Geiriadur Bywgraffyddol o Enwogion Cymru 1867-Cyf I/Arthur, Gruffydd Ab

← Arthfael Hen

Geiriadur Bywgraffyddol o Enwogion Cymru 1867-Cyf I gan Josiah Thomas Jones

Arthur, Parch D →

ARTHUR, GRUFFYDD AB, neu fel yr adwaenir ef yn mhlith yr holl awdwyr Seisnig a thramor, Geoffrey o Fynwy. Nid oes genyn ond ychydig i draethu am dano yn ei ddyddiau ieuengaidd, gan fod yr holl awdwyr ydym wedi weled yn ddystaw am dano. Nid oes sicrwydd pa le y cafodd ei eni, na pha lwyddiant a'i canlynodd yn ei ystad fachgenaidd. Y farn gyffredin yw iddo gael ei eni yn nhre Fynwy; ac y mae hyn yn ymddangos yn rhesymol, ac yn debyg iawn; o herwydd nad oes un lle arall wedi honi yr hawl anrhydeddus o fod yn fan ei enedigaeth. Ar ol iddo dderbyn ei addysg, gwnaed ef yn fynach o Fynachlog St. Benedict, yn y dref hon. Efe a flodeuodd yn amser Harri 1. a'r II., ac Ystyffan. Efe a ddewiswyd yn archddiacon Mynwy, ac wedi hyny a wnawd yn esgob Llanelwy, yn 1152; yr hon esgobaeth wedi hyny a roddodd i fyny, ac a aeth yn abad Mynachlog Abingdon, lle y bu farw, medd rhai; ereill a farnant iddo farw yn ei dy ei hun yn Llandaf. Yr oedd efe yn hanesydd boreu am ein gwlad a'n cenedl ni. Dywedir mai o achos y terfysgoedd yn Nghymru y rhoddodd efe yr esgobaeth i fyny, a chymeryd gofal Mynachlog Abingdon. Offeiriaid ei esgobaeth a ddeisyfasant arno i ddychwelyd, a chymeryd y swydd esgobaethol eilwaith, eithr efe a wrthododd gydsynio a'u cais, gan feddwl y celai gadw Mynachlog Abingdon; ond yn hyn y siomwyd ef yn ddirfawr; ac efe a adawyd heb un fywoliaeth. Fel hanesydd, adnabyddir ef fel awdwr Chronico Sive Historia Britanum. Y gwaith hwn sydd wedi cael ei feio yn fawr, o herwydd y ffug-chwedlau a gynwysir ynddo. Ond dywedent a fynont, mae'r awdwr yn rhyglyddu clod fel ysgolhaig moesgar, ac ysgrifenydd hyawdl. Y mae ei ddull a'i eiriau yn ei gyfansoddiadau Lladinaidd yn profi ei ddysg tryloyw, ac yn ei godi ef uwchlaw ysgolheigion canolig. Yr oedd yn awdwr rhai darnau ereill, yn mhlith y rhai y mae Daroganau Myrddin, y rhai a gymeradwyir yn fawr gan Leland. Am gymeriad awdurol Gruffydd ab Arthur, y mae rhai awdwyr, yn mhlith y rhai y mae Dr. Lloyd, esgob Llanelwy, wedi ei gollfarnu ef a'i waith, a'i osod ef allan fel dyn anwybodus a thwyllodrus. Ond ymddengys eu bod wedi gwneud camsyniadau mawrion, neu ynte wedi gweithredu yn anghyfiawn a rhagfarnllyd; oblegyd y mae Caradog, o Lancarvan, ei gydoeswr, wedi rhoddi tystiolaeth mor ragorol ag oedd alluadwy i un dyn ddywedyd am ddyn arall. A phwy a allasai wybod yn well na'i gydoeswr? Y mae'r athrawon Powell a Davies wedi bod yn ddiwyd ac yn fanol iawn, ac wedi ysgrifenu yn ddiduedd a gonest, a beirniadu yn deg, ac wedi dadleu yn alluog yn erbyn Giraldus Cambrensis, a William o Newborough, dros gymeriad Gruffydd ab Arthur a'i ysgrifeniadau. Y mae Thompson, yr hwn a gyfieithodd hanes Prydeinaidd Gruffydd Arthur i'r Seisnig wedi ysgrifenu amddiffyniad gorchestol i'r gwaith, ac yn cyfiawnhau yr awdwr mewn dull galluog a dysgedig, ac wedi gwrthwynebu yn deg y cyhuddiad o fod y gwaith yn dwyllodrus. (Gwel Seren Gomer, Tach. 1855.)