Gwaith John Thomas/Cydlafurwyr
| ← Bwlch Newydd | Gwaith John Thomas gan John Thomas, Lerpwl |
Oedfa Hapus → |
XVIII. CYDLAFURWYR.
Dechreuais deimlo yr anfantais o fod heb addysg briodol, a phenderfynais wneyd y diffyg i fyny, hyd y gallwn, drwy gwbl ymroddiad. Nid oedd gennyf lawer o lyfrau, ac nid oedd y rhai oedd gennyf, o'r dosbarth uchaf; ond gwnaethum y goreu o honynt oll. Gwyddwn bopeth oedd ym mhob un ohonynt. Treuliais lawer wythnos gyfan heb fyned fawr ddim allan o'r tŷ. Trafferthwn i gasglu y pethau goreu a allwn gael i'm pregethau, ac i'w gosod allan yn y modd gore. Ysgrifennwn hwy yn ofalus, a chan nad oedd angen, fel rheol, ond am un bregeth bob pythefnos, byddai gennyf gyflawnder o amser atynt. Treuliais felly yn lled lwyr y pedair blynedd cyntaf; ond teimlwn yr anfantais o fod heb neb i ymgynghori ag ef, a chael cyfarwyddyd ganddo. Cyfarfyddwn yn aml â gweinidogion y sir mewn cyfarfodydd, yr hyn a brofodd i ini yn lles mawr, Deuent hwy ataf fi, ac elwn iunau atynt hwythau. Mr. David Davies, Pant Teg, oedd un o weinidogion hynaf y sir oedd yn cymeryd rhan amlwg yn achosion yr enwad. Nid oedd yntau ychwaith yn hen, gan nad cedd ond ychydig dros hanner cant oed, ond yr oedd wedi ei urddo yn ieuanc, a phawb yn edrych arno fel henafgwr. Yr oedd yn ddyn synwyrol a deallgar, yn cael ei ystyried yn dduwinydd craff; er na ddeallais erioed ei fod yn nodedig o graff ychwaith. Ond yr oedd wedi cymeryd rhan amlwg yn dadleuon yn nghylch y "System Newydd", ac ysgrifenasai ar "Sefyllfa Prawf," a chyhoeddasai bregeth dda iawn ar "Athrawiaeth lachus." Yr oedd yn fedrus iawn i ddweyd ei feddwl yn eglur, a'i ddweyd ar ychydig eiriau. Dywedid ei fod yn ei ddydd yn ddoniol iawn fel pregethwr, a'i lais yn swynol ryfeddol; ond cafodd glefyd trwm iawn ychydig flynyddoedd cyn i mi ei adnabod, a dywedai llawer wrthyf na bu efe byth yr un wedi hynny. Yr oedd yn barchus iawn gan yr holl eglwysi, ond un meddal ydoedd; ac er ei fod yn ddyn pur hollol ei hun, eto yr oedd yn rhy barod i noddi dynion gwaelion. Taflodd ei aden dros un, yn arbennig, nad oedd uwchlaw amheuaeth, a pharodd hynny fesur o anghydwelediad rhyngddo â Mr. Rees, Llanelli, ac eraill yr arferai gyd. weithio â hwy. Pan ddaeth dirwest i'r wlad gwrthododd Mr. Davies, Pant Teg, ymuno, a chymerodd eraill yn ei gysgod achlysur i sefyll draw. Bu hynny yn help i oeri teimladau.
John Breese, Caerfyrddin, oedd bron yn gyfoed a Mr. Davies. Yr oedd efe wedi dechreu gwaelu pan aethum i'r wlad, a bu farw yn y mis Awst canlynol. Yr oedd efe yn gefnogol iawn i mi, bu raid i mi fyned i bregethu i Pentre Hydd, lle yr oedd yn aros, er mwyn iddo fy nghlywed; ac yn y Gwanwyn daeth ryw noson i'r Aber i bregethu. Daethum yno i'w wrando o urddiad fy nghyfaill, Henry Davies, Bethania. Pregethai yn dda ac ymarferol oddiar y geiriau, “Brysiais ac nid oedais gadw dy orchymynion," ond yr oedd wedi gwanychu yn ddirfawr er pan y clywswn ef flwyddyn cyn hynny. Nid wyf yn meddwl iddo fod fawr oddicartref wedi hynny. Lletywn gydag ef y noson honno yn Aberhentian. Pesychai yn drwm drwy y nos. Yr oedd yn ddyn cryf, crwn, cydnerth, ac yn un y gallesid disgwyl iddo fyw hyd bedwar ugain oed; ac yr wyf yn credu y buasai efe, fel llawer o bregethwyr yr oes honno, fyw yn llawer hwy pe buasai yn gadael heibio yfed brandy. Credent hwy ei fod yn help iddynt, ond yn lle hynny eu niweidio yn fawr yr oedd. Safodd yntau draw oddiwrth ddirwest, ac yr oedd yn gryf yn ei herbyn. Y noson honno, yn Aberhenllan, gofynnai i mi a oeddwn yn adnabod Owen Thomas, Bangor. Atebais fy mod. Yna dechreuodd ei drin, a'i fod wedi dweyd pan ar ei daith ddirwestol, mai tair colofn meddwdod yn sir Gaerfyrddin oedd Breese Caerfyrddin, Davies Pant Teg, ac Evans Llwynffortun. Gwyddwn nad oedd erioed wedi dweyd y fath beth; ond nid aethum i ddadleu ag ef, ac felly aeth y peth heibio. Mae yn ddiau fod rhywun wedi dweyd hynny wrtho ef. Dyn caredig iawn oedd Mr. Breese, un o'r rhai parotaf i wneyd cymwynas, a ffyddlon iawn i'r rhai y cyfierai atynt. Pregethwr dwfn, tywyll, geiriog, cadwynog ei frawddegau ydoedd, ond yn fywiog a gwresog ei draddodiad, ac wedi cael y gair o fod yn bregethwr mawr, ac oblegid hynny yn hynod o boblogaidd. Pan y pregethai yn ymarferol byddai yn nerthol iawn, yr hyn a wnai fynychaf ar nos Sabbothau. Yr oedd ynddo, yn ddiau, allu mawr fel pregethwr, ond iddo yn fore syrthio i mewn ag arddull dywyll a niwliog, a gamenwid yn fawredd.
Mr. David Hughes, Trelech, oedd un o'm cymydogion agosaf, gan ei fod yn gweinidogaethu yn Blaen y Coed yn ogystal a Threlech. Yr oedd ef wedi dyfod i'r wlad fwy a thair blynedd o'm blaen, o Casnewydd, lle y treuliasai un mlynedd ar ddeg. Pregethwr o ddosbarth Mr. Breese ydoedd, ond fod ei bregethau o ran eu cyfansoddiad yn fwy gorffenedig. Ond nid oedd yn meddu ar danbeidrwydd, ac ystwythder, a hyawdledd traddodiad Mr. Breese. Cyfyngai Mr. Hughes ei lafur bron yn gwbl i'w bobl, ac yr oeddynt yn synied yn uchel am dano. Anaml yr elai oddicartref oddigerth i'r Gymanfa, ac i'r Cyfarfod Chwarterol os digwyddai fod gerllaw. Ond yr oedd yn ffyddlon i boll sefydliadau yr enwad, a byddai yn hynod o garedig pan ymwelid ag ef. Yn ei lyfrgell y ceid ef fynychaf yn darllen neu ysgrifenu. Ychydig o allu cynyrchu oedd ynddo. Cyfieithiad oedd yn mron y cwbl o'i bregethau, ond cyfieithiad o ddarnau detholedig, y rhai a saerniai ac a osodai ei hun mewn trefn. Mewn amgyffrediad o'r gwirionedd, a gallu i'w osod mewn ffurf a threfn, yr oedd yn fwyaf nodedig. Colled ddirfawr i'r holl wlad oedd iddo farw yn ddwy flwydd a deugain oed.
Mr. Joshua Lewis, Henllan, oedd un o'r dynion ieuainc mwyaf dysgedig ac addawol yn y wlad. Yr oedd ef yn rhyw bedair blwydd oed o weinidog pan aethum i'r sir, ac urddasid ef yn gydweinidog â'r Hybarch John Lloyd. Nid oedd yn ddoniol, eto pregethai yn fywiog, a phob amser yn ymarferol. Yr oedd tuedd athronyddol i'w feddwl; cychwynnai gyda rhyw wirionedd, a dilynai hwnnw i ba le bynnag yr arweinid ef ganddo. Adeiladwaith gref a gorffenedig fyddai pregeth Mr. Hughes, Trelech, at yr hon y casglai y defnyddiau o bob man; ond coeden yn tyfu ac yn ymganghenu oedd pregeth Mr. Lewis, Henllan. Byddai ei bregeth yn llawn eglurhadau,—nid chwedlau—a'r rhai hynny yn chwaethus dros ben. Ei brofedigaeth yn ei flynyddoedd cyntaf oedd bod yn rhy glasurol ac arddansoddol. Dyn da iawn ydoedd, pur o galon, pur ei ymadroddion, a phur ei fuchedd. Ei brofedigaeth oedd cymeryd i fyny â hobbies, a marchogaeth y rhai hynny nes y byddai efe ei hun, a phawb arall, wedi blino arnynt. Bu am flynyddoedd yn un o'r dirwestwyr mwyaf selog a manwl, ond, ar ol hynny, llyncodd ryw syniad eithafol am ysprydolrwydd crefydd, nes myned i gredu fod crefydd ysprydol yn codi dyn uwchlaw pob ymrwymiad dirwestol, ac ar yr un pryd yn ei godi uwchlaw arferion yfol oddieithr o dan amgylchiadau eithriadol. Dibriod fu drwy ei oes. Siomwyd ef yn ei gynlluniau; onide, mae'n bur siwr, pe cawsai wraig yn ymgeledd gymhwys iddo, yr ychwanegasai yn fawr at ei ddedwyddwch a'i ddefnyddioldeb. Efe yn ddiau oedd un o'r dynion goreu a adnabyddais erioed ; a thynnodd ei gwys yn uniawn i'r terfyn; er iddo yn ei flynyddoedd olaf gael ei analluogi gan ergyd o'r parlys i gyflawni ei weinidogaeth.
Mr. David Rees, Llanelli, oedd yr enwocaf a'r mwyaf dylanwadol o holl weinidogion sir Gaerfyrddin yn yr adeg honno, os nad efe, yn wir, oedd y mwyaf poblogaidd yn Neheudir Cymru. Nid oedd ond dyn deugain oed; ond yr oedd mewn amgylchiadau bydol gwell nag odid neb o'i frodyr,—yn olygydd y Diwygiwr, yr hwn a ddarllennid gan filoedd,—yn ddyn o yspryd diwygiadol yn wladol, cymdeithasol ac eglwysig,—yn meddu ewyllys gref a phenderfyniad diysgog,—yn bregethwr doniol a phoblogaidd,—yn weinidog egniol a llwyddiannus; a'r pethau hyn yn nghyd a gyfrifai am ei ddylanwad. Yr oedd cyn ei fod yn wyth mlwydd o weinidog yn fynych yn cael ei alw i lywyddu Cynhadleddau y Cymanfaoedd, ac i bregethu yn y prif oedfaon. Yr oedd ei ddawn a'i gloch yn hynod o soniarus, ac weithiau, gydag adroddiad ambell i hanesyn tarawiadol, byddai yn dra effeithiol. Yn ei ysbryd diwygiadol yr oedd ei ragoriaeth, a'i allu i daflu ei ysbryd ei hun i bawb a ddelai i gyffyrddiad ag ef. Ni lefarodd neb erioed yn groewach ac yn gryfach o blaid pob mesur o ddiwygiad gwladol, a thros yr egwyddor fawr o gydraddoldeb crefyddol nag y dadleuodd ef. Yn wir, yr oedd yn ngolwg llawer o'i frodyr yn rhy eithafol, ond ni pharodd hynny iddo ostwng ei dôn—na lliniaru ei iaith—nac mewn un modd beri iddo ddirgelu ei olygiadau. Yr oedd yn ddyn calonnog ac agored, yr hyn a roddai iddo ddylanwad helaeth dros y rhai a ymwnaent ag ef. Cymerodd i fyny gyda dirwest o ddifrif, ac yr oedd y tô o weinidogion ieuainc yn ddilynwyr ffyddlon iddo. Er na bu yfed erioed yn brofedigaeth iddo; ac er ei fod yn nodedig o gymedrol yn ei arferion yn yr adeg ddiotgar y dechreuodd ei oes, eto gwelodd fod y gymdeithas ddirwestol y peth oedd yn ateb cyflwr y wlad, a thaflodd holl bwysau ei ddylanwad o'i phlaid. Yr oedd yn un llym iawn yn erbyn dynion llygredig, ac yn enwedig yn erbyn gweinidogion llygredig; ac nis gallesid disgwyl gair da iawn iddo gan y rhai hynny, er iddo hefyd fod yn foddion i waredu amryw ohonynt oedd ar y dibyn. Yr oedd yn fywyd pob cyfarfod lle y byddai, ac yn y teuluoedd lle y lletyai nid oedd neb a hoffid yn fwy. Yr oedd yn ddyn gwir dda, megis trwy ryw reddf yn wastad o blaid yr hyn oedd uniawn. Bendith anrhaethol i Lanelli a sir Gaerfyrddin oedd cael ei fath pan y sefydlodd ynddi ; a bendith fawr fyddai i bob sir yng Nghymru yn awr gael rhywun ynddi o gyffelyb feddwl iddo.
Mr. Joseph Evans, Capel Seion, oedd tywysog y sir fel pregethwr yn ei arddull arbennig ef, yn yr adeg honno. Nid oedd neb yn sir Gaerfyrddin y gwnaethum gymaint ag ef yn ystod yr wyth mlynedd a mwy y bum yno ag a wnaethum a Mr. Evans. Dyn o athrylith ac arabedd, yn llawn synwyr cyffredin, ac un o'r rhai cymhwysaf i roddi barn deg ar bob achos a ddygid o'i faen; ond ei fod yn rhy lwfr a meddal i gario allan ei argyhoeddiadau os meddyliai fod perygl. Yr oedd yn un o'r dynion mwyaf diniwed, ac ni wnelai gam a'r distadlaf. Fel pregethwr y rhagorai. Nid oedd cylch ei ddarlleniad ond cyfyng, ac felly nis gallai ei wybodaeth gyffredinol fod yn helaeth. Nid oedd ychwaith yn meddu cyflawnder a helaethrwydd o ymadroddion; ac eto yr oedd ei bregethau at achlysuron cyhoeddus yn ddarnau detholedig. Casglai iddynt dlysion a phrydferthion, ymadroddion coeth a tharawiadol o bob man, a ffurfiai ei frawddegau caboledig yn y dull tebycaf i daro y glust a'r teimlad. Siaradai mewn ryw oslef leddf, ac fel y poethai cryfhai, a byddai ar brydiau yn ysgubol; yn enwedig yn y cylch lle yr oedd ei briod-ddull o lefaru yn adnabyddus. Nid oedd yn ddawn cenedlaethol, oblegid fod cymaint o'r hyn a eilw Sais yn provincialism yn ei arddull. Dyn gwan a meddal ydoedd ymhob cylch, yn ei deulu. a'r eglwys, fel yn y cyhoedd. Trwy ddylanwad ei gyfaill a'i gyfoed Mr. Rees, Llanelli, pan gychwynodd dirwest ymunodd â hi, a bu yn ddirwestwr trwyadl am dair blynedd ar ddeg. Priododd wraig weddw gyfoethog, i'r hon yr oedd nifer o feibion; ac er iddo gael cartref cysurus nid oedd fawr gydymdeimlad rhyngddi hi a'r weinidogaeth. Bu hi farw yn dra sydyn yn 1850, ac yn y brofedigaeth hudwyd ef i yfed er anghofio ei ofid, ac yn ei feddalwch cydsyniodd. O'r dydd hwnnw allan collodd ei fawr nerth. Cafodd lawer o drallodion; cododd mab i'w wraig mewn gwrthryfel i'w erbyn i fyned a'r eiddo oddiarno: syrthiodd yntau i ddwylaw drwg, y rhai a'i hysbeiliasant o'r cwbl a feddai, ac yn nhŷ un o'r cyfryw yng Nghaerfyrddin y bu farw. Bum yn ymweled ag ef yno, a threuliais awr gydag ef. Drwg iawn gennyf ei weled fel Samson wedi ei amddifadu o'i ddau lygad. Yr oedd yn ddioddefydd mawr ar y pryd oddiwrth y dyfrglwyf, ac felly y parhaodd hyd ei farwolaeth. Un o'r cyfeillion ffyddlonaf a welais yn fy oes ydoedd; ac ni welais yn ystod yr holl flynyddoedd y buom yn cydweithio ddim yn anheilwng ynddo. Ac er fy mod yn mhell o'i esgusodi am yr hyn a wnaeth i'w arwain i'r fath ddiwedd cymylog, eto pan gofiwyf ei dymer naturiol, a'i feddalwch, a'r holl helbulon a'i cyfarfyddodd, yr wyf yn gorfod teimlo ei fod yn wrthrych i dosturio wrtho yn llawn cymaint ac i'w feio. Mr. David Evans, Pen y Graig, a safai yn cymeradwy fel pregethwr yn y sir y pryd hwnnw. Yr oedd wedi bod ryw saith mlynedd yn y weinidogaeth cyn fy urddo. Gweinidog egniol a llwyddiannus ydoedd. Ymosodai gyda phenderfyniad ar arferion llygredig y wlad, a gwnaeth lawer i'w rhoi i lawr. Yr oedd yn bregethwr pur
effeithiol, er nad oedd yn fawr nac yn gryf. Nid————————————————————————————————————
CYDLAFURWYR J. THOMAS YN LERPWL.
(O'r Oriel Gymreig)
(Noah Stephens, John Thomas, William Rees (Hiraethog), William Roberts, Hugh Jones)
————————————————————————————————————
dywedai eiriau fel brath cleddyf; ac nis gallai ennill ewyllys da neb, wedi ei golli. Ymadawodd nifer o aelodau o Ben y Graig mewn terfysg, ac adeiladasant Ramah, ac aeth amryw o weinidogion y sir i bregethu iddynt. Chwerwodd hynny ef yn fawr, a pharodd iddo gadw draw o gyfarfodydd y sir oddieithr yn anaml. Ond yr oedd yn ddyn da, crefyddol, a chydwybodol, ac yn ei gylch uniongyrchol gwnaeth lawer o les. Nid oedd yn y wlad well gweinidog.
Mr. William Williams, Llandeilo, oedd y pryd hwnnw yn anterth ei ddydd, ac fel pregethwr doniol y mwyaf poblogaidd yn y sir. Yr oedd ei ddawn yn ysgythrog; ac heb ei ddawn a'i wres ef gyda'r traddodiad, buasai llawer o'r pethau a ddywedai yn cael eu cyfrif yn arw, os nad yn isel. Cydmariaethau gwledig a ddefnyddid ganddo, ac yr oedd eu naturioldeb, a chyfarwydd-deb y bobl a hwy, yn peri fod mynd arnynt. Nerth oedd nodwedd ei weinidogaeth, nerth i ymosod ar ddrygau, a nerth i ymlid ar ol pechod a phechaduriaid, yn fwy na nerth meddwl i egluro a debongli y gwirionedd. Yr oedd yn ddyn o ddawn mawr ym mhob man, a phan ddechreuai gymeryd dyn i fyny, neu wneyd gwawd o hono, nid oedd terfyn. Trahaus yn hytrach ydoedd yn ei ffordd, a pha le bynnag y byddai, cariai y llywodraeth â llaw gref. Ond fel pregethwr yr oedd yn ddoniol a phoblogaidd. Heblaw y rhai a nodwyd, yr oedd eraill yn sir Gaerfyrddin pan sefydlais yno, nas gallaf fanylu arnynt, ac felly rhaid i mi eu gadael heb ond prin grybwyll eu henwau. Mr. William Davies, Llanymddyfri, oedd ddyn diniwed a doniol. Mr. David Jones, Gwynfe, oedd hen wladwr gwybodus a deallgar. Mr. David Williams, Bethlehem, oedd wr crefyddol a ffyddlon. Mr. Evan Jones, Crug y Bar, oedd ddyn craff a deallgar, ac o ewyllys gref. Mr. Thomas James, Tabor, oedd dywysog llonydd." Mr. Rees Powell, Cross Inn, a geid yn wastad "yn canu yn dda". Mr. Thomas Jenkins, Penygroes, oedd ddarn o aur pur heb ei gaboli. Mr. Henry Evans, Pembre, oedd yn garedigrwydd i gyd, ac a bregethai yn dda,—yn enwedig pan gai gefn y gweinidogion. Mr. Daniel Evans, Nazareth, oedd ddyn unplyg a dihoced. Mr. David Jones, Cydweli, "a welai lonyddwch mai da oedd." Nid oedd Mr. William James, Llangybi, yn rhoddi y byd ar dân, er ei fod yn wr dichlynaidd. Mr. Joseph Williams, Bethlehem, a osodwyd mewn "gwlad dda odiaeth," ond a esgeulusodd ei waith, fel y gwelodd yn well encilio i'r Eglwys Wladol. Mae Mr. Evan Jones eto yn aros, a'r unig un sydd yn aros yn awr. Mr. Evan Evans, Hermon, oedd gymydog caredig, heb ddim drwg gan neb i ddweyd am dano. Mr. William Morris, Abergwili, oedd yn ddyn selog ond ei fod yn orffwyllog. Mr. John Williams, Llangadog, a urddasid y flwyddyn o'm blaen, ac efe oedd y mwyaf poblogaidd ac addawol o'r holl weinidogion ieuainc, Urddasid Mr. Henry Davies, yn Bethania, ychydig fisoedd o'm blaen, ond yr oeddwn wedi dyfod i'r sir cyn dyfodiad Mr. Thomas Rees i Siloa, yr hwn a fu i mi yn gyfaill a chydymaith fy oes. Gwelir mai ieuainc gan mwyaf oedd y gweinidogion. Yr oedd y rhan liosocaf o honynt o dan ddeugain oed, ac nid oedd ond ychydig o honynt uwchlaw hanner cant oed. Y peth mwyaf arbennig ynddynt oedd eu bod yn ysbryd eu gwaith; ac yr oedd myned i gyfarfod y sir yn hyfrydwch, gan mor llawn oedd pawb o ysbryd pregethu. Pregethid llawer iawn i'r eglwys, ac ar ddyledswyddau crefyddwyr, ac yn erbyn pechodau cyhoeddus. Dyna' a geid bron yn gyffredinol. Anaml y pregethid ar unrhyw athrawiaeth; ac nid oedd y weinidogaeth yr hyn a elwir yn efengylaidd, os nad oedd felly mewn ysbryd.