Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Llanfaches

← Sir Fynwy

Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl

Penmain

LLANFACHES.

Saif y plwyf hwn rhwng y Casnewydd a Chasgwent, tua thair milldir i'r gogledd o gledr-ffordd Deheudir Cymru. Yma y ffurfiwyd yr eglwys Ymneillduol gyntaf yn Nghymru, ac y mae wedi parhau i fodoli fel eglwys Annibynol hyd y dydd hwn. Mae hanes ei dechreuad fel y canlyn:

Tua y flwyddyn 1595, cafodd y Parch. William Wroth, B.A. ei osod yn Ficer y plwyf gan y noddwr (patron), Syr William Lewis, o'r Fan, gerllaw Caerphili. Yr oedd Mr. Wroth yn ŵr dysgedig, wedi ei ddwyn i fyny yn Rhydychain, ond fel y rhan fwyaf o'i gydoeswyr wedi ymruthro i waith cyssegredig y weinidogaeth yn amddifad o'r prif gymhwysder, sef duwioldeb. Dywedir ei fod yn hoff iawn o gerddoriaeth a difyrwch, ac yr arferai fyned a chrwth i'r eglwys ar y Suliau, a'i chwareu ar ol y gwasanaeth, ac y byddai ei wrandawyr yn dawnsio ar y fynwent am oriau tra byddai efe yn chwareu y crwth. Fel hyn y dygodd bethau yn mlaen am rai blynyddau ar ol iddo ymsefydlu yn Llanfaches. Ond tua y flwyddyn 1600, neu yn fuan ar ol hyny, darfu i'r Arglwydd ymweled âg ef yn achubol, a hyny mewn modd tarawiadol iawn. Lletyai yn nhŷ boneddwr yn y plwyf, yr hwn oedd berthynas iddo. Bu galwad i'r boneddwr hwnw fyned i Lundain i sefyll cyfraith ar achos o bwys dirfawr iddo ef a'i deulu. Ennillodd y gyfraith, ac anfonodd adref i geisio gan ei deulu ddarparu gwledd fawr erbyn dydd ei ddychweliad, a gwahodd ei gyfeillion yn nghyd yno i lawenychu yn ei lwyddiant. Aeth Wroth drosodd i Gaerodor i brynu crwth newydd erbyn y wledd. Wedi i'r dydd ddyfod, a phob peth yn barod, y gwahoddedigion wedi ymgynnull, a dim yn ddiffygiol ond presenoldeb gwr y tŷ i goroni y wledd; ond tua yr amser y disgwylid ef i ddychwelyd wele genad yn dyfod a'r newydd trist iddo gael ei gymeryd yn glaf ar y ffordd a marw yn ddisymwth. Tarawodd y newydd bawb â syndod a phrudd-der. Wroth, yr hwn oedd a'i grwth yn ei law ar y pryd a'i taflodd i'r llawr, syrthiodd ar ei ddeulin yn nghanol y dorf bruddaidd, a dechreuodd weddio yn ddifrifol am y waith gyntaf y gweddïodd o'i galon erioed. O'r dydd hwnw hyd ddydd ei farwolaeth gweddio a chynghori ei gyd-ddynion i ffoi rhag y llid a fydd fu ei holl waith. Gan fod pregethwyr difrifol a galluog yn yr oes hono mor annghyffredin, rhedodd y son am Ficer Llanfaches ar hyd a lled y wlad, a chyrchodd miloedd o bob parth yno i'w wrandaw; rhyw nifer fechan oddiar awydd i glywed yr efengyl, a'r rhan fwyaf o gywreinrwydd. Bu ei weinidogaeth o fendith i luoedd. Wedi myned yn enwog fel pregethwr cafodd gymhelliadau, rhy daerion i'w gwrthsefyll, i fyned allan o'i blwyf ei hun i ymweled â'i ddysgyblion lluosog, ac i bregethu iddynt yn eu gwahanol ardaloedd. Darfu i'r afreoleiddiwch hwnw yn fuan gyffroi gwrthwynebiad a llid yr offeiriaid dioglyd ac anfoesol, a gwnaethant achwyniadau yn ei erbyn amryw weithiau yn llys yr esgob yn Llandaf. Gwysiwyd ef unwaith i ymddangos ger bron Dr. Field, Esgob Llandaf, yr hwn a ddywedodd wrtho, "Mr. Wroth, yr wyf yn cael achwyniadau mynych yn eich erbyn eich bod yn afreolaidd, fel offeiriad, yn myned allan o'ch plwyf eich hun i bregethu, ac yn cyfodi rhagfarn yn erbyn eich brodyr offeiriadol wrth eich dull hynod o bregethu; pa beth sydd genych i'w ddweyd drosoch eich hun?" "Fy Arglwydd" ebe Mr. Wroth, y mae fy nghydwladwyr wrth y miloedd yn myned i'r farn yn eu pechodau ac heb neb yn eu rhybuddio, ac nis gallaf fod yn llonydd heb fynegu eu perygl iddynt, er i mi weithiau droseddu canonau yr Eglwys wrth wneyd hyny." Dywedodd y geiriau hyn gyda theimlad dwys a dagrau, a dywedir i'w ddull difrifol effeithio cymaint ar yr esgob nes iddo yntau wylo. Gollyngodd ei Arglwyddiaeth ef ymaith gan ddweyd yn dyner wrtho Dos ac na phecha mwyach." Ond parhau i fyned rhagddo yn yr un dull a wnaeth ef, er yn wyneb llawer o erlid a gwrthwynebiad, nes i'r archerlidiwr hwnw, Dr. William Laud, gael ei wneyd yn Archesgob Canterbury, yna darfu am i unrhyw buritan selog mewn un cwr o Loegr na Chymru gael dim llonyddwch mwyach. Cafodd Mr. Wroth, yn mysg ereill, ei wysio yn y flwyddyn 1633 i'r llys a elwid The Court of High Commission. Bu ei achos ger bron y llys hwnw hyd y flwyddyn 1638, pryd y cafodd ei droi allan o'i fywoliaeth. Yn fuan ar ol ei droad allan casglodd ei ddysgyblion at eu gilydd a ffurfiodd hwy yn eglwys Annibynol. Ar yr achlysur o gorpholiad yr eglwys cynnaliwyd cyfarfod neillduol yn mis Tachwedd 1639. Cafodd y Parch. Henry Jessey, y pryd hwnw gweinidog yr hen eglwys Annibynol yn Southwark, Llundain, ei anfon i lawr i weinyddu gyda Mr. Wroth ac eraill ar gorpholiad yr eglwys. Cyfeirir at yr amgylchiad yn hanes bywyd Mr. Jessey fel hyn: "Yn mis Tachwedd 1639, efe a anfonwyd i Gymru gan ei gynnulleidfa i gynnorthwyo yr oedranus Mr. Wroth, Mr. Cradock, ac eraill, yn nghorpholiad yr eglwys yn Llanfaches, yn Neheudir Cymru, yr hon eglwys wedi hyny, a fu fel Antiochia yn fameglwys yn y wlad baganaidd hono. Yr oedd yn nodedig am ei swyddwyr, ei haelodau, ei threfn, a'i doniau."

Mae yn ymddangos fod Mr. William Erbery, Mr. Walter Cradock, Mr. Henry Walter, Mr. David Walter, Mr. Ambros Mostyn, Mr. Richard Symmonds, a rhai eraill, y rhai oeddynt eisoes naill ai yn offeiriaid urddedig, neu yn parotoi ar gyfer y weinidogaeth, yn aelodau o'r eglwys hon ar ei ffurfiad cyntaf. Yr oedd llawer iawn o bersonau, a ddychwelasid dan weinidogaeth Mr. Wroth yn y blynyddoedd blaenorol, yn wasgaredig ar hyd siroedd Mynwy, Morganwg, Brycheiniog, a Maesyfed, a rhai siroedd eraill, ac y mae yn ddiamheu i'r rhan fwyaf o honynt uno â'r eglwys; ond o herwydd pellder y ffordd nis gallasai llawer o honynt fod yn bresenol yn y cyfarfodydd yn Llanfaches ond anfynych, gan hyny yr ydym yn cael fod canghenau o'r fam-eglwys hon wedi cael eu ffurfio yn eglwysi yn Mynyddislwyn, Caerdydd, Abertawy, ac yn rhywle yn sir Faesyfed, cyn pen dwy flynedd ar ol ffurfiad y fam-eglwys. Gan na oddefai y cyfreithiau i'r Ymneillduwyr addoli yn gyhoeddus yr amser hwn, nid ymddengys i'r aelodau oll allu cyfarfod yn yr un lle unrhyw bryd yn amser Mr. Wroth. Y tebygolrwydd yw mai cyfarfod yn ddirgel yr oeddynt mewn anedd-dai yn y gwahanol ardaloedd lle y byddai niferi o'r aelodau yn cyfaneddu, ac y byddai Mr. Wroth a'i gynnorthwywyr yn ymweled â hwynt yn eu tro. Cynnorthwyid Mr. Wroth yn y weinidogaeth gan y gweinidogion ieuaingc a enwasom, ond yn benaf gan Mr. Walter Cradock, yr hwn a ddewiswyd yn ganlyniedydd i Mr. Wroth ar ei farwolaeth yn nechreu y flwyddyn 1642.

Yn fuan ar ol marwolaeth Mr. Wroth, torodd y rhyfel cartrefol allan rhwng y brenin a'r Senedd. Ar ddechreu y rhyfel cyfarfu y gweinidogion a llawer o aelodau yr eglwys, yn Llanfaches, er ymgynghori pa fodd i wneyd yn yr adeg gythryblus ac enbyd hono. Barnwyd mai gwell fuasai i'r gweinidogion, a'r rhan amlaf o'r gwrywaid ieuainc a chanol oed, ffoi yn y nos i Gaerodor—yr hon ddinas oedd yn meddiant plaid y Senedd— rhag iddynt gael eu lladd neu gael eu gorfodi i fyned i fyddin y brenin, gan fod y gwyr mawr a chorph y boblogaeth yn Nghymru yn perthyn i'r blaid hono. Aethant ymaith yn ol y cynghor, a chawsant dderbyniad croesawus ac ymgeledd am dymhor yn Nghaerodor, a phan gymerwyd y ddinas hono gan filwyr y brenin aethant rhagddynt i Lundain, lle yr arosasant hyd derfyniad y rhyfel yn y flwyddyn 1646. Darfu i'r ychydig grefyddwyr a adawyd yn Nghymru ar ddechreu y rhyfel, cynwysedig gan mwyaf o ddynion oedranus, a gwragedd, a phlant, er eu holl beryglon a'u hanfanteision, ddal yn ffyddlon at eu hegwyddorion. Pan nad oedd ganddynt un pregethwr i'w haddysgu a'u blaenori, elent o dŷ i dy i ymddiddan a'u gilydd am grefydd, ac yn y modd hwnw ennillasant gannoedd o eneidiau at yr Arglwydd. Dywed Mr. Walter Cradock yn 1646 iddo, ar ei ddychweliad i Gymru, ar ol bod yn absenol am bedair blynedd, gael, er ei syndod a'i orfoledd, fod yr efengyl wedi "rhedeg fel tân mewn tô gwellt" dros y mynyddoedd rhwng Mynwy a Brycheiniog, a bod yno tuag wyth cant o ddynion duwiol yn ei harddel a'i thaenu yn egniol.

Pan ddychwelodd Mr. Cradock, Mr. Henry Walter, a Mr. Symmonds i Gymru yn 1646, cawsant eu hanfon allan gan y Senedd yn bregethwyr teithiol, ac felly ni ddarfu i un o honynt sefydlu fel gweinidog ar eglwys Llanfaches. Un Mr. Thomas Ewins oedd y gweinidog sefydlog cyntaf yno ar ol y rhyfel. Mae yn debygol mai Sais oedd y gwr hwn a afonasid i lawr o Lundain yn 1646 i gynnorthwyo yr efengylwyr Cymreig, a chan fod y rhan fwyaf o'r trigolion yn nghymydogaeth Llanfaches yn deall yr iaith Saesonig annogwyd ef i ymsefydlu yno fel gweinidog. Cafodd ei neillduo i'r swydd medd y Broad Mead Records "trwy ympryd a gweddi." Aeth ei glod allan yn fuan fel pregethwr grymus a dylanwadol, ac yn y flwyddyn 1651 tynwyd ef trwy daerni diball i symud i Gaerodor. Pan yn gweled nad. oedd yr eglwys yn Nghaerodor yn foddlon cymeryd pall, cydsyniodd pobl Llanfaches i roddi "ei fenthyg" iddynt, ond ni thalwyd byth mor benthyg yn ol. Gan fod amryw o aelodau ei eglwys yn Nghaerodor yn wrth-faban-fedyddwyr llwyddasant yn y flwyddyn 1654 i gael gan Mr. Ewins i gymeryd ei drochi, ac yna ni feddyliodd mwyach am ddychwelyd i Lanfaches. Bu farw yn Nghaerodor yn mis Chwefror, 1670.

O amser ei chorpholiad hyd derfyniad y rhyfel yn 1646, nid oedd gan yr eglwys un tŷ addoliad, fel y nodasom; ond o 1646 hyd 1660, yr oedd y llanau, neu yr eglwysi plwyfol, yn Llanfaches a'r plwyfydd cymydogaethol, yn hollol at wasanaeth ei haelodau a'i phregethwyr i ymgynnull iddynt pryd y mynent. Nid oedd Ymneillduwyr yr oes hono wedi dyfod yn ddigon goleuedig i wrthod cymorth y llywodraeth at dreuliau eu gwasanaeth crefyddol. Nid yn unig defnyddient addoldai y llywodraeth at addoli, ond derbyniai y gweinidogion dâl gan y llywodraeth am bregethu. Penodwyd y swm o gan' punt y flwyddyn gan y llywodraeth i Mr. Walter Cradock, Mr. Henry Walter, Mr. R. Symmonds, Mr. Vavassor Powell, ac eraill ar eu dychweliad i Gymru yn 1646 fel pregethwyr teithiol. Rhoddid symiau llai i eraill yn ol eu safle a'u talent. Dylid cofio hefyd fod can' punt y pryd hwnw yn gyfwerth a phedwar neu bum' cant o bunnau yn awr, os nad mwy. Byddai yn anngharedig i ni yn yr oes hon gondemnio dynion da yr oes hono am nad oeddynt wedi dyfod mor belled yn mlaen a ni yn eu syniadau am gysylltiad crefydd â'r llywodraeth. Rhyfeddwn ddaioni Duw yn agoryd eu llygaid i'r graddau y gwnaeth. Dichon y bydd pobl yn y flwyddyn 2070 yn synu ein bod ni yn awr mor belled yn ol yn ein barn a'n gwybodaeth am lawer o bethau.

Gwelsom, yn y difyniad o hanes bywyd Mr. Henry Jessey, fod eglwys Llanfaches yn enwog am ddoniau eu haelodau. Cawn brawf ymarferol o hyny yn y ffaith i tuag ugain o aelodau yr eglwys hon ac eglwys Mynyddislwyn gael eu hanfon allan yn bregethwyr teithiol gan y llywodraeth yn amser y werin lywodraeth. Telid iddynt 17p. yr un yn flynyddol am eu gwasanaeth. Mae yn ymddangos hefyd fod yn yr eglwys hon amryw ddynion o sefyllfa gymdeithasol uchel.

Y gweinidog sefydlog cyntaf a ddilynodd Mr. T. Ewins oedd Mr. Thomas Barnes. Mae yn debygol mai Sais oedd yntau, fel ei ragflaenydd, ac yr oeddynt ill dau yn ddau o'r chwech pregethwyr a anfonasid o gynnulleidfa Allhallows, Llundain, gyda Mr. Cradock i'w gynnorthwyo i efengylu yn Nghymru. Nis gwyddom enwau y pedwar eraill. Yr oedd Mr. Barnes yn weinidog eglwys Annibynol Llanfaches, ac yn weinidog plwyf Magor—y plwyf nesaf i Lanfaches—ar yr un amser, a chafodd ei droi allan oddiyno gan ddeddf unffurfiaeth yn 1662, ond parhaodd ei gysylltiad ag eglwys Ymneillduol Llanfaches. hyd ei farwolaeth yn 1703. Mae yn ymddangos ei fod yn ddyn galluog iawn, ac yn weinidog o enw a dylanwad annghyffredin, canys buwyd yn daer iawn yn ei gymhell gan eglwys yr enwog Dr. John Owen i dderbyn galwad ganddi ifod yn ganlyniedydd i'r gwr mawr hwnw, a gellir bod yn sier na chynygiesid yr anrhydedd hwnw i ddyn cyffredin o safle a galluoedd. Ar ol adferiad Siarl II., ac adsefydliad Esgobyddiaeth yn grefydd wladol, cafodd yr eglwys yn Llanfaches, yr un fath a phob eglwys Ymneillduol arall, ei rhan o ddioddefiadau. Gorfu iddi, fel ar ei sefydliad cyntaf, fyned i addoli yn ddirgel mewn anedd-dai. Nid oes genym lawer o'i hanes yn adeg yr erledigaeth o 1662 hyd 1688, ond y mae cymaint sydd genym yn profi ei bod yn eglwys luosog iawn, fod llawer o'i haelodau yn ddynion cyfoethog, a bod ynddi gyflawnder o ddoniau gweinidogaethol. Tua y flwyddyn 1669, ar orchymyn Archesgob Canterbury, casglwyd ystadegau o nifer yr Ymneillduwyr yn y gwahanol esgobaethau, ac y mae yr ystadegau hyny yn awr i'w gweled yn y llyfrgell Archesgobol yn mhalas Lambeth. Tafla y cyfrifon hyn gryn oleuni ar ansawdd eglwys Llanfaches yn y flwyddyn hono. Dangosir ei bod yn ymgynnull i addoli mewn anedd-dai yn y gwahanol blwyfydd cymydogaethol, a rhoddir enwau perchenogion yr anedd-dai, a'r pregethwyr, ac amcan-gyfrif o nifer y gwrandawyr yn y gwahanol leoedd. Yn mhlwyf Llanfaches cyfarfyddent yn nhŷ Mr. Nathan Rogers; yn mhlwyf Magor, yn nhai Mr. Samuel Jones, o Little Salisbury, a Mr. Thomas Jones, o Milton; yn mhlwyf Caerlleonarwysg, yn nhŷ Mr. Henry Walter, Park-y-pill; yn mhlwyf Llanfair Discoed, yn nhŷ Major Blethin, o Dinham; yn mhlwyf Caldicot, yn nhŷ Mr. Hopkin Rogers; yn y Casnewydd, yn nhy Mr. Rice Williams; yn Llantrisant, yn nhy Mr. George Morgan; yn Llangwm, mewn pedwar o wahanol anedd-dai. Dywedir fod y gwrandawyr yn y gwahanol leoedd hyn dros bum' cant o rif, a bod yn eu mysg rai yn werth 500p., 400p., 300p., a 200p. yn y flwyddyn, yr hyn, fel y nodasom, oedd y pryd hwnw yn cyfateb i bum' cymaint a hyny yn awr. Y pregethwyr a enwir oedd Thomas Barnes; William Thomas; Henry Walter; Rice Williams; Josuah Lloyd; a Watkin Jones. Enwir hefyd Meistri Samuel Jones; Hopkin Rogers; Henry Rumsey; Robert Jones; George Edwards; a Watkin George, fel adroddwyr (repeaters); wrth yr hyn mae yn debygol y golygid pregethwyr cynnorthwyol. Yn y flwyddyn 1672, pan y caniataodd Siarl II. fesur oryddid i'r Ymneillduwyr, trwyddedwyd tai Mr. James Lewis, Caldicot; Mr. Walter Jones, o Magor; Mrs. Barbara Williams, o'r Casnewydd; a Mr. George Morgan, o Lantrisant, ger Brynbyga, fel lleoedd i bregethu ynddynt, a chymerodd Mr. Thomas Barnes, a Mr. George Robinson, drwyddedau i bregethu yn y tai hyn fel gweinidogion Annibynol.

Haera Mr. Josuah Thomas yn Hanes y Bedyddwyr, fod yr eglwys yn Llanfaches er y dechreuad yn gynnwysedig o Drochwyr a Thaenellwyr, a bod un Mr. William Thomas, Bedyddiwr, yno yn gydweinidog a Mr. Wroth. Ond haeriad hollol ddisail yw hwn, canys dywed Mr. John Myles, sylfaenydd y Bedyddwyr yn Nghymru, na chlywsai efe son am yr enwad yn un man yn Nghymru, nes iddo ef gasglu a chorpholi eglwys yn Ilston, Browyr, yn mis Hydref, 1649; a phe buasai rhyw weinidog o Fedyddiwr yn Nghymru ni buasai Mr. Myles yn myned yr holl ffordd i Lundain i gael ei drochi yn 1649. Am y William Thomas a grybwyllir fel cydweinidog à Mr. Wroth, mae genym yr hanes canlynol, yr hyn a ddengys nas gallasai fod yn gydweinidog â Mr. Wroth: —Aelododd ei hun yn eglwys Mr. Myles yn Ilston; aeth wedi hyny yn bregethwr teithiol, yn benaf oddeutu Caerfyrddin, ac yn y sir hono yr oedd pan ddistawyd ef gan ddeddf unffurfiaeth. Ryw amser ar ol hyny symudodd i Lantrisant, Mynwy, a phriododd ferch Mr. George Morgan o'r lle hwnw. Bu yn weinidog ar y gangen o eglwys Llanfaches, yn mhlwyfydd Llantrisant, Llangwm, a Brynbyga am ryw gymaint o flynyddau, ar ol y flwyddyn 1662 hyd ei farwolaeth yn 1671. Mae yn debygol mai dyn cymharol o ieuanc ydoedd yn amser ei farwolaeth. Mae genym bob sicrwydd nad oedd dim Bedyddwyr yn eglwys Mr. Wroth, nac fel yr ymddengys mewn un rhan arall o Cymru hyd y flwyddyn 1649. Dechreuodd dadi bedydd yn y flwyddyn hono gynhyrfu yr eglwysi, a darfu i amryw bersonau mewn gwahanol eglwysi gymeryd eu trochi. Yn raddol aeth y rhan fwyaf o'r gangen o Lanfaches, oddeutu Llantrisant, &c. yn drochwyr o ran golygiadau, ond yr oeddynt dros gymundeb rydd, ac yn parhau i'w galw eu hunain yn Annibynwyr, ac ar farwolaeth Mr. William Thomas, derbyniasant Mr. George Robinson, a Mr. Thomas Quarrell, dau faban-fedyddiwr, yn weinidogion, a pharhaodd y diweddaf i lafurio yn eu plith hyd 1709. Ychydig cyn diwedd ei weinidogaeth ef y sefydlwyd yr eglwys Annibynol yn Hanover. Ond tra y darfu i un gangen o'r fam—eglwys, i raddau pell, newid ei barn ar y pwnge o fedydd, daliodd y rhan hono o honi a breswylient yn mhlwyfydd Llanfaches, Magor, &c. yn ffyddlon at olygiadau Mr. Wroth, eu sylfaenydd.

Mae hanes cangen Llantrisant^[1] o eglwys Llanfaches yn enghraifft darawiadol o'r annoethineb a'r anfuddioldeb o geisio uno gwahanol enwadau mewn un eglwys. Yr oedd yr eglwys, neu y gangen eglwys hon, yn 1669 y luosocaf a'r gyfoethocaf o holl eglwysi Ymneillduol Cymru, ond cyn diwedd oes Mr. Quarrell yr ocdd wedi myned agos, os nad yn hollol, i'r dim. Mae llawer cynygiad wedi cael ei wneyd mewn gwahanol ardaloedd i sefydlu achosion, cynnwysedig o wahanol enwadau, ond nis gwyddom am un o honynt a goronwyd a llwyddiant parhaus mewn un lle. Nid oes dim yn fwy dymunol na gweled Cristionogion o wahanol olygiadau yn achlysurol yn cydeistedd wrth fwrdd yr Arglwydd, ond ynfydrwydd fyddai ceisio cyfodi eglwys flagurog o ddefnyddiau felly. Pe dygwyddai fod nifer o broffeswyr o wahanol enwadau yn byw mewn ardal, lle na byddai yn gyfleus cyfodi dau neu dri o wahanol achosion, dylid gadael i'r enwad cryfaf mewn rhif, doniau, neu ddylanwad gael y flaenoriaeth, a'r personau eraill uno â hwy, a llwyr anghofic eu henwadyddiaeth, nes yr arweinio Rhagluniaeth hwy i le y gallont drachefn ei arddel.

Y gweinidog cyntaf y mae genym hanes am dano yn eglwys Llanfaches, ar ol Mr. Barnes oedd Mr. David Williams, ond gan nad urddwyd ef cyn y flwyddyn 1710, rhaid i'r eglwys fod saith mlynedd heb weinidog os na fu yno ryw un nas gwyddom ni am dano. Yr oedd yr eglwys yn awr yn ddwy gangen; un yn cyfarfod yn Carwhill, yn mhlwyf Llansantffraid-is- Gwent, un o'r plwyfydd a ffiniant â phlwyf Llanfaches, a'r llall yn nhref y Casnewydd. Etto un eglwys y cyfrifid hwy er eu bod yn ymgynnull mewn dau le.

Yn y flwyddyn 1715, a'r ddwy ganlynol, casglodd y Dr. John Evans, o Lundain, ystadegau holl eglwysi Ymneillduol Lloegr a Chymru; enwau y gweinidogion, nifer y cynnulleidfaoedd, a sefyllfa gymdeithasol y bobl. Yr oedd sefyllfa yr eglwys hon y pryd hwnw fel y canlyn:—Nifer y gynnulleidfa 236, yn mysg pa rai yr oedd chwech boneddwr, un-ar-bymtheg o ddynion yn byw ar eu tiroedd eu hunain, wyth-ar-hugain o fasnachwyr, pedwar-ar-bymtheg o amaethwyr, a deg-ar-hugain o weithwyr. Yr oedd gan aelodau y gynnulleidfa dair-ar-hugain o bleidleisiau dros y sir, a naw dros y fwrdeisdref. Nid yw yr ystadegau hyn yn son dim am sefyllfa ysbrydol yr eglwys. Parhaodd Mr. David Williams i fod yn weinidog yma hyd ei farwolaeth, yr hyn a gymerodd le yn y flwyddyn 1754.

Canlyniedydd Mr. Williams oedd Roger Rogers, gwr genedigol o blwyf Bedwellty, ac aelod o eglwys Penmain, yr hwn a urddwyd Mai 29, 1761. Mr. Edmund Jones fu y prif offeryn i ddwyn Mr. Rogers i'r weinidogaeth, a gwnaeth hyny yn groes i feddwl Mr. Phillip David, gweinidog Penmain. Mae yn debygol mai o herwydd fod Rogers yn rhy Fethodistaidd yn ei ddull o bregethu yr oedd Phillip David yn wrthwynebol iddo, canys hen Ymneillduwr o'r hen ddull oedd ef, a rhyfeddol o groes i ddull y Methodistiaid o bregethu. Yr oedd Edmund Jones lawer yn fwy yn ysbryd yr oes. Bu farw Rogers yn y flwyddyn 1766. Nis gwyddom pa un ai llwyddianus neu aflwyddianus y bu yn ystod ei weinidogaeth fer. Dilynwyd Mr. Rogers yn 1770 gan Thomas Saunders. Parhaodd ei weinidogaeth ef am ugain mlynedd, a dywed Edmund Jones ei fod yn rhyfeddol o lwyddianus, yn enwedig yn y Casnewydd, ac yn Machen, lle hefyd y cyfarfyddai cangen o'r eglwys. Yr oedd y gwr hwn hefyd yn llawer rhy Fethodistaidd yn ei ddull o bregethu yn nhyb P. David. Bu farw Mr. Saunders Ionawr 9, 1790, yn 58 oed, a chladdwyd ef wrth gapel Heol y felin, Casnewydd.

Yn mhen tua blwyddyn neu ddwy wedi marwolaeth Mr. Saunders, cymerwyd gofal yr eglwys gan Mr. Howell Powell, a bu dan ei ofal ef am tua chwe' mlynedd. Yn y flwyddyn 1798 symudodd i Ferthyr Tydfil. Bu yr achos yn dra llewyrchus dan weinidogaeth ddeffrous Mr. Powell, ond nid oes genym ddefnyddiau i roddi unrhyw fanylion am lwyddiant ei weinidogaeth.

Ar ymadawiad Mr. Powell dewsiodd y gangen yn Heolyfelin, Casnewydd, weinidog iddi ei hun. Y gweinidog nesaf yn Carwhill neu Lanfaches oedd Mr. Walter Thomas. Aelod o'r Groeswen yn Morganwg oedd ef. Mae yn debygol iddo fyned yno yn uniongyrchol ar ymadawiad Mr. Powell, canys yr ydym yn cael crybwylliad am dano fel Mr. W. Thomas, Carwhill, yn hanes cymanfa Zoar, Merthyr, yn niwedd Mehefin, 1798, ac yn Ebrill yn hanes cymanfa Zoar, Merthyr, yn niwedd Mehefin, 1798, ac yn Ebrill neu Mai y flwyddyn hono y symudodd Mr. Powell i Ferthyr. Nid ymddengysi Mr.Thomas symud o'i ardal enedigol i sir Fynwy pan ymgymerodd a gofal yr eglwys yn Carwhill, er fod ganddo dros ugain milldir i deithio tuag yno. Yr oedd yn beth cyffredin dri-ugain a phedwar-ugain mlynedd yn ol, fod gweinidogion yn Nghymru yn cyfaneddu bymtheg ag ugain milldir oddiwrth eu heglwysi. Hysbyswyd ni gan y diweddar Barch. David Thomas, Llanfaches, fod un William George wedi bod yn weinidog yno yn nechreu y ganrif bresenol, ac iddo symud oddi yno i Ross yn sir Henffordd. Mae yn rhaid mai cydweinidog a W. Thomas ydoedd, ac na fu yno ond am ychydig iawn o amser, canys cafodd Mr. James Williams ei urddo yno yn gynnorthwywr i Mr. Walter Thomas ar y 12fed o Fawrth, 1807. Yn mhen blwyddyn neu ddwy ar ol urddiad Mr. Williams rhoddodd Mr. Thomas ei swydd i fyny, a chymerodd ofal yr eglwys yn Llangynwyd, Morganwg. Bu Mr. Williams yn llafurio yn Llanfaches hyd 1817, ac ar yr 21ain o Fai yn y flwyddyn hono urddwyd Mr. J. Peregrine, o Athrofa Llanfyllin, yn ganlyniedydd iddo. Nis gwyddom pa cyhyd y bu Mr. Peregrine yno. Yn mhen ychydig iawn o flynyddau ymfudodd i America. Y gweinidog nesaf oedd Mr. James Griffiths, yr hwn a urddwyd yn y flwyddyn 1823. Bu ef yno am bum' mlynedd, yna symudodd i Loegr, ac yn 1828 cymerwyd gofal yr eglwys gan Mr. David Thomas, Nebo, yr hwn a barhaodd i lafurio yno gyda pharch a mesur o lwyddiant hyd ei farwolaeth yn mis Tachwedd, 1864. Y gweinidog presenol yw Mr. J. P. Jones. Y mae efe yn enedigol o ardal Penybont-ar-ogwy. Cafodd ei addysgu yn Athrofa Aberhonddu. Ar ei fynediad allan o'r Athrofa yn 1865, sefydlodd yn Heyhead, ger Manchester, ac yn 1867 symudodd i'w gylch presenol. Mae yn wr ieuange galluog a llafurus, ac arwyddion gobeithiol am lwyddiant ar ei lafur yn yr hen faes cyssegredig hwn.

Yr ydym yn y tudalenau blaenorol wedi olrhain hanes y fam-eglwys. hon o'i ffurfiad yn mis Tachwedd, 1639 hyd fis Tachwedd, 1869. Yn y ddau cant a deng mlynedd ar hugain hyn, y mae wedi myned trwy lawer of helbulon a chyfnewidiadau. Bu ar un adeg, tua diwedd y ganrif diweddaf mae yn debygol, mor wan fel nad oedd ond un hen wraig yn cymuno gyda y gweinidog. Pan oedd pethau wedi myned i'r agwedd isel hono, digalonodd y gweinidog, a dywedodd wrth yr hen chwaer, ar ddiwedd un cyfarfod cymundeb, y buasai yn well iddynt roddi heibio weini yr ordinhad yn gyhoeddus, ac y buasai ef yn dyfod yn achlysurol i'w thỳ hi i roddi y cymundeb iddi. Torodd yr hen wraig i wylo, a deisyfodd arno beidio gwneyd hyny, o leiaf am iddo ei weini yn gyhoeddus un waith yn ychwaneg beth bynag. Mae yn debygol fod yr hen bererin duwiol wedi treulio y mis hwnw yn daerach nag erioed mewn gweddi am lwyddiant yr achos, a chafodd ei hateb. Yn mhen y mis, pan ddaeth y gweinidog i fyny o'r Casnewydd, cafodd, er ei gysur fod pump neu chwech yn dymuno cael eu haelodi yno. Ni bu yr achos byth o hyny allan mor isel.

Ar ol i'r gynnulleidfa fod yn ymgynnull yn Carwhill am amser maith—drwy yr oll o'r deunawfed ganrif, os nad oddiar 1688—cafwyd darn o dir gan Mr. Thomas Lewis, Llanfaches, i adeiladu y capel presenol, o fewn haner milldir i Carwhill, ac o fewn yr un pellder i eglwys Llanfaches. Mae y tir wedi ei roddi mewn gweithred ddiogel i'r enwad Annibynol dros 999 o flynyddoedd, am yr ardreth flynyddol o un bybyren os gofynir am dani. Dyddiad y weithred yw Tachwedd, 1802, ond y mae yn ymddangos fod y capel wedi cael ei adeiladu tua blwyddyn cyn hyny. Y Parch. Walter Thomas, y gweinidog, yw y blaenaf yn mysg yr ymddiriedolwyr. Yn ddiweddar prynodd yr eglwys ddarn o dir y tu cefn i'r capel at helaethu y fynwent. Mae defodaeth (ritualism) yn ei lawn rwysg yn eglwys blwyfol Llanfaches yn awr; trugaredd gan hyny i'r gymydogaeth yw fod yno eglwys Annibynol i ddwyn tystiolaeth o blaid crefydd ysbrydol ac ysgrythyrol. Mae hen addoldy Carwhill yn awr yn anedd-dy, ond yn yr un ffurf ag yr ydoedd pan yn addoldy.

Nid yw yr achos yn bresenol yn Llanfaches ond bychan ac eiddil. Oddeutu deugain yw rhif yr aelodau, a'r rhan fwyaf o'r cyfryw mewn amgylchiadau bydol isel, ond yr ydym yn hyderu eu bod yn bobl agos at yr Arglwydd, a bod yr adeg etto i ddyfod pan y cyfyd yr hen eglwys hon i'r nerth, y lluosogrwydd, yr enwogrwydd, a'r santeiddrwydd a'i hynodai yn nyddiau ei hieuengetyd, pryd yroedd sylw y byd crefyddol trwy Gymru a Lloegr yn cael ei dynu ati.

Mae yn ddiameu i lawer o aelodau yr eglwys hon o oes i oes fyned i'r weinidogaeth, ond nid ydym yn hysbys o enwau neb o honynt ar ol y rhai a gyfodasant yno yn amser Mr. Wroth, oddieithr dau sydd yn fyw yn bresenol, sef y Parch. George Richards, Beverly, gerllaw Hull, yr hwn a addysgwyd yn Athrofa Airdale, ac a urddwyd yn 1844; a'r Parch. George Thomas, Brynbyga, mab y diweddar Barch. David Thomas, yr hwn a addysgwyd yn Pickering, ac a urddwyd yn 1848.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL.

WILLIAM WROTH, B.A., a anwyd yn, neu yn agos i, Abergavenny, yn y flwyddyn 1570. Hanai o un o'r teuluoedd cyfoethocaf a pharchusaf yn sir Fynwy. Derbyniwyd ef i Goleg Iesu, Rhydychain, Ionawr 21, 1586. Ymddengys iddo fod lawer o flynyddau yn Rhydychain, oblegyd yn ol coflyfrau y brif athrofa ni ddarfu iddo raddio fel athraw y celfyddydau cyn Chwefror 18, 1595. Mae yn debygol mai y flwyddyn hono y dychwelodd i Fynwy, ac y gwnaed ef yn Ficer Llanfaches." Fel y crybwyllwyd yn hanes yr eglwys, bu am rai blynyddau yn ddyn hollol ddigrefydd, er yn weinidog yr efengyl mewn enw, ond wedi ei ddychweliad at yr Arglwydd, yr hyn fel y barnwn, a gymerodd le yn, neu yn fuan ar ol 1600, ymroddodd yn hollol i'r gwaith o bregethu, gweddio, a gwneuthur daioni yn mhob modd. Adwaenid ef yn Lloegr wrth yr enw "Apostol Cymru." Yr oedd Llanfaches yn amser Mr. Wroth i bobl grefyddol Cymru, a rhanau o Loegr, yr hyn oedd Jerusalem i'r Iuddewon gynt; cyrchant yno o bob cwr o'r wlad; ac yr oedd rhagoriaeth grefyddol y bobl a hoffent weinidogaeth Apostol Cymru" yn amlwg i bawb. Dywed William Erbery, yn y flwyddyn 1652, wrth son am y dadleuon a'r yspryd annghrefyddol a ddaethant i mewn gyda chyfodiad y Bedyddwyr yn Nghymru, fel y canlyn, "Eglwys Annibynol oedd yr un gyntaf. Yn ddiweddar yr ymddangosodd ac y cynyddodd yr eglwysi Bedyddiedig yn Nghymru, a dim ond y rhai gwanaf o'r Cristionogion sydd wedi syrthio i'r dwfr. Yr wyf yn dweyd y gwirionedd heb bleidgarwch. Nid oedd saint mwy ysprydol a dioddefgar mewn un ran o'r deyrnas nag oedd yn Nghymru—mor hunan-ymwadol ac mor farw i'r byd—ïe, y fath Gristionogion doeth o galon a gwybodus oeddynt; dyweded a thystied yr holl siroedd Saesoneg oddi amgylch pa gynnifer o saint o Wlad yr haf, sir Gaerloew, sir Henffordd, sir Faesyfed, sir Forganwg, &c., a gyrchent yn lluoedd i Lanfaches. Y fath oleuni a'r fath deimladau ysprydol oedd yno! Mor nefolfrydig oeddynt! Y fath iaith rasol a arferent! Mor wyliadwrus oeddynt! Y fath weddiau a weddient ddydd a nos, ar y ffordd wrth gerdded, gyda eu gwaith, wrth ddilyn yr aradr, ac yn mhob man yr oedd yspryd gweddi a phurdeb calon yn ymddangos. Nid oedd unrhyw son am ordinhadau y pryd hwnw, ond yn unig amlygiad o ofn ynddynt eu hunain, a rhybuddion cyson i ereill i ochelyd ymorphys ar bethau allanol crefydd. Yspryd a bywyd oedd y cwbl yr edrychai y saint yn Nghymru am danynt y pryd hwnw."

Yr oedd Mr. Wroth ei hun mor santaidd, gostyngedig a rhagorol fel nas gallasai lai na dylanwadu yn dda ar ereill. Y fath oedd purdeb difrycheulyd ei gymeriad, ei ragoriaethau fel pregethwr a gweinidog, a diniweidrwydd a boneddigeiddrwydd ei ymddygiad, fel yr oedd hyd yn oed y Pabyddion, a dynion gelynol i'w athrawiaeth a'i ddull o grefydda, yn gorfod cydnabod mai dyn santaidd ydoedd.

Yr oedd Mr. Wroth yn canfod yn eglur y buasai yr annghydfod rhwng y Brenin Siarl I. a'r Senedd yn terfynu mewn rhyfel, ac felly efe a weddiodd lawer am i'r Arglwydd ei gymmeryd ef i wlad yr heddwch cyn y buasai y rhyfel yn tori allan, a chafodd ei atteb yn yr hyn a ddymunodd. Efe a fu farw yn Ngwanwyn y flwyddyn 1642, tua dau neu dri mis cyn i'r rhyfel dori allan. Cafodd ei gladdu, yn ol ei ddymuniad, dan drothwy eglwys Llanfaches. Mae yn gerfiedig ar gareg, ar fur gogleddol eglwys plwyf Llanfaches fod "Mr. William Wroth, periglor y plwyf hwn, wedi gadael yn ei ewyllys bedair erw o dir yn mhlwyf Magor at wasanaeth tlodion y plwyf dros byth. Swm yr ardreth i gael ei ranu rhyngddynt ar ddydd gwyl Sant Thomas bob blwyddyn."

WALTER CRADOCK.—Ganwyd y gwr enwog hwn yn Nhrefela, yn mhlwyf Llangwmucha, gerllaw Brynbyga, sir Fynwy. Hen balasdy yw Trefela, ond yn awr, fel llawer o hen balasdai ereill, wedi ei droi yn amaethdy. Nid yw amser genedigaeth Mr. Cradock yn hysbys, ond mae yn sicr iddo gael Lei eni ryw bryd rhwng 1606 a 1610. Galwai Esgob Llandaf ef yn y flwyddyn 1633, pryd yr oedd yn gurad yn Nghaerdydd, yn "hogyn hyf anwybodus." Addysgwyd ef yn Rhydychain. Bu am ryw dymor yn gwasanaethu fel curad yn Llanbedr y fro Morganwg, ac yn dal yr un swydd dan William Erbery yn Eglwys Fair, Caerdydd. Gallasai fod yn gwasanaethu Llanbedr a Chaerdydd yr un amser, canys nid yw y naill ond chwe milldir oddiwrth y llall. Yn gurad yn Eglwys Fair, Caerdydd, yr ydym yn ei gael yn 1633, pan y trowyd ef allan o'i swydd gan Esgob Llandaf, am wrthod darllen y llyfr chwareuyddiaethau ar y Sabboth. Dywedir i'w berthynasau droi yn ei erbyn pan fwriwyd ef allan o Gaerdydd. Wrth weled ei deulu ei hun yn ymddwyn yn oerllyd tuag ato efe a ymadawodd o Fynwy ac a aeth i Ogledd Cymru, a thrwy ryw foddion anhysbys i ni cafodd guradiaeth Gwrexham, yn sir Ddinbych. Cyn gynted ag y dechreuodd bregethu yno cynnyrchodd gyffroad trwy y dref a'r holl wlad oddi amgylch. Pregethai, nid yn unig ar y Suliau, ond hefyd yn fynych ar ddyddiau o'r wythnos. Cymaint oedd ei boblogrwydd fel y byddai yr hen eglwys fawr yn orlawn am chwech o'r gloch y bore pan y pregethai. Nid hir y bu ei boblogrwydd a'i lwyddiant cyn cyffroi gelyniaeth Satan a'i weision, fel y trefnwyd mesurau er ei symud o'r ffordd. Bragwr o'r enw Timothy Middleton fu y prif offeryn yn llaw y gelyn i ymlid yr efengylwr enwog o Wrexham. Un diwrnod yr oedd Middleton yn galw gyda thafarnwyr y dref i geisio gwerthu brag iddynt. Pan yn methu gwerthu cymaint ag arfer gofynai iun tafarnwr paham na chymerai yr un faint ag a arferai gymeryd o frag, i'r hyn yr attebodd y tafarnwr, "Pa ddyben i mi brynu brag, pan nas gallaf gael y bobl i yfed y cwrw? Y mae un Walter Cradock, o'r Deheudir, wedi dyfod yma yn gurad, ac y mae yn pregethu y bobl wrth y cannoedd o'r tafarnau i'r eglwys." "Os dyna sydd yn drygu ein masnach ebe y bragwr," mi a symudaf y rhwystr yna o'r ffordd yn fuan." Gan ei fod yn berthynas i rai o wyr mawr yr ardal cafodd gymmorth eu dylanwad i osod rhyw fath o achwyniad yn erbyn Mr. Cradock, yn llys esgob Llanelwy, a chafwyd swyddogion o'r llys hwnw i ddyfod drosodd i Wrexham i'w ddal a'i gymeryd i'r carchar. Clywodd cyfeillion Mr. Cradock eu bod yn chwilio am dano, a chynnorthwyasant ef i ddianc yn y nos. Cyrhaeddodd erbyn y bore i'r Amwythig, lle yr oedd ei gyfaill, Richard Symmonds, yn cadw ysgol, ac yn mysg ei ysgolheigion yr oedd Richard Baxter. Arosodd yno ddiwrnod neu ddau cyn myned yn mhellach i'r Deheudir. Er na fu Mr. Cradock yn Ngwrexham dros naw mis neu flwyddyn, bu yn offeryn i wneyd gwaith yno, ac yn y wlad oddi amgylch, ag y mae ei effeithiau yn aros hyd y dydd hwn. Yn ystod ei arosiad yno y bu yn offerynol i ennill y pregethwyr enwog, Morgan Lloyd a Dafydd ap Hugh a channoedd gyda hwy. Cymaint fu effaith ei weinidogaeth yn Ngwrexham fel mai Cradogiaid y gelwid dynion crefyddol yn y Gogledd am oesau wedi hyny. I weinidogaeth Walter Cradock yn Ngwrexham yr ydym i briodoli dechreuad Ymneillduaeth yn Ngogledd Cymru.

Wedi gorfod ymadael o Wrexham, cafodd dderbyniad ac ymgeledd yn mhalas Syr Robert Harley, o Brampton Briars, yn Llanfair Waterdine, ar gyffiniau siroedd Maesyfed a Henffordd. Yr oedd Syr Robert yn gyfaill calon i'r Puritaniaid, a bu ei hiliogaeth am ddwy neu dair cenhedlaeth yn garedig iawn i'r Ymneillduwyr. Arosodd Mr. Cradock yno am dair neu bedair blynedd, ond ni bu yn segur na diffrwyth, canys yr ydym yn cael iddo yn yr amser hwnw deithio llawer yn siroedd Maesyfed, Maldwyn, Brycheiniog, ac Aberteifi, ac iddo fod yn foddion i ennill eneidiau lawer at yr Arglwydd. Mae yn lled sicr mai trwy ei lafur ef, tra y bu yn aros yn Brampton Briars, yr hauwyd hadau Ymneillduaeth a chrefydd efengylaidd yn ardaloedd Llanfyllin, Llanbrynmair, Rhaiadr, Llanafan, Llanwrtyd, &c.

Erbyn diwedd y flwyddyn 1639, yr oedd Mr. Cradock wedi dychwelyd i sir Fynwy, lle y bu yn cynnorthwyo Mr. Wroth i gasglu a ffurfio yr eglwys yn Llanfaches. Cafodd y pryd hwnw ei benodi yn gynnorthwywri Mr. Wroth, ac ar farwolaeth y gwr da, dewiswyd ef yn ganlyniedydd iddo, ond ni chafodd lonyddwch yno am fwy na dau neu dri mis ar ol marwolaeth Mr. Wroth. Ar doriad y rhyfel allan tua Gorphenaf neu Awst, 1642, fel y crybwyllasom yn barod, darfu iddo ef a llawer o aelodau ei eglwys ffoi i Gaerodor, yn y nos, rhag iddynt gael eu lladd, neu eu gorfodi fyned i fyddin y brenin. Bu raid iddynt drachefn ffoi oddi yno i Lundain pan ennillwyd dinas Caerodor gan blaid y brenin yn y flwyddyn 1643. Cafodd Mr. Cradock, wedi iddo gyrhaedd Llundain, ei osod yn weinidog yn eglwys All Hallows the Great, ac ymunodd y bobl a'i dilynasant o Gaerodor a'r gynnulleidfa yno. Bu yn pregethu yn yr eglwys hono i luaws o wrandawyr hyd Hydref y flwyddyn 1646, pryd yr anfonwyd ef gan y Senedd i efengyleiddio Cymru. Yn Allhallows y traddododd y pregethau galluog, a argraffwyd wedi hyny yn gyfrol pedwar plyg.

Ar ol ei ddychweliad i Gymru, ni bu mwyach yn weinidog sefydlog, ond yn efengylwr teithiol, ac yn fath o arolygydd cyffredinol ar yr efengylwyr Cymreig. Efe oedd y prif ddyn yn nhrefniad a gweinyddiad y mesurau a fabwysiadwyd gan y Senedd er taenu yr efengyl yn Nghymru. Gelwid ef yn fynych i Lundain i bregethu o flaen y Senedd, ac i eistedd ar bwyllgorau er trefnu achosion crefyddol y wlad, ond yn Nghymru y cartrefodd o'r flwyddyn 1646 hyd ei farwolaeth, yr hyn a gymerodd le Rhagfyr 24, 1659. Bu farw yn Nhrefela mewn cyflawn fwynhad o gysuron nefol, a chladdwyd ef yn nghangell eglwys Llangwmucha. Cafodd ei symud o'r ffordd ychydig fisoedd cyn i'r ystorm fawr dori allan gydag adferiad Siarl II. Tybir i'r cymylau duon a welai yn ymgasglu uwch ben yr eglwysi effeithio i gymaint graddau ar ei feddwl nes cyflymu ei farwolaeth.

Bu Mr. Cradock yn briod a chafodd ddwy ferch, y rhai a enwodd Lois ac Eunice. Priododd yr henaf âg un Mr. Richard Creed, boneddwr Saesonig, a'r ail â Mr. Thomas Jones, o Abergavenny, a chafodd fab o'r enw Christopher Jones, yr hwn oedd yn enwog fel crefyddwr yn ei oes.

Dywedir fod Mr. Cradock yn ddyn lled dal, o wneuthuriad cadarn, yn alluog i weithio yn galed, ac yr oedd y fath gyfansoddiad yn angenrheidiol iddo ef yr hwn yr oedd galwad am iddo deithio mor fynych dros fynyddoedd noethion Cymru i bregethu yr efengyl. Yr oedd ychydig o ôl y frechwen ar ei wyneb. O ran ei dymer yr oedd yn serchog, ond yn boeth a bywiog. Nid oedd mewn un modd yn ddyn cul a rhagfarnllyd tuag at y rhai a wahaniaethent oddiwrtho ef ar faterion cymharol ddibwys, ac nid oedd nemawr o ddyn yn fwy hyddysg yn nadleuon ei oes nag ef.

Cafodd ei weithiau, y rhai sydd yn gynnwysedig o bregethau, anerchiadau, ac esboniadau ar adnodau o'r Beibl, eu cyhoeddi yn ei fywyd ef, yn un gyfrol drwchus bedwar plyg. Maent oll yn hollol efengylaidd yn eu hysbryd, ac yn dangos fod eu hawdwr yn ddyn talentog iawn, yn bregethwr poblogaidd, ac yn nodedig o rydd ei ysbryd at y rhai a annghytunent âg ef ar bethau anhanfodol. Yr oedd Baxter yn siarad yn uchel iawn am dano pan welodd ef yn yr Amwythig yn 1635, yn nhy ei athraw, Richard Symmonds, ond yn 1684, y mae yn ei gyhuddo o fod yn "Antinomiad noeth." Ond yr oedd y ffaith ei fod yn Annibynwr, yn amddiffynwr rhyddid cyflawn i bob sect, ac yn uchel Galfiniad, ac weithiau, o bosibl, yn traethu ei olygiadau mewn iaith heb fod yn gwbl ochelgar, yn ddigon i wneyd meddwl Baxter yn rhy ragfarnllyd yn ei erbyn i roddi darluniad teg o'i olygiadau. Yr oedd yn llawn mor belled o fod yn Antinomiad a Baxter ei hun. Nid ymddengys iddo gyhoeddi dim yn Gymraeg ond dau neu dri argraffiad o'r Ysgrythyrau mewn cysylltiad âg eraill.

Bu ddwy waith yn pregethu o flaen y Senedd, ac yn 1653, cafodd ei benodi gan y Senedd yn un o'r rhai oedd i brofi cymhwysder dynion i waith y weinidogaeth. Yr oedd ei alluoedd rhagorol, ei ddoethineb, ei weithgarweh, a'i boblogrwydd digyffelyb fel pregethwr, yn ei wneyd yn nghyfrif ei gydoeswyr y dyn pwysicaf a mwyaf dylanwadol yn Nghymru. "Yr oedd Mr. Cradock" medd un o'i gydoeswyr, "er yr holl ddiystyrwch a geisia Mr. Baxter daflu arno yn un o alluoedd naturiol, grymus, a bywiog anarferol, y rhai o herwydd ei holl orchwylion a'i lafur cyhoeddus, ni chafodd gyfleusdra i'w gwrteithio i'r graddau y buasai yn ddymunol; yr oedd yn ddyn o fedr rhyfeddol i egluro dyfnion bethau Duw i'r dynion gwanaf eu galluoedd; ac yn un y mae preswylwyr mynyddoedd Cymru yn bendithio daioni yr Hollalluog am ei lafur diail o lwyddianus. Efe a anfonodd luaws i'r nefoedd, lle, yn ddiamheu genyf, y mae efe ei hun yn awr, allan o gyrhaedd cabledd a gwaradwydd."

THOMAS BARNES. Nid oes genym ddim i ychwanegu am y gwr da hwn at yr hyn a gynnwysa yr hanes blaenorol, amgen nag iddo tua y flwyddyn 1669 gael ei orfodi i symud am ryw gymaint o amser i Gaerodor. Pan dawelodd yr ystorm ychydig, dychwelodd yn ol i Fynwy, lle y bu farw, fel y nodasom, yn 1703.

DAVID WILLIAMS. Mae ein holl ymchwiliadau i hanes Mr. Williams hyd yn hyn wedi profi yn gwbl ofer. Yr oll a wyddom am dano ydyw, iddo gael ei urddo tua y flwyddyn 1710, ac iddo farw yn 1754, ac felly iddo fod bedair a deugain o flynyddau yn weinidog ar eglwys Llanfaches. Os byddwn mor ffodus a dyfod o hyd i ychwaneg o wybodaeth yn ei gylch, ni a'i rhoddwn yn hanes Heolyfelin, Casnewydd. Yno hefyd y rhoddwn gymaint o hanes ag sydd genym am Roger Rogers, Thomas Saunders, a Howell Powell.

WILLIAM GEORGE, oedd yn enedigol o blwyf Llansoi, Mynwy; mae yn ymddangos iddo fod am ryw faint o amser yn Llanfaches yn gydweinidog â Howell Powell, ac wedi hyny â Walter Thomas. Symudodd i Ross, yn sir Henffordd, yn 1799, a bu yno ddwy flynedd. Nis gwyddom ddim yn ychwaneg o'i hanes.

WALTER THOMAS ydoedd, fel y nodasom eisoes, yn aelod gwreiddiol o'r Groeswen, ac yn y gymydogaeth hono y bu yn eyfaneddu trwy ei oes. Yr oedd yn weinidog yn Llanfaches yn 1798. Nis gwyddom pa un ai yno ai yn rhyw le arall yr urddwyd ef. Er fod llawer o hen bobl yn fyw sydd yn ei gofio yn dda, mae yn hynod cyn lleied o'i hanes a ellir gael ganddynt. Yn ei amser ef yr adeiladwyd y Tabernacl yn Llanfaches. Ei enw ef yw y blaenaf o'r ymddiriedolwyr yn ngweithred y capel, yr hon a lawnodwyd ar y 19eg o Dachwedd, 1802. Mae yn ymddangos iddo roddi ei ofal gweinidogaethol i fyny yn fuan ar ol 1807. Wedi ymadael a Llanfaches cymerodd ofal yr eglwys fechan yn Llangynwyd, Morganwg, a bu yn teithio tuag yno o ardal y Groeswen am rai blynyddau. Bu farw tua 1816 neu 1817, a chladdwyd ef yn mynwent y Groeswen. Dywedir ei fod yn weddiwr nodedig o effeithiol, ac yn ganwr doniol yn ol yr hen ddull o ganu, ond ni chyfrifid ef ond pregethwr lled gyffredin. Perchid ef gan bawb ar gyfrif ei dduwioldeb a'i lafur diatal gyda yr achos goreu.

JAMES WILLIAMS a aned yn Nhalgarth, yn y flwyddyn 1777. Derbyniwyd ef yn aelod eglwysig pan yn ddeuddeg mlwydd oed, a dechreuodd bregethu yn lled ieuangc. Nis gwyddom pa faint o fanteision dysg a gafodd na pha le yr addysgwyd ef. Cafodd ei urddo yn Llanfaches yn gyd-weinidog â Mr. Walter Thomas, Mawrth 12, 1807. Dechreuwyd trwy weddi gan Mr. Ebenezer Jones, Pontypool, traddodwyd y gynaraeth a derbyniwyd y gyffes ffydd gan Mr. E. Davies, Hanover, gweddiwyd yr urddweddi gan Mr. D. Davies, Llangattwg; pregethwyd yn ddifrifol i'r gweinidog gan Mr. G. Hughes, Groeswen; ac i'r eglwys gan Mr. W. Harris, Abergavenny. Bu Mr. Williams, yn gwasanaethu yr eglwys yn Llanfaches mewn cysylltiad âg achos bychan yn Nghaerlleon-ar-wysg hyd y flwyddyn 1817, pryd y cyfyngodd ei wasanaeth i Gaerlleon. Ar ol bod yno am rai blynyddau symudodd i Forest Green, yn sir Gaerloew, lle y bu am chwe' mlynedd. Symudodd oddiyno i Newport, yn yr un sir, ac wedi aros yno am dair blynedd, symudodd i Lanfaple yn sir Fynwy. Yn mhen dwy flynedd wedi iddo sefydlu yn Llanfaple gwaelodd ei iechyd fel y bu raid iddo roddi ei weinidogaeth i fyny. Ar ol dihoeni mewn cystudd graddol am ddwy flynedd bu farw yn mhlwyf Llangwm, ger llaw Brynbiga, yn y flwyddyn 1839, a chladdwyd ef yn mynwent y Tabernacl, Llanfaches. Cyfrifid ef yn ddyn da ac yn bregethwr derbyniol."

JAMES PEREGRINE. Er holi llawer yr ydym wedi methu dyfod i wybod yn mha le na pha bryd y ganwyd Mr. Peregrine. Y tebygolrwydd yw mai yn rhywle yn ardal Neuaddlwyd y ganwyd ef. Yr oedd yn un o'r ysgolheigion cyntaf fu yn athrofa Dr. Phillips. Aeth oddiyno i athrofa Llanfyllin, a chafodd ei urddo yn Llanfaches, Mai 21. 1817. Yr oedd gwasanaeth yr urddiad fel y canlyn: Gweddiodd Mr. Armitage, Casnewydd, traddodwyd y gynaraeth gan Mr. E. Davies, Hanover; holwyd y gofyniadau gan Mr. R. Davies, Casnewydd; gweddiwyd yr urddweddi, yn Gymraeg, gan Mr. G. Hughes, Groeswen; pregethodd Mr. Jenkin Lewis, Casnewydd i'r gweinidog; a Mr. Ebenezer Jones, Pontypool, i'r bobl. Yr oedd yr holl wasanaeth ond yr urddweddi yn cael ei ddwyn yn mlaen yn yr iaith Saesonig. Ni bu Mr. Peregrine yn hir yn Llanfaches. Symudodd oddiyno i'r Sarnau yn sir Drefaldwyn, ac yn mhen ychydig amser ymadawodd oddiyno ac ymfudodd i'r America. Ni wyddom ddim yn mhellach o'i hanes. Dywedir mai dyn byr cadarn o gyfansoddiad ydoedd, a'i wallt yn hytrach yn oleu. Yr oedd yn ddyn galluog o feddwl, ond nid yn ddoniol fel pregethwr. Argraffodd ddwy bregeth genhadol yn yr iaith Saesonig a bregethodd yn Llanfaches yn 1817, ac argraffwyd cyfieithiad of honynt yn Abertawe, yn 1818. Maent yn bregethau rhagorol, ac yn dangos fod yr awdwr yn feddyliwr ac yn ieithydd da.

JAMES GRIFFITHS. Ganwyd ef yn Lacharn, sir Gaerfyrddin, Mai 7, 1796. Yr oedd ei rieni mewn amgylchiadau isel iawn, ac yn hollol ddigrefydd. Efe oedd yr unig un o'r teulu a ymaflodd mewn crefydd. Pan oedd tua deuddeg neu dair ar ddeg oed cymerodd boneddwr dyngarol of Lacharn hoffder ynddo, a thalodd am ei osod yn egwyddorwas gyda dilledydd o'r enw Harry Morgan, yr hwn oedd yn byw yn agos i'r Moor, ac yn aelod ffyddlon yn Bethlehem, St. Clears. Wedi dyfod i deulu crefyddol cymhellwyd ef i fyned i wrandaw yr efengyl. Pan yn ddwy ar bymtheg oed ymunodd a'r eglwys yn Bethlehem. Derbyniwyd ef yn mis Tachwedd 1814, ac ymddengys mai efe oedd yr aelod cyntaf a dderbyniwyd gan Mr. James Phillips. Yn fuan ar ol ei dderbyn terfynodd tymhor ei egwyddorwasanaeth, ac aeth i weithio at fab ei feistr i Abertawe, lle y bu am oddeutu dwy flynedd. Yna dychwelodd i'w ardal enedigol, ond nid arosodd yno nemawr o amser. Aeth ymaith i Gasgwent, lle yr oedd mab arall i'w hen feistr yn ddilledydd, ac yn cadw gweithwyr. Ni bu yno fawr amser cyn ymgydnabyddu â Mr. David Thomas, o Nebo gerllaw Casgwent, yr hwn hefyd oedd yn ddilledydd ac yn cadw gweithwyr. Aeth i weithio ato ef. Nid oedd Mr. Thomas y pryd hwnw wedi ei urddo, ond yr oedd yn bregethwr diwyd a pharchus iawn, ac yn pregethu fel cenhadwr trwy holl fro Mynwy. Canfu Thomas yn fuan fod defnyddiau pregethwr yn ei weithiwr James Griffiths, ac anogodd ef i arfer ei ddawn. Daeth yn fuan i dynu sylw fel gwr ieuange galluog a phoblogaidd. Yn fuan wedi i Grif- fiths ddechreu pregethu, cafodd ei feistr, Thomas, ei urddo yn weinidog ar eglwys fechan a gasglesid ganddo yn Nebo, ac yn 1823, cafodd yntau alw- ad gan yr eglwys yn y Tabernacl, Llanfaches, a chafodd ei urddo yno. Ar ol llafurio yn dderbyniol yn y cylch hwn am bum' mlynedd, derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwys yn Southchurch a Hawkchurch, yn sir Dorset, a symudodd yno. Bu yno am saith mlynedd, ac yn 1835, symudodd i Kenchester, yn sir Henffordd, lle y llafuriodd hyd derfyn ei oes. Bu farw Ionawr 22, 1852, yn 56 mlwydd oed, a chladdwyd ef yn mynwent eglwys plwyf Kenchester. O ran ei ymddangosiad, gwr tal, lled denau ydoedd, a'i wynebpryd yn nodedig o brydferth a hawddgar. Yr oedd yn ddyn cyfeillgar iawn, ac yn rhyfeddol o nefolfrydig, ac yn bregethwr efengylaidd a deniadol iawn.

DAVID THOMAS, oedd fab Miles Thomas, Dilledydd, o ardal y Bont-faen, yn Mro Morganwg. Ganwyd ef Mai 19, 1783. Yr oedd ei dad yn ddyn crefyddol iawn, ac felly nis gallasai lai na bod i raddau dan argraffiadau crefyddol o'i febyd, ond ni ddaeth yn aelod eglwysig cyn ei fod yn bedair-ar-bymtheg oed. Derbyniwyd ef yn y Maendy, gan Mr. Methusalem Jones, yr hwn oedd yn gofalu am yr eglwys hono y pryd hwnw. Yn fuan ar ol ei dderbyn, dechreuodd bregethu, ac aeth i'r athrofa i Wrexham, dan ofal y Dr. Jenkin Lewis. Pregethu oedd yn myned a'i holl fryd ef, ac felly ni ddarfu iddo ddysgu fawr tra y bu yn yr athrofa. Dywedir iddo mewn un flwyddyn, pan yn Wrexham, bregethu gant a haner o weithiau. Wrth fyned yn mlaen felly nis gallasai ymdrafod llawer â Virgil, Homer, ac Euclid. Ar ol gorphen ei amser yn yr athrofa, ymsefydlodd yn Llan- tarnam, yn Mynwy, ac ail ymafaelodd yn ei alwedigaeth fel dilledydd, ond ni roddodd heibio ei hoff waith o bregethu. Teithiai yn mhell ac agos trwy fro Mynwy i bregethu'r gair. Yn yr amser y bu yn byw yn Llantar- nam, bu yn offerynol i adeiladu capel a chasglu eglwys fechan yn Maes- llech. Yn 1815, symudodd i blwyf Wolvasnewton, rhwng Casgwent a Threfynwy. Cafodd yno faes eang i arfer ei ddoniau fel efengylwr, gan fod yn y cylch hwnw tua deugain o blwyfydd bychain heb un addoldy Ymneillduol yn un o honynt. Darfu iddo yn ddioed drwyddedu pedwar o anedd-dai at bregethu mewn gwahanol gyrau o'r ardal, a chyn pen pedair blynedd, yr oedd wedi llwyddo i gasglu eglwys ac adeiladu addoldy, yr hwn a alwodd Nebo. Agorwyd y capel Mawrth 25, 1819, ar dydd can- lynol urddwyd yntau yn weinidog yno. Ni chyfyngodd ei lafur i Nebo yn unig, ond teithiai lawer trwy siroedd Mynwy a Chaerloew. Trwy ei ymdrechion ef yr adeiladwyd capel yn Hewesfield, ac y casglwyd eglwys yno. Casglodd hefyd 500p. at adeiladu capel yn Nhrefynwy. Yn 1828, derbyniodd alwad oddiwrth eglwys Llanfaches, a symudodd yno, ond gofalai am eglwys Nebo, yn gysylltiedig a Llanfaches, tra y bu fyw. Wedi oes hir o lafur diflino, hunodd y gwas ffyddlon hwn yn yr Arglwydd yn mis Tachwedd, 1864, yn bedwar ugain ac un mlwydd oed.

Yr oedd David Thomas yn gymeriad ar ei ben ei hun. Nid oedd ei alluoedd fel pregethwr ond lled gyffredin, ond yr oedd ei dduwioldeb puritanaidd, a'i ddiwydrwydd diattal, yn ddigon i wneyd i fyny am ei ddiffygion mewn galluoedd a dysg. Gwasanaethu ei Arglwydd oedd hyfrydwch ei fywyd, a bu farw yn y gwaith. Digwyddodd peth hynod iddo ar ei wely angau. Un noson pan oedd ei blant, ac un o aelodau yr eglwys, yn eistedd wrth ei wely, a'i feddwl yntau wedi dechreu dyrysu, tybiodd mai mewn cyfarfod parotoad yr ydoedd, a bod yno wr ieuangc o'r ardal, yr hwn a enwodd, yn dyfod yn mlaen i gael ei dderbyn. Aeth trwy y ffurf arferol o'i holi a gofyn ei gydsyniad ag amodau y cyfamod eglwysig, gan ei gynghori yn y modd difrifolaf i fod yn ffyddlon a byw yn deilwng o'i broffes. Aeth trwy holl ranau y gwasanaeth yn Saesoneg ac yn Gymraeg yn olynol. Mynegwyd y peth dranoeth i'r gwr ieuangc, ac effeithiodd mor ddwys ar ei feddwl fel y dymunodd gael cymuno gyda yr eglwys y Sul canlynol, yr hyn a ganiatawyd iddo, ac ystyriwyd ef yn aelod heb ychwaneg o dderbyniad.

Nodiadau

1. Dylai y darllenydd gofio mai Llantrisant, Mynwy, ac nid Llantrisant, Morganwg a grybwyllir yn yr hanes yma.