofidus hwnw, a'r canlyniad o hono, fod yn rhybudd deffrous i bob cangen o eglwys trwy y byd, na ryfygont rwygo corph Crist, sef ei eglwys. Oni b'ai ofn eich blino, ewyllysiwn glywed genych a arosodd y pregethwyr a unodd gyda Mr. Harris i orphen eu gyrfa yn Nhrefecca?

SYL. Naddo, ychydig a drigodd yno hyd eu marwolaeth. Darfu i'r rhai a arosodd yno, amryw weithiau, anturio i ffeiriau a marchnadoedd i bregethu, fel Howell Harris; ond am nad oeddynt wedi eu haddasu i'r gwaith pwysfawr hwnw fel efe, ni chafwyd dim hanes i'r gorchwyl a gymerasent mewn llaw ateb fawr o ddyben. Am ereill o'r llefarwyr a safodd o blaid Harris, unodd y rhan fwyaf o honynt mewn amser gyda Rowlands a'i frodyr; trôdd ryw ychydig at yr Ymneillduwyr; gwyrodd ereill yn ardaloedd Llanfairmuallt at Antinomiaeth, ac un Thomas Seen yn athraw iddynt. Unodd rhyw nifer â'u gilydd yn Sir Drefaldwyn, sef Thom Meredydd, ac Evan Thomas, ac yn Sir Ddinbych, Moses Lewis, ac amryw gyda hwy, pa rai a fuasant gynt yn wresog o blaid Harris. Methodd ganddynt foddloni cartrefu gyda theulu Trefecca, eithr ymadawsant; a rhag i neb eu cyfrif yn wrthgilwyr, ffurfiasant gyda eu gilydd ryw fath o grefydd led ryfedd, o amryw ddefnyddiau. Benthyciasant gryn lawer o waith Cudworth, ac amryw o'r pethau anhawddaf eu deall o waith Morgan Llwyd, a William Erbury: a thuag at wneyd eu proffes yn ddigon ysprydol, rhoisant gryn swm o surdoes y Crynwyr am ben eu defnyddiau ereill. Ar ol dodi yr holl gymysg hyn yn nghyd, yr oedd y grefydd yma gwisg glytiog cardotyn, yn anhawdd dirnad pa beth oedd ei dechreuad. Nid oedd ganddynt ystyr lythyrenol ar un rhan o'r ysgrythyrau, ond golygu y cyfan yn ysprydol. Er esiampl, nid y ddaear yr ydym ni yn byw arni a losgir, ond y ddaear sydd mewn dyn. Yr haul yn tywyllu, haul rheswm. Dwy fydd yn malu mewn melin, y ddwy anian, &c. Nid oedd ganddynt un parch i'r Sabbath nac i un o ordinhadau yr efengyl; er hyny cawsant rai canlynwyr mewn pump o Siroedd Cymru: ond y maent yn awr wedi hollol ddarfod a diflanu er's blynyddoedd, am a wn i, yn mhob man. Felly darfyddo pob gau grefydd o flaen yr efengyl ogoneddus o begwn i begwn i'r byd; a dyweded pob un a garo y gwirionedd, Amen.

YMOF. Fe allai i chwi sylwi o amser i amser, pa bethau, yn fwyaf neillduol, a ddefuyddiodd y gelyn diafol i geisio dyrysu ac aflwyddo y gwaith, yn ganlynol i'r ymraniad; canys diau na bu Satan, y gelyn dichellgar, maleisus, ddim heb arferyd rhyw ddyfais uffernol tuag at ddistrywio achos Duw.

SYL. Hir nos, a gauaf diffrwyth a fu yr effeithiau o'r ymraniad gofidus a grybwyllwyd am dano. Dylai fod y tro galarus hwn yn rhybudd i bob corph o broffeswyr gwir grefydd, i daer ymbil ar yr Arglwydd am eu cadw mewn yspryd ac yn nghwlwm tangnefedd, rhag eu cael yn waeth na'r milwyr Rhufeinaidd, y rhai ni feiddiasant ddryllio corph Crist, na thori asgwrn o hono. Ond er mwyn ei ddyweddi, fe gymerodd Iesu ei ddryllio gan y cleddyf wedi ei ddeffro; oblegyd "yr Arglwydd â fynai ei ddryllio ef," fel y byddai ei gorph, sef ei eglwys, yn gyfan i dragywyddoldeb.

Tua y flwyddyn 1762, yn wyneb mawr annheilyngdod a gwaeledd, cofiodd Duw ei gyfamod, trwy ymweled yn rasol â thorf fawr o bechaduriaid ar hyd amryw o ardaloedd Cymru: cododd Haul cyfiawnder ar werin fawr o'r rhai oedd yn mro a chysgod angeu. Gellid dywedyd yn y dyddiau hafaidd hyn, "Wele y gauaf a aeth heibio, y gwlaw a basiodd, ac a aeth ymaith. Gwelwyd y blodau ar y ddaear, daeth amser i'r adar ganu, clywyd llais y durtur yn ein gwlad."

Yr oedd gwahaniaeth mawr rhwng y diwygiad yma a'r hwn a duechreuodd ar y cyntaf trwy Howell Harris: yr oedd hwnw o ran dull ei weithrediadau yn llym ac yn daranllyd iawn: ond yn hwn, megys gynt yn nhŷ Cornelius, tyrfaoedd lluosog yn mawrygu Duw heb allu ymatal, ond weithiau yn llamu o orfoledd, fel Dafydd gynt o flaen yr arch. Treulid weithiau nosweithiau cyfain mewn sain cân a moliant, fel tyrfa yn cadw gwyl. Clywais gan hen wraig dduwiol iddo barhau dri diwrnod a thair noswaith yn ddigyswllt, mewn lle a elwir Lonfudr, yn Lleyn, yn Sir Gaernarfon, y naill dyrfa yn cylchynu y llall; pan elai rhai adref, deuai rhai ereill yn eu lle; ac er myned i'w cartrefi dros ychydig, ni allent aros nemawr heb ddyfod yn ol. Pan ddaeth y tywalltiadau grymus hyn ar amryw o gannoedd, os nad miloedd, trwy y Deheudir a Gwynedd, bu llawer o gynhwrf a dadleu yn ei gylch; daliwyd llawer â syndod, gan ddywedyd, "Beth a all hyn fod?" "Meddwon ydynt," meddai rhai; "O'u côf y maent," meddai ereill; yn debyg iawn i'r rhai hyny gynt ar ddydd y Pentecost: ond ni feiddiodd braidd neb wneyd niwaid iddynt, ond yn unig eu gwneuthur yn nod i gynen tafodau.

YMOF. Hyfryd genyf glywed am y diwygiad y soniasoch am dano, a'i ymdaeniad helaeth. Mae yn sicr, ynghyda'r haleluia, a'r gorfoledd siriol, fod yn ei ganlyn, neu ynte yn ei ragflaenu, argyhoeddiadau deffrous, a galar dwys am bechod, a thro amlwg ar fuchedd y rhai oedd yn ei brofi. Ond bu agos i chwi anghofio adrodd ychydig o'ch golygiadau ar y pethau fu fwyaf tebygol i ddrygu crefydd, ac i dristâu yr Yspryd Glân.

SYL. Yn y dyddiau hafaidd hyn pan oedd yr haul yn tywynu mor ddysglaer, a'r gwlith a'r manna yn dyferu mor hyfryd, yr oedd athrawiaethau rhad ras yn cael eu traddodi yn oleu ac yn ogoneddus. Cyfiawnhad trwy ffydd yn unig, heb weithredoedd y ddeddf; llwyr ddiddymu haeddiant dyn; ac nad oedd ei gyfiawnderau ond fel bratiau budron; ac mai Crist sydd oll yn oll i bechadur. (Y mae yn nodedig i sylwi arno, mai y dydd y daeth William Williams â'r llyfr hymnau a elwir "y Môr o Wydr" i Langeitho, y torodd y diwygiad allan, ar ol hir auaf a fuasai yn gorchuddio yr eglwysi yn achos y rhwyg y soniwyd am dano o'r blaen.) Ac er mor hyfryd oedd y dyddiau gorfoleddus hyn, a'r mawr angenrheidrwydd oedd o gyhoeddi yr efengyl yn ei goleu a'i phurdeb, er mwyn dadymchwelyd yr hen athrawiaethau deddfol, tywyll, ag oedd yn gorlenwi y wlad; er hyny y mae lle i amheu a oedd pawb oedd yn pregethu yr athrawiaeth oleu, ddysglaer, am gyfiawnhad rhad, mor ofalus ag y buasai da i ddangos yr angenrheidrwydd o ffrwythau ffydd, megys y dywed Iago, mai ffydd heb weithredoedd marw yw. Ni bu un udgorn arian erioed yn cyhoeddi rhad ras yn fwy soniarus na'r apostol Paul; er hyny, megys â'r un anadl, dwys anogai bawb i fod yn awyddus i weithredoedd da, ïe, i flaenori mewn gweithredoedd da; ac yn ol addysg ein Hiachawdwr: "Llewyrched felly eich goleuni gerbron dynion, fel y gwelont eich gweithredoedd da chwi, ac y gogoneddont eich Tad yr hwn sydd yn y nefoedd." Ond er mor hawddgar a dymunol ydyw yr haf cynhes, eto y mae llawer o fwystfilod gwenwynig yn ymlusgo o'u llochesau, a llawer o chwŷn drygsawr yn tyfu yn y gerddi hyfrydaf. Ac er fod yr iachawdwriaeth, yn y cymhwysiad o honi, yn ei natur yn dysgu dynion i wadu annuwioldeb a chwantau bydol, a byw yn sobr, yn gyfiawn, ac yn dduwiol; er hyny bu rhai yn mhob oes mor felldigedig a cheisio troi gras ein Duw ni i drythyllwch; fel yr Israeliaid gynt, yn eistedd i lawr i fwyta, a chyfodi i fyny i chwareu. Bellach i geisio ateb eich gofyniad, sef pa bethau yn fwyaf enwedigol a ddefnyddiodd y gelyn uffernol, tuag at anharddu a diddymu y gwaith grasol oedd yn cael ei ddwyn ymlaen gan Dduw yn ein gwlad. Tywynai yr haul yn rhy ddysglaer yn y dyddiau hyny i Arminiaeth ddangos ei gwyneb. Fe feddyliodd yr hen Satan gyfrwysddrwg mai gyru y butain hòno a elwir Penrhyddid, yn ei glan-drwsiad, oedd oreu. Gelwir hi yn llyfr y Datguddiad, Jezebel, a chan John Bunyan, Hyder gnawdol. Daeth hon a'i gwên ar ei genau, mewn gwisg ddgeithriol, i gyfarch gwell i deulu Sïon. Cafodd dderbyniad go helaeth gan rai oedd heb ei hadnabod; ond yr oedd ereill yn graffach eu llygaid, ac yn lletya un o'r enw Ofn Duwiol yn y teulu, ac hefyd wedi darllen ei hanes yn y 7fed a'r 9fed bennod o'r Diarebion. Ond gwnaeth gryn niwaid i'r rhai hyny hefyd, cyn iddynt ei llwyr adnabod: dywedir fod gradd o gloffni ar rai o'i phlegyd ddyddiau eu hoes. Denodd rai i falchder a choeg-ddigrifwch; llithrodd ereill i ddiota yn ormodol; hudodd amryw i ddylyn chwantau ieuengctyd, nes gwywo eu proffes i raddau mawr. Ni byddai raid bod dim anghydfod rhwng Arminiaeth ac Antinomiaeth; dwy o efeilliaid ydynt, un-fam un-dad; ond eu bod fel llwynogod Samson, yn edrych y naill yn wrthwyneb i'r llall; ond y maent yn cytuno yn un galon i losgi yr ŷd. Amhosibl yw bod neb yn Arminiad heb fod hefyd yn Antinomiad, nac ychwaith bod yn Antinomiad heb fod hefyd yn Arminiad; canys y mae gwir ryddid efengylaidd yn rhyddhau y credadyn oddiwrth y naill a'r llall o honynt.

YMOF. Mae yn amlwg, fel y dywed yr apostol Pedr, fod y gelyn diafol megys llew rhuadwy yn rhodio oddiamgylch, gan geisio y neb a allo ei lyngcu. Ambosibl yw ei wrthsefyll heb holl arfogaeth Duw, a chynorthwyon parhaus yr Yspryd Glan i'w defnyddio. Ond chwennychwn glywed genych, a lwyddodd y gelyn trwy y ddichell hon, i lusgo rhai o'r eglwys (o'r hyn lleiaf mewn enw o fod ynddi,) heblaw eu gwywo yn eu proffes, eu nychu yn eu heneidiau, a'u difreintio o lawer o orfoledd yr iachawdwriaeth?

SYL. Do, ambell un, o amser i amser mewn amryw fanau; rhai gan feddwdod, rhai gan odineb, a rhai gan dwyll a chelwydd, &c., a gorfu eu diarddel er gofid i rai, a gwawd i ereill: ond trugaredd dirion yr Arglwydd fod mor lleied, wrth ystyried mor lluosog yw y corph o broffeswyr, a chymaint o weddill llygredd sydd yn mhawb. Cafodd rhai o honynt wir edifeirwch ac adferiad, er nad ymadawodd y cleddyf â'u tai byth: ereill a aethant rhagddynt yn eu gyrfa bechadurus hyd ddiwedd eu hoes.

YMOF. Mae yn addas ac yn bryd i bawb o honom ystyried cynghor yr apostol: "Yr hwn sydd yn sefyll, edryched na syrthio." Ond a ddarfu i'r hudoles hon, sef Penrhyddid, newid ei gwisgoedd, ei lliw, ei llais, a'i henw, weithiau; ac ymddyeithrio, fel gwraig Jeroboam, er mwyn cael derbyniad mwy croesawgar gan ei chanlynwyr? A cofleidiwyd hi gan ryw bersonau, ac mewn rhyw ardaloedd yn fwy na'u gilydd?

SYL. Pan y cai gyfle i hau ei chyfeiliornadau, ymwisgai yn wych, gan goluro ei hwyneb, fel Jezebel gynt; a newid ei dull braidd mor aml a'r lleuad: odid iddi fod yn yr un wisg yn y naill wlad ag y byddai mewn gwlad arall, rhag ei hadnabod. Gellir dywedyd am dani, y twyllai hi, pe byddai bosibl, ïe, yr etholedigion. Ond i ateb eich gofyniad am y personau, ac yna am y lleoedd, y gwnaeth hon fwyaf o alanastra. Soniais o'r blaen am Thomas Seen a'i ganlynwyr; dywedai y rhai hyny nad oeddynt yn pechu, er ymdrybaeddu mewn meddwdod a'r cyffelyb ffieidd-dra; mai yr "hen ddyn" oedd yn meddwi, &c. Am T. Meredith, a M. Lewis, a'u dylynwyr, haerent hwy fod dwy anian yn mhawb, y naill yn esgyn i fyny, ac mai Judas oedd у llall yn myned i'w lle ei hun; ac na ddylid barnu arnynt am newydd-loer na Sabbath, ei bod yn Sabbath arnynt hwy bob dydd fel ei gilydd; ac y gallent brynu gwerthu, &c., y diwrnod hwnw fel diwrnod arall, a llawer o'r cyffelyb amryfuseddau.

Y nesaf oedd Mr. Popkin, gŵr boneddig o'r Deheudir. Bu rai blynyddoedd yn pregethu yn mhlith y Methodistiaid; ond у gwyrodd at athrawiaeth un Robert Sandeman, o Scotland. Cafodd rai canlynwyr dros amser, ond nid oeddynt ond nifer fechan. Arwyddair yr hen swyn-wraig yn mysg y rhai hyny, oedd credu noeth, hollol ymddifad o bob effeithiau sanctaidd. Tramwyodd Mr. Popkin mor bell a Sir Gaernarfon i blanu ei egwyddorion; ond gwywo a wnaethant yn llwyr yno. Ac yn ol pob tebygoliaeth, diwedd hollol a fuasai ar y grefydd yma yn Nghymru, oni buasai i gangen o Fedyddwyr ei phriodi i godi hâd i'r marw: ond lled amhlantadwy ydyw hi yno hefyd.

Yn ganlynol i hyny, tarawodd o ganol y praidd yn Sir Aberteifi, ŵr tra nodedig, wedi ei gynysgaeddu â doniau helaeth; a bu dros amser mewn cymeradwyaeth mawr fel pregethwr yn mhlith у Methodistiaid, gan mwyaf drwy Gymru. Ond y mae lle i feddwl wrth y canlyniad, iddo yn lled fore yfed traflwngc glew o gwpan yr hudoles: canys chwyddodd yn anferth; a dywedant mai dyna yr effeithiau mae yn ei adael ar bawb a yfo o'i phiol, ac y mae yn naturiol i'r naill ei gael oddiwrth y llall. Glynodd hwn, fel y gwahanglwyf, yn ormodol wrth rai hyd derfyn eu hoes. Yn y dyddiau hyny fe ymdaenodd ysgafnder, fel pla, trwy amryw o ardaloedd Deheubarth a Gwynedd. Ac er ei fod, trwy fawr ddaioni yr Arglwydd, wedi ei ddileu i raddau lled helaeth o'r eglwysi, eto y mae ei greithiau i'w gweled yn amlwg hyd heddyw yn y manau y cafodd fwyaf o dderbyniad. Ar ei ymadawiad oddiwrth y rhai oedd yn cael eu hanfoddloni yn ei ymddygiad balch a chellweirus, meddyliodd ond troi allan fel pen-athraw, y buasai mwy na haner Cymru yn wirfoddol o'i blaid. Ymosododd yn egnïol at ei orchwyl rhyfygus. Ond ei fawr siomedigaeth, ni chafodd nemawr o ganlynwyr, na'r rhai hyny ychwaith ond tros ychydig amser: gadawyd ef gan bawb fel halen diflas, heb fod yn gymhwys i'r tir nac i'r domen. "Y rhai a ymdroant i'w trofeydd, yr Arglwydd a'u gŷr gyda gweithredwyr anwiredd: a bydd tangnefedd ar Israel." Salm cxxv. 5.

Am y Parchedig Peter Williams, bu ef yn llafurus a ffyddlon flynyddau lawer yn y weinidogaeth. Bu yn offeryn yn llaw yr Arglwydd i droi llawer o dywyllwch i oleuni. Trwy ei lafur diball a'i ddiwydrwydd, daeth allan dri argraffiad o'r Bibl sanctaidd, ynghyda sylwadau tra buddiol ar bob pennod, a Mynegeir Ysgrythyrol;^[1] hefyd rhai pethau defnyddiol ereill. Ond cafodd amryw eu hanfoddloni yn ei olygiadau ar athrawiaeth y Drindod; a hyny yn fwyaf neillduol yn ei sylwadau ar y bennod gyntaf o'r efengyl yn ol Ioan. Barnwyd ei fod yn gwyro at Sabeliaeth. Cymerodd rhai y gorchwyl mewn llaw o'i gyhuddo a'i geryddu yn llym, yn lle ei gynghori fel tad, yn ol addysg yr apostol, 1 Tim. v. 1. Yn yr ymryson a'r dadleu yn nghylch y pwngc (a diau yw na ddylasid goddef neb yn y corph ag a safai yn gyndyn dros y fath gyfeiliornad dinystriol ag yw Sabeliaeth,) collodd ef a hwythau, i raddau, yspryd addfwynder: ac mewn gormod o fyrbwylldra, yn lle gwneyd pob ymgais tuag at ei adgyweirio, bwriwyd ef allan o'r synagog. Mae lle i amheu i rai oedd yn blaenori yn y gwaith ruthro ar ŵr cyfiawnach na hwy eu hunain. Ond er pob tymhestloedd, "Coffadwriaeth y cyfiawn sydd fendigedig.

Yn fuan ar ol dechreu y diwygiad diweddar yn Nghymru, cyfododd yn Sir Benfro ddau frawd, John a James Relly, y rhai oeddynt Saeson o ran tafodiaith. Yr oedd un o'r ddau ddoniau helaeth i osod allan offeiriadaeth Crist: ond am na bu wyliadwrus i gadw o fewn terfynau y gwirionedd, cafodd yr hen hudoles o Benrhyddid gyfleusdra i ddenu yr athraw hwnw i gofleiddio un o'r ellyllon mwyaf uffernol a melldigedig oedd yn perthyn iddi; sef dal allan adferiad pob peth; hyny yw, y byddai i'r holl ddamnedigion, ïe, am a wn i, y cythreuliaid hefyd, gael eu rhyddhau a'u hachub trwy anfeidroldeb iawn y Cyfryngwr, ryw amser. Dyma gyfeiliornad tebyg i'r llyffaint hyny a ddaethant allan o safn y ddraig. Nid yw purdan y Pabyddion i'w gydmaru â hwn. Ond trwy fawr drugaredd ymlusgodd o Gymru yn foreu dan ei warth; ond dywedir fod rhywrai mor ddall a'i letya ef eto yn Lloegr. Hen arfer y gelyn yw hau efrau yn mhlith y gwenith yn mhob oes.

Am y lleoedd y taenodd y Jezebel hon ei hudoliaeth, a'r niwaid a ganlynodd, nid oes cymaint o achos cwyno yn bresennol, gan fod y gogleddwynt a'r deheuwynt nefol wedi chwythu ymaith, i raddau helaeth, y tarth afiach a fu gynt yn cuddio yr haul. Buaswn yn gwbl ddystaw yn ei gylch, ond er rhybudd a gocheliad i'r oesoedd a ddel, adroddaf ychydig am dano fel y canlyn. Mewn rhai manau yn mlaenau Sir A berteifi, yn enwedig Aberystwyth a'i chyffiniau, y gwnaeth y bwystfil hwn gryn niwaid dros amser. A Chil y cwm flodeuog, a rhai manau ereill yn Sir Gaerfyrddin,a iselwyd yn fawr, trwy roddi gormod o le i'r anghenfil o Benrhyddid i letya yn eu mysg; ond y mae y cryfarfog hwn wedi ei droi allan (gobeithio) yn lled lwyr er's talm, ac yr wyf yn hyderu na chaiff dderbyniad yno nac yn un man arall byth mwyach. Gwnaeth niwaid mawr yn nghymdeithas Castellnedd, a rhai lleoedd ereill yn Sir Forganwg, a diau i rai fyned i'w beddau dan eu creithiau o'r achos. Ond er y pla dinystriol a ddrygodd gymaint o ardaloedd, cafodd cannoedd, ïe, yn y manau mwyaf llygredig, eu cadw rhag ymlygru i droi gras ein Duw ni i drythyllwch. Ni ddiangodd Gwynedd ychwaith (rai manau o honi,) oddiar hudoliaeth y sarph wenieithus yma. Hauwyd cryn lawer o'i theganau twyllodrus yn benaf yn Nyffryn Clwyd, a rhai cyrau o Sir Fflint, gan eu chwythu hwynt i falchder, ysgafnder, a choeg-ddigrifwch. A chan eu bod yn ieuaingc mewn proffes, a chanddynt rai arweinwyr heb fawr o ofn Duw yn eu meddiannu, cawsant yn fuan eu llygru i'r fath raddau fel nad oedd llawer o'r athrawon mwyaf syml a sylweddol ond hollol ddiystyr yn eu golwg; na braidd neb yn eu boddio ond a fyddai yn cydredeg gyda hwynt i'r unrhyw ormod rhysedd. Bu hyny yn ddiau yn achos i'r Arglwydd wgu flynyddau ar yr ardaloedd: ond trwy anfeidrol ddaioni Duw, fe iachawyd y dyfroedd; er nad yw yr effeithiau wedi eu llwyr symud. Adwy y clawdd hefyd, er ei ffyddlondeb a'i charedigrwydd, a syrthiodd yn raddol yn ddiarwybod i flasu peth ar rith-wleddoedd yr hudoles, yn enwedig pan y daeth llwyddiant bydol i wenu ar yr ardaloedd. Ond nid llawer yno a yfodd o'i chwpan fustlaidd. Galwodd heibio yn lled foreu i Rosllanerchrugog; gwnaeth yno gryn lawer o'i hol dros lawer o flynyddoedd: ond pan ddaeth y dydd i ddechreu gwawrio, gorfu arni ffoi, fel y ddylluan, o faen pelydr haul cyfiawnder; a da yw os gallant ei hesgymuno yn llwyr o'r wlad, fel na roddo neb lety noswaith iddi byth mwy. Ac os cafodd hi yn ddiweddar ryw ddull newydd o wisgoedd symudliw o Loegr, dyeithriol i'r Cymry o'r blaen, i ymddangos ronyn yn fwy prydferth nag y bydd hi weithiau; am hyny mwy-fwy yw y perygl o'i chofleidio, yn enwedig gan fod nifer fawr o wŷr deallus wedi rhoi derbyniad croesawgar iddi. Ond rhag i neb gael eu siomi ganddi, gellir ei hadnabod wrth ei gwisgoedd. O Holland, gan un Iago Arminius, y cafodd hi wisg isaf: a darn o wê Ioan Calfin, o Geneva, yw defnydd ei chochl neu ei gwisg uchaf. Mae yn hawdd i chwi ddeall, ond craffu, mai nid y wisg ddiwnïad sydd ganddi, er mor hardd y mae yn ceisio dangos ei hun. Rhuf. xi. 6.

Cafodd Sir Fôn fwy o niwaid oddiwrthi, dros amser, na'r holl fanau a grybwyllwyd; hauodd ei hefrau yno yn gyffredin trwy y wlad; y rhan fwyaf o'r cymdeithasau yn y Sir a dynodd hi yn gwbl i'w rhwyd. Un o'i phrif byngciau yno oedd ymwrthod yn llwyr â'r ddeddf, nid yn unig fel cyfamod o weithredoedd am gymeradwyaeth gyda Duw, ond hefyd nad oedd angenrheidrwydd am dani fel rheol bywyd i gredadyn. Teganau plant y cyfrifid addoliad teuluaidd gan y rhan fwyaf o'i chanIynwyr. Gofynodd un o brif athrawon y daliadau gwyrgam hyn i broffeswr ieuangc, "A wyddost ti pa fodd y cei wybod a wyt ti dan y ddeddf ai nad wyt?". Dywedodd hwnw wrtho, y byddai dda ganddo wybod; "Wele," ebe yntau, "dos i'th wely heb weddïo, ac os wyt dan y ddeddf fe â yr hen gydwybod yn derfysglyd i bwrpas; ond os wyt dan yr efengyl ti a gysgi yn dawel. Yr oedd ganddynt ryw ddull anamlwg o ymadroddi yn nghylch crefydd; sef deongli amryw o'r ysgrythyrau mewn dull ysprydol ag oeddynt i'w deall yn llythyrenol, megys y geiriau hyny a'u cyffelyb: "Y ddaear a'r gwaith fyddo ynddi a losgir:" sef y ddaear sydd mewn dyn, &c. Yr oedd hwnw yn bwngc credadwy yn eu plith, os caent unwaith afael mewn dyn, na byddai raid i hwnw byth betruso y cyfrgollid ef yn dragywydd, beth bynag a ddygwyddai iddo. Gwrthwynebwyd eu cyfeiliornadau gan amryw o'u gwlad eu hunain, a rhai o wledydd ereill; ond nid oedd dim yn tycio, nes o'r diwedd y syrthiodd rhai i feiau gwarthus, ac yna i wrthgiliad hollawl. Tua'r amser hyny daeth bygythiad oddiwrth ŵr boneddig, y byddai raid i bawb o'i ddeiliaid oedd yn proffesu, wadu eu crefydd, neu golli eu tiroedd. Yr oedd llawer o ofnau na ddaliai rhai mo'r tywydd; ond cafodd pawb gymhorth i sefyll dros y gwirionedd, ond y gŵr a fu a'r llaw benaf yn ffurfio daliadau Antinomaidd yn y wlad, ac oedd mor gyfarwydd i wybod a oedd dyn dan y ddeddf. Yn wyneb y bygythiad am golli ei dir aeth i Lundain at y gŵr boneddig i wadu ei grefydd; ac er y cyfan, hwnw yn unig a gollodd ei dyddyn, ac ni throwyd neb allan ond efe. Bu o hyny allan hyd ddiwedd ei oes yn adyn, fel dylluan y diffeithwch, dibarch gan bawb. Ond yr hwn sydd yn codi y tlawd o'r llwch a ymwelodd yn rasol â'r ynys hon yn ei hisel radd, gan yru ymaith y niwl afiachus, yn raddol, yn llwyr o'r wlad. Bu un cyfarfod misol a gadwyd yno yn foddion, dan fendith yr Arglwydd, i ddechreu dadymchwelyd castell yr hudoles: ac o hyny allan, trwy nerthol weithrediadau yr efengyl, diflanodd ymaith fel diffyg oddiar yr haul; fel y mae yn syndod gweled y wlad heddyw fel gardd Baradwys, ac yn galw yn uchel am ddiolchgarwch. Tua'r un amser mewn lle yn Sir Gaernarfon a elwir Rhos ddu, yn Lleyn, yr ymddangosodd y swyn-wraig ddichellgar, mewn gwisg hollawl wahanol i'r un oedd ganddi yn Môn. Yr oedd tymherau toddedig mewn addoliad yn bethau gwael a dirmygus, ac i'w gwrthsefyll hyd yr eithaf yn eu daliadau yno: ond yma yn gwbl i'r gwrthwyneb; canu a gorfoleddu oedd crefydd i gyd, heb argyhoeddiad, ond yn unig unwaith; nac edifeirwch na chalon ddrylliog oddieithr am ryw feiau mawrion; ac heb edrych cymaint pa fodd y byddai y fuchedd. Ac o radd i radd aeth y canu yn rhy debyg i'r dawns o flaen y llo aur. Cyfrifent bawb a bregethai yn llym ac yn daranllyd, ac a ddynoethai dwyll y galon, a'r perygl o ymorphwys ar gau grefydd, yn debyg i Herod, mai am ladd y plant bychain yr oeddynt; a'u bod yn adeiladu Jerusalem â gwaed, &c. Nid llawer o bersonau fu yn arddel y grefydd yma, ac nid ymdaenodd ond ychydig; diflanodd yn fuan fel cicaion Jona. Ni bu fawr o lewyrch ar neb o'i dylynwyr tra buont byw. Gwrthgiliodd rhai yn hollawl.

Prin y gallaf farnu ei fod yn werth ei ysgrifenu na'i ddarllen yr ynfydrwydd digywilydd a luniwyd yn benaf gan wraig ymadroddus, rith grefyddol, a'i gŵr hefyd o'r gyfrinach. Yr oeddynt yn byw mewn tŷ ar fynydd Llanllyfni. Dechreuasant hysbysu i amryw eu bod wedi cael cydnabyddiaeth â rhyw dylwyth a elwid Anweledigion. Yr hanes oeddynt yn fynegi am danynt sydd debyg i hyn: Eu bod yn genedi luosog, mawr eu cyfoeth; ac yn blith draphlith mewn ffeiriau a marchnadoedd gyda ni; ac nad oedd neb yn eu canfod, ond y rhai oedd wedi ymroddi i fyned i'w cymdeithas. Yr oedd y gelyn diafol wedi llwyddo i beri i rai goelio y teithient hwy, eu meirch, a'u cerbydau, ar hyd yr eira heb i neb weled eu hol. Yr oedd y fenyw ddichellgar a soniwyd eisoes am dani wedi cael gan ryw nifer gredu fod gŵr boneddig mawr yn byw yn agos i'w thŷ ar y mynydd, mewn palas godidog, gyda'i ferch, a'u henwau oedd Mr. a Miss Ingram. Ymgasglai cryn lawer o ynfydion, gan mwyaf o bell y byddent yn dyfod, i gadw math o gyfarfodydd yn y nos, heb oleuni canwyll na fflam y tân, ond a gaid oddiwrth y marwor: canys ni allai y tylwyth anweledig oddef y goleuni. Weithiau deuai yr hen ŵr boneddig i bregethu iddynt ei hun; bryd arall y ferch a ddeuai mewn dillad gwynion. Ar ol treulio talm o amser cyn cael allan y twyll, dygwyddodd i ryw ddyn cyfrwysach nag ereill o'r frawdoliaeth, graffu yn fanwl ac adnabod yn eglur mai gwraig y tŷ oedd yn dyfod atynt i'w twyllo; weithiau mewn dillad mab, bryd arall mewn dillad merch. Gwaeddodd y dyn allan: "Gwrandewch, bobl, ein twyllo ydym yn gael yn ddiamheuol! myfi a wnaf fy llw mai M—— yw hon." Gyda hyny aeth yn derfysg trwy y tŷ, a gorfu i'r creadur tlawd ddiangc am ei einioes. Aeth y ddichell uffernol hono i warth, a chynifer oll â ufuddhasant iddi a wasgarwyd; ac nid aethant rhagddynt yn mhellach, eu hynfydrwydd a ddaeth yn amlwg i bawb. Yn fuan ar ol hyny daeth un arall yn genad dros y diafol, o Ynys Fôn i Sir Feirionydd. Ei henw oedd Mari Evans, a gelwid hi yn gyffredin, Mari y fantell wen. Gadawodd ei gŵr a chanlynodd ŵr gwraig arall, gan haeru ill dau nad oedd y briodas gyntaf ond cnawdol, ac nad oedd yn bechod ei thori; ond bod eu priodas hwy yn bresennol yn ysprydol ac yn iawn. Buont ryw dalm o amser yn crwydro o'r naill wlad i'r llall, a bu iddi ferch o hwnw. O'r diwedd darfu iddo ei gadael, a hithau a wladychodd ger llaw y Traeth Bychan hyd ddiwedd ei hoes. Cafodd gan luaws mawr o ynfydion tywyll yr ardal hono a Ffestiniog, hefyd Penmachno, a rhai manau ereill, goelio ei bod yn un â Christ, ac mai yr un peth oedd dyfod ati hi a dyfod at Grist; a pha beth bynag a wneid iddi, neu erddi, mai yr un ydoedd a phe gwnaethid ef i Grist yn bersonol. Twyllodd ei dylynwyr i gredu ei bod wedi priodi cyfiawnder; danfonwyd iddi lawer o anrhegion at y briodas, a lluniwyd neithior odidog iddi yn Ffestiniog; gwisgwyd hi yn wych odiaeth, fel cangen haf, ar gost ei chanIynwyr, gan ei harwisgo â mantell goch gostfawr, a myned yn lluoedd, a hithau yn eu canol, i eglwys y plwyf, ac oddiyno i'r dafarn hyd yr hwyr, i halogi y Sabbath. Hi a berswadiodd ei dysgyblion na byddai hi farw byth (fel y rhith brophwydes hono, Johanna Southcott;) ond er ei hamod ag angeu, a'i chyngrair ag uffern, cipiwyd hi ymaith oddiyno i'w lle ei hun: cadwyd hi yn hir heb ei chladdu, gan ddysgwyl yr adgyfodai drachefn. Gellwch wybod ei bod yn dywyllwch a ellid ei deimlo yn yr ardal y cafodd y fath fudrog a hon y gradd lleiaf o dderbyniad: ond gwir yw y gair, "Pan dybient ei bod yn ddoethion, hwy a aethant yn ffyliaid." Ond er i rai o'r trueiniaid tywyll lynu wrth yr ynfydrwydd a soniwyd dros amser ar ol marwolaeth eu heulun, eto diflanodd yn raddol o flaen efengyl gallu Duw.

YMOF. Wele y mae yr hyn a adroddasoch yn dangos tri pheth yn amlwg, sef, dichellion diorphwys Satan yn erbyn eglwys Dduw; hefyd mawr ddallineb ac ynfydrwydd dynolryw trwy bechod, yn cymeryd eu harwain yn wirfoddol gan y gelyn uffernol i bob rhyw ffiaidd gyfeiliornadau; a chyda hyny, gariad, ffyddlondeb, a gofal yr Arglwydd dros ei eiddo, yn dryllio eu cadwynau, yn dyrysu bwriadau eu gelynion, ac yn gwaredu eu bywyd o ddistryw. A ddarfu i chwi sylwi ar ddim arall a fu yn debyg o ddyrysu peth ar y gwaith, yn fwyaf neillduol yn Ngwynedd?

SYL. Dyfodiad y Bedyddwyr i'n gwlad a' barodd gynhwrf nid bychan trwy y wlad yn gyffredin, am fod eu dull o weinyddu yr ordinhad o fedydd yn hollol ddyeithr i'r rhan fwyaf yn y gwledydd hyn. A chan ei fod felly, ac fel y dywed y ddiareb, "Gwŷn pob peth newydd," ymgasglodd torfeydd lluosog o bob ardal i'w gwrandaw, ond yn fwyaf neillduoli edrych arnynt yn bedyddio. Yr oedd eu dull yn trochi meibion, a merched yn mhob gwlad ac ar bob math o dywydd, yn ymddangos yn hynod o beryglus a niweidiol i iechyd, os nad i fywydau rhai gweiniaid. Esiampl Crist yn cael ei fedyddio gan Ioan yn yr Iorddonen oedd eu rheswm cadarnaf am eu trefn. Os canlyn esiampl Crist a ddylem yn mhob peth, paham na ddylynem ef yn ei enwaediad? Nid oedd goruchwyliaeth yr efengyl, dan y Testament newydd, wedi ei sefydlu yn nyddiau Ioan Fedyddiwr, am hyny meddai Crist, "Yr hwn sydd leiaf yn nheyrnas nefoedd sydd fwy nag ef." Mae eu haraeth wrth fedyddio yn fynych yn anaddas i natur yr ordinhad sanctaidd hono, yr hon a ddylai gael ei gweinyddu megys yn ngwydd Duw, gyda'r symlrwydd mwyai: yn lle hyny bydd rhai mor ryfygus yn eu haraeth a galw pawb i'r maes o bob enw, gan ddywedyd yn debyg i'r Goliath hwnw gynt, "Pwy a ymladd â mi?" Nid oes dim yn cynhyrfu eu zêl yn fwy na dadleu yn erbyn bedydd babanod, er i Grist ddywedyd mai "Eiddo y cyfryw rai yw teyrnas nefoedd." Mae lle i ofni fod gormod yn eu mysg o'r rhai na phrofasant ysprydolrwydd y ddeddf na gwerthfawrogrwydd y Cyfryngwr, yn pwyso yn ormodol ar eu bedydd, a braidd yn benderfynol na chedwir neb mewn oedran heb gael eu trochi yn gyntaf; beth bynag yw eu meddyliau am y lleidr ar y groes. Wrth ddywedyd hyn nid wyf yn taflu y diystyrwch lleiaf ar y corph o Fedyddwyr, y rhai a fuont yn llafurus, ac yn ddefnyddiol yn ngwinllan yr Arglwydd hyd heddyw, er's oesoedd mewn llawer gwlad, ac a oddefasant lawer o erlidigaethau blinion. Bu, ac y mae yn eu plith lawer o bregethwyr enwog yn Nghymru, Lloegr, a gwledydd ereill: a phwy sydd fwy defnyddiol na'r Dr. Carey yn yr India Ddwyreiniol? Ond ni ddiangasant hwythau heb ymraniadau terfysglyd, er gofid i bob gwir dduwiol: aeth rhai yn fore yn Arminiaid, ereill yn fwy diweddar yn Sociniaid, a rhyw ychydig yn Sandemaniaid. Ond nid yw y gwenith ddim gwaeth am fod efrau yn tyfu yn yr un maes. Yn ganlynol fe derfysgwyd Gwynedd a'r Deheudir i gryn raddau trwy ddyfodiad y Wesleyaid i Gymru. Heidiodd y gwerinos yn lluoedd i wrando arnynt o bob parth, fel y buasech yn meddwl ar y cyntaf yr aethai y byd yn llwyr ar eu hol. Yr oedd llawer o wrandawyr cyffredin mor dywyll na wyddent ragor rhwng_gwirionedd a chyfeiliornad; ac ereill wrth glywed am drefn Duw yn achub yn rhad y penaf o bechaduriaid, heb arian ac heb werth, yn llidio yn ddirgelaidd yn erbyn arfaeth ac etholedigaeth gras; a chan nad oedd ganddynt resymau digonol i amddiffyn eu hegwyddorion deddfol, wrth wrando ar athrawiaeth prynedigaeth gyffredinol, cawsant eu cadarnhau yn eu tybiau am grefydd, oblegyd yr oedd y golygiadau hyny yn boddio eu harchwaeth yn rhagorol. Am eu hathrawiaethau nid ydynt yn llwyr wadu y pechod gwreiddiol fel yr hen Arminiaid; yr hyn sydd ry wrthun y dyddiau hyn i neb geisio sefyll drosto, rhag i'r babanod fu farw cyn pechu yn weithredol eu cyhuddo am eu tybiau cyfeiliornus, a sefyll yn dystion yn eu herbyn. Ond y mae yr Arminiaid presenol yn nyddu eu hedef yn feinach trwy haeru fod Crist yn mru y wyryf wedi llwyr dynu ymaith y pechod gwreiddiol a'i effeithiau, a dodi holl ddynolryw mewn cyffelyb sefyllfa ag yr oedd Adda cyn pechu. Ac mewn canlyniad i hyny fod yr holl fabanod sydd yn marw cyn pechu yn weithredol yn myned oll i'r nefoedd, heb un angenrheidrwydd o gael eu golchi. Gellir meddwl nad oedd yr athrawiaeth hon yn cael ei chredu gan Job, yn ol ei ofyniad, "Pwy a ddyry beth glân allan o beth aflan? Neb." Na chan Dafydd ychwaith, yr hwn oedd gwbl wahanol ei farn: "Wele," meddai efe, "mewn anwiredd y'm lluniwyd," &c. Am y pyngciau ereill, megys gwadu etholedigaeth ddiamodol, prynedigaeth neillduol, galwedigaeth effeithiol, a pharhad mewn gras; a'r pwngc tra chyfeiliornus hwnw, o wadu cyfrifiad o gyfiawnder y Cyfryngwr i bechadur, gan haeru mai ffydd yw y cyfiawnder a wared rhag angeu—byddai yn rhy faith, ac allan o fy llwybr fel hanesydd, eu hegluro (pe bawn yn addas i hyny,) a gwrthbrofi y rhesymau yn eu herbyn; gellwch gael hyny yn eglur yn ngwaith Mr. Eliseus Cole, y Dr. Owen, ac ereill. A chan eu gadael, gyda difrifol ddymuniad ar iddynt gael eu gwir oleuo yn ngwirionedd gogoneddus yr efengyl, heb na'u barnu na'u diystyru, ond dywedyd fel y dywedodd un gweinidog duwiol am danynt: "Y rhai sydd dduwiol o honynt, Duw a roddodd ras iddynt, ond dysgu eu hegwyddorion a wnaethant gan eu gilydd."

Nodiadau

1. Y mae argraffiad newydd diwygiedig o'r Mynegeir wedi ei ddwyn allan yn ddiweddar gan H. Humphreys, Caernarfon, pris 5s 6ch. mewn llian hardd.