Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Capel-y-Garn, Abercarn
| ← Goldcliff | Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl |
King Street, Brynmawr → |
CAPEL Y GARN, ABERCARN.
Cangen o eglwys y Tynewydd, Mynyddislwyn, yw yr achos hwn. Yr oedd pregethu lled gyson yn yr ardal hon rai degau o flynyddau cyn ffurfiad yr eglwys yma. Bu y tri enwad-yr Annibynwyr, y Bedyddwyr, a'r Methodistiaid-am rai blynyddau yn cydaddoli mewn ystafell, a roddid at eu gwasanaeth gan Mr. Daniel, Abercarn. Yn niwedd y flwyddyn 1841, dechreuodd yr Annibynwyr gadw cyfarfodydd iddynt eu hunain, yn nhai John Mathews a James Edmunds. Yn y flwyddyn 1846, cafwyd tir yn ymyl y ffordd yn mhen uchaf y pentref, gan Arglwydd Llanover, at adeiladu capel arno. Gosodwyd i lawr gareg sylfaen y capel yn nghanol haf y flwyddyn hono, gan Mr. Rosser Williams, Penrhiwffranc, Mynyddislwyn, ac anerchwyd y gwrandawyr ar yr achlysur gan Mr. Ellis, Mynyddislwyn, a Mr. Mathews, Castellnedd. Costiodd yr adeilad yn agos i 600p. Casglwyd dros 100p. ato gan Mr. Ellis a Mr. R. Williams, a rhoddodd Mr. Williams fenthyg 300p. yn ddilog, ar yr amod i'r gynnulleidfa dalu y corph yn ol y cyfartaledd o 25p. y flwyddyn, nes y buasai yr holl swm i fyny. Trwy y caredigrwydd hwn o eiddo Mr. Williams, ni fu talu am y capel yn nemawr o faich i'r gynnulleidfa. Yn 1855, yn mhen naw mlynedd ar ol adeiladu y capel, y gofynwyd am lès ar y tir. Hyd y lês yw cant ond un o flynyddau, a'r ardreth flynyddol yw deg swllt a chwe' cheiniog. Agorwyd yr addoldy Hyd. 20fed a'r 21ain, 1847, pryd y gweinyddwyd gan y gweinidogion canlynol: N. Stephens, Sirhowy; J. Ridge, Cendl; H. Daniel, Pontypool; M. Rees, Groeswen; E. Williams, Llanfairmuallt; W. Williams, Tredegar; E. Rowlands, Pont-y-pool, T. Jeffreys, Penycae, a J. Bowen, Penywaun. Bu yr aelodau yn myned i Fynyddislwyn i gymuno am oddeutu blwyddyn ar ol agoriad y capel, ond yn 1848, ffurfiwyd hwy yn eglwys Annibynol, dan weinidogaeth Mr. Ellis, gweinidog y fam eglwys. Y ddau ddiacon cyntaf yma oedd James Protheroe a John Mathews. Mae John Mathews, er's amser bellach, wedi gorphen ei yrfa ddaearol, ond y mae James Protheroe etto yn fyw, ond yn awr dros 84 oed. Derbyniwyd ef yn aelod yn y New Inn, gan Mr. T. Walters, er's 63 o flynyddau yn ol. Bu am flynyddau wedi hyny yn byw yn ardal y Groeswen, ac yn aelod defnyddiol yno. Un nodedig arali yn mysg cychwynwyr yr achos hwn oedd y rhagrybwylledig J. Edmunds, neu Jim o'r Engine, fel y gelwid ef yn gyffredin. Bu y gwr hwn yn more ei oes yn ddyn nodedig o annuwiol, ac yn ymladdwr proffesedig; ond wedi iddo gael ei ddychwelyd at yr Arglwydd, bu yn llawn mor hynod gyda chrefydd ag y buasai yn flaenorol gyda phechod. Nid ydym yn cofio i ni erioed weled dyn mwy toddedig dan y gair. Pan y clywsai ryw beth pwrpasol am Grist a gras Duw, nis gallasai yn unwedd attal ei deimladau heb dori allan i ddiolch, ac yr oedd ei swn bob amser yn hyfryd gan y rhai a'i hadwaenai, ac yn ddieithriad yn toddi y gynnulleidfa. Cofgolofn nodedig a gyfodasid gan ras Duw ydoedd. Yn nechreu y flwyddyn 1854, rhoddodd Mr. Ellis ofal yr eglwys i fyny, ac yn mhen ychydig fisoedd wedi hyny, rhoddwyd galwad i Mr. R. Parry, Penmorfa, sir Gaernarfon. yr hwn sydd yn awr yn Victoria. Bu Mr. Parry yma hyd Ionawr 1859, pryd y symudodd i New Market, sir Fflint. Ar ol ei ymadawiad ef, bu Mr. Griffith Roberts, Cefncoedycymer, yn gweinidogaethu yma am oddentu naw mis. Yn mhen tua blwyddyn ar ol ei ymadawiad rhoddwyd galwad i Mr. W. Williams, Tredegar, y gweinidog presenol. Dechreuodd Mr. Williams ei weinidogaeth yma Hydref, 20fed, 1861. Yr oedd yr addoldy y pryd hwnw yn cael ei gyfnewid yn ei ffurf a'i adgyweirio. Costiodd yr adgyweiriad tua 250p. Cynaliwyd cyfarfod yr agoriad a sefydliad Mr. Williams, Ebrill 20fed, 21ain a'r 22ain, 1862. Pregethwyd ar yr achlysur gan G. Roberts, Cefncoedycymer; R. Thomas, Hanover; J. M. Davies, Maesycwmwr; E. Hughes, Penmain; W. Jones, a D. Hughes, B.A., Tredegar; D. Price, Aberdare; T. Rees, Cendl; H. Daniel, Pontypool; D. Williams, Berea, a J. M. Thomas, Abersychan. Mae Abercarn, neu Abergwyddon, fel y gelwid y lle gynt, yn ardal boblog a phwysig iawn, ac yn debygol o gynyddu mewn poblogaeth am flynyddau etto; ond y mae taeniad cyflym yr iaith Saesonaeg yn mysg yr ieuengetyd yma, fel yn mhob ardal arall yn Mynwy, yn llawer o anfantais i'r achos Cymreig. Yr ydym yn hyderu y ca Mr. Williams fywyd ac iechyd i fod yn ddefnyddiol iawn yn y cylch pwysig hwn am flynyddau etto.