Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Bethel, Cwmbran
| ← Siloam, Blaenau | Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl |
Siloh, Abersychan → |
BETHEL, CWMBRAN.
Yr oedd amryw o hen aelodau y New Inn yn byw yn ardal Cwmbran, y rhai a ddeuant yn rheolaidd a chyson i New Inn ar y Sabboth cymundeb ac ar y Sabbath pen y bythefnos; ond ar y Sabbothau eraill, ac ar yr wythnos, a gadwent gyfarfodydd gweddi yn nhai eu gilydd, ac yn mhob ty lle y caffent ddrws agored. Yr oedd y cyfarfodydd gweddio yma yn boblogaidd iawn, fel y byddai yr anedd-dai yn fynych yn rhy gyfyng i'w cynwys. Arferai Mr. Davies, New Inn, bregethu iddynt am dri o'r gloch un Sabboth o bob mis. Pregethai bob yn ail mewn dau dy fferm; ac fel ffrwyth i'w lafur derbyniwyd amryw o'r ardal yn aelodau yn y New Inn. Daeth y lle yn mlaen yn mhen ychydig yn llawer mwy poblogaidd, agorwyd glofeydd yma, ac adeiladwyd llawer o dai newyddion, fel y daeth angen gwasanaeth crefyddol yn fwy sefydlog a rheolaidd; a bernid fod eisiau ty i'r arch i drigo ynddo.
Agorwyd y drws i gael lle i addoli mewn modd rhagluniaethol iawn. Ar un prydnawn Sabboth yr oedd Mr. Davies, New Inn, yn pregethu yno, ac ar y diwedd dywedodd wrth y gwrandawyr fod ganddo gais taer atynt oll, y gwyddent fod y lle yn debyg o ddyfod yn boblog iawn; ond mai y perygl oedd gyda lluosogiad y boblogaeth a chynydd masnach, y gwneid cais am ychwanegu y tafarndai yn y lle; ac mai ei gais taer ef atynt ydoedd na byddai i un honynt arwyddo a'u llaw am gael rhagor o dafarn-dai i'r lle-fod yno ddwy eisioes, a bod hyny yn ddigon, ac y buasai yn well i'r ardal pe na buasai yno yr un. Derbyniwyd y cyfarchiad gyda chymeradwyaeth mawr. Daeth amryw o ddynion penaf y plwyf at Mr. Davies ar y diwedd i ddiolch iddo am yr ail bregeth gan ganmol ei bod yn rhagori ar y cyntaf; a daeth y ddau dafarnwr yn mlaen i ddiolch iddo hefyd, er fod yn bosibl mai hunan elw oedd yn eu cymell hwy. Cymerodd hyn le yn niwedd y flwyddyn 1836. Ar yr adeg yma yr oedd un William Leek, un o aelodau y New Inn, wedi codi ty yn ardal Cwmbran, ac wedi ei osod i un arall ar ardreth o 26p. yn y flwyddyn, gyda bwriad i'w agor yn dafarn. Ni wyddai Mr. Davies ddim am hyn wrth rybuddio y bobl y Sabboth, ond yr oedd yr adeiladu cyflym oedd yn y lle yn ddigon o reswm dros osod y bobl ar eu gocheliad os deuai neb atynt ar y fath gais; ond y boreu Llun cyntaf wedi gwneyd yr apeliad at y bobl, aeth William Leek a'r gwr oedd wedi cymeryd y ty newydd drwy y gymydogaeth i ofyn enwau o blaid cael trwydded i gadw tafarn; ond gwrthododd pawb trwy y lle ag arwyddo iddynt oddigerth un dyn, a haner Eglwyswr oedd hwnw. Dyna yr unig enw a gawsant o blaid cael y dafarn.
Y nos Fercher dilynol yr oedd cyfarfod parotoad yn y New Inn, ac aeth William Leek yno, er mai anfynych iawn yr arferai fyned i'r moddion wythnosol, ac ar y diwedd gofynodd a oedd ganddynt fwriad i gael ty cwrdd newydd yn Cwmbran; ac wedi iddynt ateb fod hyny mewn bwriad ganddynt; dywedodd fod ganddo ef dy a werthai iddynt, ei fod wedi ei fwriadu yn dy tafarn, ond fod Mr. Davies, wedi perswadio y bobl Sabboth blaenorol i beidio arwyddo am ragor o dafarndai yn y lle, a'u bod oll wedi gwrando ar ei gais, ac fod yn rhaid iddo gan hyny werthu y ty. Penderfynwyd i bedwar o'r brodyr a Mr. Davies fyned dranoeth i weled y ty, a'r diwedd fu ei brynu am 190p. Mae un ffaith arall yn nglyn ar adeilad hwn sydd yn werth ei chofnodi yma. Wedi gwneyd y gweithredoedd aeth Mr. Davies a'r cyfeillion i swyddfa y cyfreithiwr yn Mhontypool i dalu yr arian i William Leek. Tynodd un o gyfeillion New Inn—Edward Wrench—yr arian o'i logell, ac wrth eu hestyn dywedodd " "Ty Dduw yw y ty hwn i fod, ac ni chaiff neb rwgnach am ddyled y ty hwn, yr wyf yn talu am dano fy hun heb ddisgwyl cael dimai byth yn ol." Tarawodd bawb yn y lle a syndod, ac nis gallodd Mr. Davies ymatal rhag wylo, oblegid nid oedd erioed wedi dychmygu am y fath beth. Yr oedd Edward Wrench yn wŷr i offeiriad o'r un enw, a ddaeth o ardal Treffynon, yn sir Fflint, ac a gafodd fywoliaeth Pantteg, ger Pontypool. Yr oedd Edward Wrench, offeiriad Pantteg, yn cael ei gydnabod gan yr hen bobl a'i hadwaenai yn ddyn diniwed, ond heb fawr o gymwysder i'r weinidogaeth. Yr oedd William Wrench, ei fab, hyd ei fedd yn ddyn hollol ddigrefydd, er ei fod weithiau yn myned i eglwys Pantteg; a mab iddo ef oedd yr Edward Wrench am yr hwn yr ydym yn son. Bu yn gwasanaethu am 18 mlynedd mewn amaethdy yn ardal Cwmbran, ac er ei fod yn byw mewn fferm yn ymyl y New Inn am y rhan olaf o'i oes, etto yr oedd ganddo hen serch at ardal Cwmbran, ac fel prawf o'i ewyllys da rhoddodd i'r ardalwyr eu capel cyntaf heb ddim dyled arno. Wedi sicrhau yr adeilad yn addoldy i'r enwad, ad-drefnwyd ef yn lle cyfleus at addoli, ac ar yr 8fed a'r 9fed o Ebrill, 1837, agorwyd ef yn gyhoeddus; a ffurfiwyd eglwys ynddo cynwys edig o 32 o aelodau. Bu gofal yr eglwys am y blynyddoedd cyntaf ar Mr. Davies, New Inn, ond cynnorthwywyd ef gan Mr. John Thomas; Mr. John Lewis, Penywaun; Mr. John Davies, Cilcenin, (y dyn dall), ac eraill. Bu gweinidogaeth y "dyn dallo Gilcenin," fel ei gelwid, yn dderbyniol iawn yn y parthau hyn o Fynwy yn y blynyddoedd hyn.
Rhoddodd Mr. Davies, New Inn, yr eglwys i fynu oblegid fod y cylch yn rhy eang iddo; a rhoddwyd galwad i Mr. Edward Williams, Llanfairmuallt, yr hwn a lafuriod d yno o 1848 hyd 1852, pryd y symudodd i gymeryd gofal eglwys Brynbiga. Bu yr eglwys am rai blynyddoedd heb weinidog ar ol ymadawiad Mr. Williams, ond at Mr. Davies, New Inn, yr edrychent am help pan elai yn gyfyng arnynt, oblegid yr oedd efe bob amser yn noddwr caredig i'r achos.
Yn y flwyddyn 1859, aeth y gynnulleidfa yn nghyd ag ail-adeiladu eu haddoldy; ac ar y 7ed a'r 8ed, o Dachwedd yn yr un flwyddyn, cynnaliwyd cyfarfodydd ei agoriad. Pregethwyd gan Meistri T. Rees, Čendl; P. Griffiths, Alltwen; J. Davies, Taihirion; R. Thomas, Hanover; A. Mac Auslane, Casnewydd; E. Williams, Brynbiga; a G. Griffiths, Casnewydd. Tynwyd baich trwm ar yr eglwys drwy godiad y capel newydd, ond trwy ffyddlondeb a chydweithrediad yr eglwys y mae y ddyled oll ond 20p. wedi ei thalu. Yn haf y flwyddyn ganlynol, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. John M. Jones, myfyriwr yn athrofa Aberhonddu; a chynhaliwyd cyfarfodydd ei urddiad, Medi 18eg a'r 19eg, 1860. Pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. W. Roberts, Athraw Clasurol Aberhonddu. Holwyd gofyniadau gan Mr. B. Williams, Gwernllwyn, Dowlais, yr hwn a gyflwynodd Feibl yn anrheg i Mr. Jones oddiwrth Ysgol Sabbothol Gwernllwyn.[1] Dyrchafwyd yr urdd-weddi gydag arddodiad dwylaw gan Mr. D. Davies, New Inn. Pregethwyd siars i'r gweinidog gan Mr. J. Morris, Athraw Duwinyddol Aberhonddu, ac i'r eglwys gan Mr. T. Gillman, Casnewydd. Ni bu Mr. Jones yma yn hir, oblegid yn fuan symudodd i Bethesda, Brynmawr; ac er ei ymadawiad ef, y mae yr eglwys wedi bod dan ofal Mr. Davies, New Inn. Ysgydwodd y symudiadau trwy ansefydlogrwydd y gweithfeydd lawer ar yr eglwys yn y lle, ac ymfudodd llawer o bryd i bryd i America[2]. Mae yma Ysgol Sabbothol luosog, a'r Eglwys wedi bod bob amser yn heddychol a thangnefeddus; ac i raddau dymunol, ac ystyried ansawdd weithfaol y lle, wedi bod yn lân oddiwrth ddiotwyr a chyfeddachwyr a chymeriadau llygredig felly. Mae y lle wedi myned yn hollol Seisnigaidd, fel mai cwbl ddifudd fyddai pregethu Cymraeg i'r bobl, ac yn ei sefyllfa drawsnewidiol y mae yr achos wedi dal heb golli tir.
Mae John Thomas, aelod gwreiddiol o Brynberian, ond sydd yn y wlad yma er's 35 o flynyddoedd yn bregethwr derbyniol a chymeradwy yn yr eglwys.
William Barwell-a ddechreuodd bregethu yma, ac a aeth i'r Congregational Institute, Bristol, i dderbyn addysg; ac wedi bod yno am dair blynedd, urddwyd ef yn Devonshire, lle y mae gofal tair o eglwysi bychain arno. Mae ei dad yn ddiacon parchus yn Nghwmbran, a'i fam yn "un o heddychol ffyddloniaid Israel"-a brawd iddo yn arweinydd y canu, ac yn arolygydd yr Ysgol Sabbothol yn y lle. Mae teulu John Jenkins, Troedyrhiw hefyd wedi bod o gynnorthwy mawr i'r achos yma trwy y blynyddoedd.