Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Penmain
| ← Llanfaches | Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl |
Hanover |
PENMAIN.
Dan yr enw "Eglwys Mynyddislwyn" yr adwaenid yr eglwys hon am lawer o flynyddau wedi ei ffurfiad. Yr oedd Mr. Henry Walter yn pregethu yn Eglwys plwyf Mynyddislwyn rai blynyddau cyn i'r rhyfel cartefol dori allan, ac mae yn ymddangos iddo fod yn foddion i enill llawer o bobl at yr Arglwydd yn y plwyf hwn, a'r plwyfydd cylchynol, yr amser hwnw. Nid oes genym hanes iddo ef gael ei wahardd i bregethu yn y llanau pryd y cafodd Mr. Wroth, Mr. Erbery, a Mr. Cradock eu troi allan, ond mae yn lled debygol iddo gael yr un driniaeth a hwythau, canys y mae yn sicr iddo gorpholi ei bobl yn eglwys Annibynol yn fuan ar ol corpholiad yr eglwys yn Llanfaches, tua diwedd y flwyddyn 1639, neu ddechreu 1640. Cafodd yr eglwys hon, fel eglwys Llanfaches, ei maeddu a'i thrin yn dost yn amser y rhyfel, ond cadwyd hi fel y berth yn llosgi heb ei llwyr ddifa. Pan sefydlwyd rhyddid, ar derfyniad y rhyfel, cafodd rhyw nifer o'r aelodau eu hanfon allan yn bregethwyr teithiol dan nawdd y Senedd, a derbynient £17 y flwyddyn bob un am eu gwasanaeth. Fel y nodasom yn barod yn hanes Llanfaches oedd y rhai a anfonasid allan o'r ddwy eglwys yn ugain, neu ychwaneg, o rif. Nis gwyddom pa nifer o honynt a berthynent i bob un o'r eglwysi.
Nid oes genym unrhyw hanes pennodol am yr eglwys hon yn amser y werinlywodraeth o 1646 hyd 1660, ond y mae pob sail i gredu fod ei gweinidogion a'i haelodau yn gweithio ar eu goreu i daenu gwybodaeth grefyddol yn mysg eu cydwladwyr tywyll. Yn yr amser hwnw yr oeddynt at eu rhyddid i ymgynull i'r Eglwysi plwyfol i addoli. Yn fuan wedi adferiad Siarl II. darfu y rhyddid a fwynhesid am agos i un ar bymtheg o flynyddau, a chafodd Ymneillduwyr Mynyddislwyn, fel eu brodyr yn mhob rhan arall o'r wlad, eu rhan o'r erlidigaethau a barhausant agos yn ddiattal o 1662 hyd 1688. Ond yn y tymor maith a blin hwn daliodd lluaws yn ffyddlon i'w hegwyddorion. Yr ydym yn cael fod addoliad yn cael ei gynnal yn 1669 mewn pump o wahanol fanau yn mhlwyfydd Mynyddislwyn a Bedwellty, ac mewn dau dŷ yn mhlwyf Bedwas, sef tai Evan Lewis, Phillip Rees, Evan William, a Watkin John Evan, Mynyddislwyn; tŷ Edmund Morgan, Bedwellty, a thai William Evan a Thomas Morgan o Fedwas. Rhif y gwrandawyr yn y tri phlwyf hyn y pryd hwnw oedd 350, a'r pregethwyr oeddynt Evan William a Watkin John Evan, neu Watkin Jones, Mynyddislwyn, Morgan Lewis Laurence, o Fedwas, William Lewis, o Gelligaer, a Thomas Quarrell, y pryd hwnw o blwyf yr Eglwys-newydd, ger Caerdydd. Gwyddis hefyd fod yr aelodau a breswylient yn mhlwyf Aberystruth, neu y Blaenau, yn addoli mewn dau neu dri o anedd-dai yn y plwyf hwnw.
Pan roddodd Siarl II. ryddid i'r Ymneillduwyr i addoli yn 1672, darfu i aelodau yr eglwys fawr a gwasgaredig hon drwyddedu amryw anedd-dai mewn gwahanol blwyfydd at bregethu ynddynt. Mae y tai canlynol yn cael eu henwi mewn cof-lyfr sydd yn swyddfa Papurau y llywodraeth, fel rhai a drwyddedwyd at gynnal addoliad gan yr Annibynwyr:—Tŷ Thomas James o blwyf Mynyddislwyn, Awst 10, 1672; tŷ Evan William o'r un plwyf, Awst 10; tŷ Watkin Jones o'r un plwyf, Awst 10; tŷ Raynold Morgan o blwyf Bedwas, Awst 10; tŷ Llewellyn Rosser o blwyf Aberys- truth, Awst 10; tŷ John James, Aberystruth, Awst 10; tŷ Lewis Rees, Gelligaer, Awst 10; tỷ William Rowlands, Llanfabon, Awst 10; a thŷ William John, Eglwysilan, Awst 10. Ar yr un dydd hefyd cymerodd Watkin Jones, Mynyddislwyn, a Thomas John, Eglwysilan, drwyddedaui bregethu fel gweinidogion Annibynol. Yr oedd rhai o'r Ymneillduwyr y pryd hwnw yn petruso i gymeryd trwyddedau rhag y gallasai hyny agoryd y drws i'r Pabyddion i gael rhyddid, yr hyn yn ddiau oedd prif amcan Siarl wrth estyn hyn o ffafr i'r Annghydffurfwyr. Mae yn bosibl mai dyna y rheswm paham nad ydym yn cael enwau Henry Walter, John Powell, A.M., Thomas Quarrell, ac ereill y gwyddis eu bod yn pregethu yn yr eglwys hon, yn mysg y rhai a gymerasant drwyddedau i bregethu.
Mae Mr. Henry Maurice yn yr hanes a roddodd am eglwysi Cymru, mewn llythyr at Mr. Edward Terril, o Gaerodor, yn y flwyddyn 1675, yn dyweyd mai Mr. Henry Walter, ei sylfaenydd oedd gweinidog yr eglwys hon y flwyddyn hono, a bod Mr. Watkin Jones, a Mr. John Powell, A.M., yn athrawon neu henuriaid athrawiaethol ynddi. Dywed fod ei haelodau yn wasgaredig o blwyfydd y Blaenau a Mynyddislwyn i lawr mor belled a'r Casnewydd, a'u bod oll yn Annibynwyr yn eu barn, ond y gallasai fod ychydig o Fedyddwyr yn cymuno gyda hwynt. Mae yn debygol mai pregethwyr cynnorthwyol oedd Evan William, Mynyddislwyn, Morgan Lewis Laurence, Bedwas, a William Lewis, Gelligaer.
Tebygol yw i Mr. Henry Walter farw yn fuan ar ol y flwyddyn 1675, ac mai Mr. Watkin Jones a Mr. John Powell, A.M., a'i dilynodd yn y weinidogaeth, y rhai o'r blaen, fel y gwelsom, oeddynt yn gynnorthwywyr iddo. Bu Mr. Powell farw yn y flwyddyn 1691, a Mr. Watkin Jones yn 1692 neu 1693.
Mewn anedd-dai y bu yr eglwys yn gorfod addoli trwy yr oll o dymor yr erlidigaeth o 1662 hyd 1688, ac nid yw yn debygol i'r holl eglwys allu cyfarfod yn yr un man unrhyw bryd yr amser hwnw. Ar ol cael rhyddid dan ddeddf y Goddefiad yn 1688, aethant i ddarparu at adeiladu addoldy, ond buont chwe' mlynedd cyn ei gael yn barod. Dichon mai o herwydd fod eglwys mor wasgaredig yn cyrhaedd o gyrau uchaf plwyf y Blaenau, i lawri Risca, Machen, a Bedwas; ac o Bontypool hyd Gelligaer a Llanfabon—y buwyd cyhyd heb benderfynu pa le yr adeiladesid yr addoldy. Yn y flwyddyn 1694 yr adeiladwyd y capel cyntaf yn Mhenmain. Yr oedd y ddau weinidog wedi marw cyn gosod yr arch yn ei phabell newydd. mhen ychydig amser ar ol adeiladu y capel, rhoddodd yr eglwys alwad i wr ieuangc, genedigol o ryw barth o sir Gaerfyrddin, o'r enw John Harries. Yr oedd y gwr hwn yn bregethwr anarferol o boblogaidd, a bu ei weinidogaeth am rai blynyddau yn nodedig o effeithiol fel y cynyddodd yr eglwys i'r fath raddau mewn rhif a doniau, nes nad oedd un eglwys Ymneillduol yn sir Fynwy yn gyffelyb iddi o ran rhifedi a dylanwad crefyddol. Ond dilynwyd yr haf dymunol hwn gan anaf du, maith, ac ystormus. Aeth y gweinidog, yr hwn o bosibl, a hanner addolid gan y bobl, yn ddiottwr, ac o radd i radd yn feddwyn anniwygiadwy, fel y gorfu i'r eglwys ei ddiaelodi. Rhoddodd hyny ergyd trwm i'r achos, ac i ychwanegu at y gofid bu y frawdoliaeth am gryn amser yn croes dynu gyda golwg ar ddewisiad gweinidog newydd. Yn y tymor gofidus hwn ar yr eglwys, yr oedd y Bedyddwyr wedi dyfod yn gryfion, ac ymgodi i sylw yn y gymydogaeth, trwy weinidog- aeth rymus Mr. Abel Morgan, a llwyddasant i ddenu tuag un ar ddeg o aelodau Penmain i ymuno a hwy. Nid yw ysbryd proselytio oddiwrth un enwad at y llall i'w gymmeradwyo un amser, ond y mae yn ymddangos yn ei liw atgasaf pan osodir ei rym i weithio ar aelodau eglwys mewn adfyd; etto dyna yr amser fynychaf y mae yr ysbryd drwg hwn yn fwyaf gweithgar.
Ar ol bod rai blynyddau heb un gweinidog, cydunodd yr eglwys i roddi galwad i wr ieuange o sir Gaerfyrddin, o'r enw David Williams, yr hwn a urddwyd yno yn y flwyddyn 1710. Dywedir fod Mr. Williams yn ddyn da, ond o herwydd nad oedd yn bregethwr poblogaidd, fod yr eglwys a'r gynnulleidfa yn lleihau yn ei rhif o flwyddyn i flwyddyn hyd oddeutu 1720, pryd y dechreuodd yr achos drachefn adfywio.
Nis gwyddom pa faint oedd rhif yr eglwys yn 1710, ond y mae genym gyfrif lled fanol o'i hansawdd amgylchiadol yn 1717. Yn y flwyddyn hono yr oedd cynnulleidfa Penmain yn 250 o rif; y gangen yn Llandegfeth, rhwng Pontypool a'r Casnewydd, yn 100, a changen Glynebbwy yn 60. Y cwbl yn 410. Yn mysg y cyfryw yr oedd chwech o foneddigion; 60 o ddynion yn byw ar eu tiroedd eu hunain; 16 o fasnachwyr; 23 o amaeth- wyr yn talu ardreth; a 61 o weithwyr. Yr oedd gan y rhai hyn 46 o bleidleisiau dros sir Fynwy; dwy dros sir Forganwg; a 31 dros y bwrdeis- drefi yn Mynwy. Mae yn ymddangos i'r gangen yn Llandegfeth gael ei llyncu i fyny yn achos newydd y New Inn, pan gychwynwyd hwnw. Cawn draethu yn mhellach ar hyn pan ddelom at hanes y New Inn.
Darfu i amryw bobl ieuaingc, yn y flwyddyn 1720 a'r blynyddoedd dilynol, ymuno a'r eglwys, y rhai yn fuan a ddaethant yn bregethwyr defnyddiol. Trwy lafur y rhai hyn, ac ymweliadau achlysurol gweinidogion poblogaidd o ardaloedd ereill, yn enwedigol Mr. James Davies, o Ferthyr Tydfil, ychwanegwyd at yr eglwys o'r flwyddyn 1720 hyd 1739, dros 100 o bersonau, yr hyn yn ddiau yn yr amser hwnw a ystyrid yn ychwanegiad anghyffredin, yn enwedig felly gan fod poblogaeth yr ardaloedd mor sefydlog. Yn mysg y rhai a ychwanegwyd at yr eglwys yn y tymor llwyddianus hwn, gellid enwi y rhai canlynol a fuont yn eu hoes yn weinidogion o gryn enwogrwydd: Edmund Jones, o Bontypool; Thomas Lewis, o Lanharan; Phillip Dafydd, o Benmain; a Thomas Evans, o Lanuwchlyn.
Bu y llwyddiant hwn ar yr achos yn Mhenmain, ynghyd a llwyddiant cyffelyb yn mysg y Bedyddwyr yn y Blaenau a Phontypool, yn achlysur i ddadl boeth ar fedydd gael ei chyffroi, nes cynhyrfu yr holl ardaloedd. Mae yn debygol mai Mr. Edmund Jones, a Mr. Miles Harry fu y prif offerynau i gychwyn y ddadl. Aeth pethau yn raddol mor ddrwg rhyngddynt fel y penderfynodd y ddwy blaid i gael cyfarfod yn Merthyr Tydfil, er ceisio tawelu yr ystorm ac adferu heddwch cristionogol rhwng y pleidiau. Yn y flwyddyn 1728, y cynnaliwyd y cyfarfod hwnw. Cydnabyddodd pob un o'r ddwy blaid eu bai am ddyweyd, ysgrifenu, neu wneyd unrhyw beth anngharedig y naill at y llall yn mhoethder y ddadl. Cytunwyd eu bod yn cydweled a'u gilydd mewn chwech o bethau ynghylch bedydd, ac nad oeddynt yn gwahaniaethu ond am ddau beth, sef y deiliaid a'r dull. Addawsant o hyny allan amcanu at ogoniant Duw ac anrhydedd yr efengyl, a bod yn dyner o enwau da eu gilydd. Argraphwyd y penderfyniadau ar lèn o bapur, a gosododd y personau canlynol eu henwau wrthynt: Morgan Griffiths, Hengoed; John Harry, a Miles Harry, Aberystruth, Gwrthfaban- fedyddwyr; David Williams, Daniel Rogers, ac Edmund Jones, Penmain; James Davies, Evan John, a Jenkin Lewis, Merthyr Tydfil, Bedyddwyr babanod. Llawnodwyd y papur hefyd gan y gweinidogion canlynol, y rhai oeddynt oll yn Annibynwyr, fel tystion o'r cytundeb: Fowler Walker, Abergavenny; Thomas Morgan, Llanwrtyd, mae yn debygol; Rees Davies, Hanover; Rees Prytherch, Watford; a Thomas Lewis, wedi hyny o Lanharan, fel y tybiwn. Mae hanesydd y Bedyddwyr yn cyhuddo Mr. Walker, o'r Fenni, o fod y cyntaf i dori yr heddwch hwn. Dichon mai efe a'i torodd gyntaf, os oedd ysgrifenu ar Fedydd yn doriad o hono, ond mae yn dra thebygol mai gwaith y blaid arall yn siarad, ac yn pregethu byth a hefyd ar Fedydd, ac yn gwneyd eu goreu i broselytio fu yr achos iddo ysgrifenu.
Yn y flwyddyn 1734, cafodd Mr. Edmund Jones ei urddo yn gynorthwywr i Mr. Williams, mae yn debygol, i ofalu yn benaf am y gangen hono o'r eglwys a gyfarfyddai yn Nghwm Ebbwy Fawr. Yr oedd Mr. Daniel Rogers yn weinidog i'r gangen hon yn 1717, ac yn fyw, fel y gwelsom, yn amser y ddadl Bedydd yn 1728. Fel aelod a gweinidog cynnorthwyol yn Penmain, yr ystyrid ef. Mae yn debygol ei fod wedi marw erbyn 1734, pan yr urddwyd Mr. E. Jones. Yn y flwyddyn 1732, dechreuodd Mr. Phillip Dafydd bregethu, ac yn 1739, cafodd ei urddo yn gydweinidog â Mr. Williams, yn Mhenmain. Mae yn ymddangos i Mr. Edmund Jones deimlo i raddau yn dramgwyddus, o herwydd i'w fam eglwys ddewis brawd oedd o wyth i ddeng mlynedd yn ieuengach nag ef fel dyn, aelod, a phregethwr, yn weinidog cynnorthwyol i'r holl eglwys, pryd yr ymddengys fod ei wasanaeth ef fel gweinidog yn cael ei gyfyngu i un gangen fechan o honi. Y canlyniad fu iddo ef yn y flwyddyn ganlynol, adeiladu capel Ebenezer, yn agos i Bontypool, a darfod yn hollol a Phenmain fel aelod a gweinidog. Darfu i amryw o'r aelodau o blwyf Aberystruth, fyned gydag ef i gychwyn yr achos yn Ebenezer, a byddai yntau, yn fynych, yn pregethu yn eu tai hwy, gan.fod y ffordd yn mhell iddynt fyned i Ebenezer. Parhaodd Mr. Phillip Dafydd i bregethu hefyd yn Ebbwy Fawr a Thilerwy, i'r rhai lynasant wrth Benmain. Er na fu un terfysg yn yr eglwys gydag ymadawiad Mr. Jones a'i bleidwyr, etto, mae yn ymddangos fod yno fesur o oerni wedi aros rhyngddynt am flynyddau lawer. Cawn Phillip Dafydd, yn ei ddyddlyfr, mor ddiweddar ar flwyddyn 1772-deuddeg mlynedd ar hugain wedi iddynt ymadael a'u gilydd, wrth son am gyfarfod cymundeb a gynnelid yn Tynyllwyn, yn Nghwm Ebbwy Fawr, yn ysgrifenu fel y canlyn:-"Ebrill 26, 1772,-pregethais heddyw yn Tynyllwyn, oddiwrth Luc xix. 14, a gweinyddais Swper yr Arglwydd. Yr oedd y cyfarfod yn llawn, a darfu i rai o bobl Mr. Edmund Jones gymuno gyda ni, a thyma y tro cyntaf iddynt wneuthur felly." Bu Mr. Wil- liams a Mr. P. Dafydd yn cydlafurio yn Mhenmain, hyd farwolaeth Mr. Williams yn 1759, pryd yr aeth y gofal oll ar Mr. Dafydd ei hun.
Gan fod Phillip Dafydd wedi cofnodi ei helyntion ei hun ac eiddo yr eglwys gyda llawer o fanylder, ac yn lled reolaidd, o'r flwyddyn 1759 hyd ddiwedd y flwyddyn 1786, a'n bod ninau, trwy garedigrwydd y diweddar Mr. George Lewis, Coed-duon, wedi cael meddiant o'r hen law ysgrifau hyn, gallwn roddi hanes lled gyflawn a chywir am eglwys Penmain, hyd yn agos i ddiwedd y ganrif ddiweddaf. Yn y flwyddyn 1759, bu farw naw o'r aelodau, a derbyniwyd yr un nifer i'r eglwys. Ar ddiwedd y flwyddyn 1760, ysgrifena fel y canlyn:—"Mae sefyllfa eglwys Penmain yn bresenol yn edrych ryw faint yn well nag y bu. Cafodd rhai gwrthgilwyr eu hadferu, ond nid ychwanegwyd mwy na thri o'r newydd y flwyddyn hon. Ni bu neb o honom farw." Ni fu dim ychwanegiad yn 1761. Mae cyfrifon 1761 a '62 ar goll. Ar ddiwedd 1763, dywed—"Ni ychwanegwyd neb y flwyddyn hon, ond y rhai a ddaethant oddiwrth Mr. E. Jones. Bu farw dau." Yn 1764, ychwanegwyd pedwar, bu farw un, a gwrthgiliodd dau. Bu yr eglwys mewn llawer o helbul yn y flwyddyn hon, a'r un flaenorol, o herwydd fod dau o'r aelodau wedi myned yn Arminiaid, ac i ddadleu dros eu golygiadau. Bu eu hachos dan sylw mewn amryw gyfarfodydd. Eu henwau oedd Thomas Lewis a Harry Charles. Ni ddywedir wrthym pa un ai ymwrthod a'u golygiadau, neu ymwrthod a'r eglwys a wnaethant. Nid ydym yn cyfarfod ag un crybwylliad am danynt yn nghofnodion y blynyddoedd dyfodol. Arminiaeth fu yn ddinystr i lawer o eglwysi Ymneillduol yr oes hono, ond cafodd hen eglwys Penmain ei chadw rhag i'r gwenwyn ymledu i raddau digonol i fod yn angeu i'r achos. Ychwanegwyd saith at yr eglwys yn 1765.
Yn 1766, bu farw dau, ond nid ychwanegwyd neb. Yn 1767, bu farw dau, ac ychwanegwyd pedwar. Yn 1768, ychwanegwyd pedwar, ac ni fu neb farw Yn 1769, derbyniwyd pump, a bu farw dau. Mae cofnodion 1770 ar goll. Yn 1771, derbyniwyd un, a chladdwyd un. Yn 1772, derbyniwyd pedwar, a bu farw dau. Nid oes dim wedi ei gofnodi am 1773. Yn 1774, bu farw pump, a derbyniwyd tri. Yn 1775, derbyniwyd naw, a bu farw un. Yn 1776, bu farw dau, ac ni dderbyniwyd neb. Yn 1777, bu farw saith, a derbyniwyd un. Yn 1778, bu farw un, ni dderbyniwyd neb. Yn 1779. derbyniwyd tri, ni bu neb farw. O'r amser hwn yn mlaen hyd ddiwedd y flwyddyn 1786, sef tua dau fis cyn marwolaeth yr ysgrifenydd, yr ydym yn cael llawer o gofnodion dyddorol, ac yn cael fod marwolaethau yr aelodau a derbyniad rhai newydd agos yn gyfartal. Nifer y cymunwyr yn 1768, oedd cant ac un, a'u nifer yn 1771, oedd cant a dau. Yn rhanedig rhwng y gwahanol blwyfydd fel y canlyn:—Mynyddislwyn 47, Bedwellty 16, Aberystruth 16, Llanhiddel a Threfddyn 18, Gelligaer 5. Mae yn ymddangos mai cadw ei thir heb ennill na cholli dim yr oedd yr eglwys trwy yspaid gweinidogaeth hirfaith Phillip Dafydd. Dywed Edmund Jones am dano, ei fod yn ddyn talentog a medrus yn yr ysgrythyrau, ond nad oedd yn bregethwr poblogaidd. Yr oedd ei weinidogaeth yn rhy werthfawr yn nghyfrif y rhai a ddeallent ei gwerth i'w hesgeuluso, ac yn rhy farwaidd ac anneniadol i gyffroi sylw y werin anwybodus, yr hyn a gyfrifa am y ffaith fod yr achos wedi sefyll am gynifer o flynyddau heb fyned yn ol nac yn mlaen.
Ar y 18ed o Fedi, 1785, y pregethodd Mr. David Thomas y waith gyntaf yn Mhenmain. Sul cymundeb oedd y diwrnod hwnw. Hoffwyd ef yn fawr gan yr hen weinidog a'r holl eglwys, a chyn pen dwy flynedd wedi hyny cafodd ei urddo yno yn ganlyniedydd i Phillip Dafydd. Bu yno yn llafurio gyda llwyddiant a derbyniad cyffredinol hyd derfyn ei oes yn 1837. Cymerodd cyfnewidiadau dirfawr le yn ardal Penmain, a'r holl ardaloedd cylchynol, yn wladol a chrefyddol, yn ystod yr haner can' mlynedd y bu Mr. Thomas yn gweinidogaethu yno—cyfnewidiadau llawer mwy nag a gymerasent le yn y dau can' mlynedd blaenorol. Gydag agoriad y gweithiau glo a haiarn lluosogodd y boblogaeth yn ddirfawr, yr hyn a newidiodd agwedd cymdeithas trwy yr holl gylch. Yr oedd tymer siriol a dull tarawiadol Mr. Thomas o bregethu yn ei wneyd yn nodedig o gyfaddas i fod yn weinidog yn y lle ar y fath dymor. Yn mhen ychydig o flynyddau ar ol ei sefydliad ef yno, dechreuodd terfynau yr achos helaethu yn fawr. Aeth rhai o'r aelodau i weithio i Ferthyr, Rhymni, Tredegar, Cendl, a Nantyglo, a buont yn foddion mewn cysylltiad âg aelodau o eglwysi eraill i ddechreu achosion yn mhob un o'r lleoedd hyn, a bu Mr. Thomas, eu gweinidog, yn un o'r rhai mwyaf llafurus yn sefydliad yr eglwysi yn y gwahanol ardaloedd hyn. Rai blynyddau cyn ei farwolaeth ef cafodd eglwysi eu corpholi yn Mhontaberpengam a Maesycwmwr, a chapeli bychain eu hadeiladu ar Dontyrbel a Chefnycrib, ac yn 1829 ail adeiladwyd capel Penmain, ac yr oedd, pan adeiladwyd ef ddeugain mlynedd yn ol, yn un o'r capeli mwyaf a harddaf yn y Dywysogaeth. Er fod lluaws o'r aelodau wedi ymwasgaru i wahanol ardaloedd, a chapeli wedi cael eu hadeiladu gan wahanol enwadau agos yn mhob pentref trwy yr holl gymydogaeth, etto ni bu eglwys Penmain mewn un cyfnod o'i hanes mor luosog a blodeuog ag yr oedd yn y deng mlynedd diweddaf o weinidogaeth Mr. Thomas. Gwelsom y capel mawr ragor nag unwaith yn orlawn o gymunwyr ar y Suliau cymundeb, ac yn orlawn o wrandawyr yn gyson. Pan oedd iechyd Mr. Thomas wedi gwaelu i'r fath raddau fel nas gallasai gyflawni ei weinidogaeth, edrychodd yr eglwys allan am gynnorthwywr iddo, a rhoddasant alwad i Mr. John Jones, Llanidloes, yr hwn a ymsefydlodd yno yn Mehefin, 1835. Am ychydig amser cyffrodd dull bywiog Mr. Jones o bregethu sylw yr holl ardal, ac ychwanegwyd llawer at yr eglwys, ond yn fuan ar ol claddu Mr. Thomas, dechreuodd pethau fyned yn annymunol yno, a therfynodd yr annymunoldeb mewn rhwygiad. Aeth Mr. Jones a'r rhai a'i pleidiant i addoli i anedd-dy yn y gymydogaeth, ac yn mhen ychydig amser adeiladasant gapel mewn man hynod o annghyfleus, o fewn hanner milldir i hen gapel Penmain. Ni bu Mr. Jones yn hir yno; symudodd yn fuan i'r Casnewydd, ac oddiyno i Loegr.
Bu eglwys Penmain o'i sefydliad yn 1639 hyd 1839, yn unol a heddychol, ac am 127 o flynyddoedd dan ofal tri o weinidogion yn olynol, Mr. D. Williams, am 49 o flynyddau, Mr. P. Dafydd am ugain mlynedd yn gydweinidog a Mr. Williams, ac wedi hyny yr unig weinidog am 28 o flynyddau, a Mr. Thomas am 50 mlynedd. Ni byddai rhoddi hanes manwl o'r rhwygiad yn amser Mr. Jones o un budd i neb. Digon yw crybwyll iddo gael ei achosi gan ddiffyg synwyr cyffredin o du y gweinidog, a mesur o fyrbwylldra ac ystyfnigrwydd yn ei wrthwynebwyr. Darfu i'r rhwygiad hwn, corpholiad eglwysi gwahanedig oddiwrth y fam eglwys yn Tontyrbel a Chefnycrib, yn nghyd a dadfeiliad y gweithiau glo yn y gymydogaeth, effeithio lleihad mawr yn rhif yr aelodau a'r gynnulleidfa
aelodau a'r gynnulleidfa yn Mhenmain; ac y mae yn sicr na welir yno etto y fath gynnulleidfa ag a welwyd cyn yr amgylchiadau anffafriol hyn, oddieithr i'r gweithiau adfywio, ac i ddiwygiad crefyddol, grymusach nag a deimlwyd er's deugain mlynedd, ymweled a'r ardal.
Ar ol yr ymraniad yn 1839, bu yr eglwys heb un gweinidog am bedair blynedd. Yn 1843 derbyniodd Mr. Edward Rees, Bryn Sion, sir Gaerfyrddin, alwad unfrydol, ac ymsefydlodd yno yn Ngwanwyn y flwyddyn hono, ond nid arosodd yno nemawr dros ddwy flynedd. Yn niwedd 1845, symudodd i Lanymddyfri, lle y bu farw yn mis Awst, 1846.
Bu yr eglwys drachefn tua thair blynedd heb weinidog. Yn niwedd y flwyddyn 1848, derbyniodd Mr. Ellis Hughes, Treffynnon, alwad, a'r hon y cydsyniodd, ac y mae wedi bod yno bellach am un mlynedd a'r hugain yn barchus a defnyddiol, a digon tebygol mai yno yr erys nes y galwo ei dad nefol ef i wlad well.
Bu amryw gymanfaoedd yn Mhenmain er dechreu y ganrif bresenol. Nid oes genym hanes am un fu yno yn y ganrif flaenorol.. Cynnaliwyd y gyntaf yno Mehefin 28ain a'r 24ain, 1802; yr ail, Hydref 2ail a'r 3ydd, 1811; y drydedd, y Mercher a'r Iau cyntaf yn Awst, 1818; y bedwerydd, Awst Sfed a'r 9fed, 1833; y bummed, Mehefin 28ain a'r 29ain, 1843; y chweched, Awst 3ydd a'r 4ydd, 1853. Gall y neb a chwenycho weled hanes y cymanfaoedd hyn ei gael yn Hanes Cymanfaoedd yr Annibynwyr gan J. LI. James.
Darfu i weinidogion Penmain, o oes i oes, ddysgu athrawiaeth iachus i'w pobl, ond buont yn esgeulus iawn i'w dysgu a'u hegwyddori yn y ddyledswydd o gyfranu at gynnaliaeth crefydd yn eu bywyd. "Cofio am yr achos" yn eu hewyllysiau er ei waddoli a wesgid attynt yn benaf. Cawn brofion mynych o hyn yn nyddlyfrau Phillip Dafydd. Bu y gwr da hwnw trwy ei oes yn ymdrechu yn galed i gael modd i gynnal ei deulu lluosog heb dderbyn ond y peth nesaf i ddim oddiwrth bobl ei ofal, o 25p. i 30p. oedd ei gyflog trwy yr holl flynyddau, a dim ond rhyw un ran o dair o'r swm fechan hono a gyfrenid gan yr eglwys, a chynnwys y mân symiau a dderbyniai am fedyddio a chladdu. O'r Funds o Lundain y derbyniai ef bob blwyddyn o leiaf ddwybunt o bob tair o'i gyflog. Byddai ambell hen aelod yn awr ac yn y man yn gadael pum punt iddo yn ei ewyllys, fel iawn am esgeuluso cyfranu yn ei fywyd. Canmola yntau y rhai a ddarparent yn yr oes hono, trwy waddoli yr eglwys, ar gyfer cynnaliaeth yr achos yn yr oesau dyfodol. Nid edrychai yr hen gristion hwn ar gyfranu at yr achos fel moddion gras i'r cyfranwyr, yr un fath a gwrandaw a gweddio, onide ni buasai yn canmol y gwaddolwyr. Pwy fyddai mor ynfyd a chanmol dyn a weddiai lawer er mwyn galluogi ei olafiaid i weddio llai? Yr un mor ynfyd yw canmol dyn am roddi llawer o arian i waddoli yr achos. Yr oedd yr ychydig waddol a adewsid at yr achos yn lladd haelioni yr eglwys yn nyddiau Phillip Dafydd, a buasai wedi lladd yr achos yn hir cyn hyn oni buasai i'r Arglwydd anfon yno weinidogion duwiol, doniol, a gweithgar; ond wedi y cwbl nid yw eglwys Penmain erioed wedi rhagori yn y gras o haelioni. Mae ei thipyn gwaddol fel hunlle yn ei hatal i ragori yn y gras hwn. Ysgrifena Phillip Dafydd yn ei ddyddlyfr am Ionawr 21, 1784, "Heddyw, ar ol y cyfarfod gweddi yn Mhenmain, wedi i wyth weddio, bu ychydig o siarad am ychwanegu y cyfraniadau at y weinidogaeth, a darfu i rai addaw cyfranu mwy nag a arferent. Mae amryw nad ydynt yn hoff o'r peth hwn." Mawrth 6ed, 1784, ysgrifena—"Heddyw gwnaed y casgliad chwarterol at y weinidogaeth. Cynllun newydd yn yr eglwys hon. Derbyniwyd £1 12s. 6d." Mae gwaddol wedi lladd amryw o hen eglwysi Ymneillduol Cymru, ond y mae heb wneyd hyny ag eglwys henafol Penmain hyd yn hyn, ac yr ydym yn hyderu na oddefa rhagluniaeth iddo wneuthur hyny byth.
Heblaw y pregethwyr enwog a gyfodasant yn yr eglwys hon yn nyddiau y werin-lywodraeth, darfu i amryw gael eu hanfon allan ganddi i'r weinidogaeth mewn oesau dilynol. Nid ydym yn sicr ein bod yn gwybod eu henwau oll. Enwn gynifer ag y gwyddom am danynt:—
Daniel Rogers. Yr oedd yn weinidog cynnorthwyol ar gangen Glyn Ebbwy o'r eglwys yn 1717, ac yn fyw yn 1728. Dyna y cwbl a wyddom o'i hanes.
Edmund Jones, Pontypool. Gweler ei hanes ef yn nes yn mlaen.
Thomas Lewis. Urddwyd ef yn Blaengwrach, Cwmnedd. Bu wedi hyny yn gofalu am y Brychgoed a Thynycoed, ac y mae yn ymddangos mai efe a ddechreuodd yr achos yno. Symudodd i Lanharan lle y bu farw Awst 15fed, 1783, nid 1785, fel y camosodwyd ar ei gareg fedd, yn 77 oed. Dichon y byddwn yn alluog i roddi hanes helaethach am dano pan ddelom at hanes Llanharan.
Phillip Dafydd. Gweler yn nes yn mlaen.
Thomas Evans. Derbyniodd ei addysg yn Nghaerfyrddin. Urddwyd ef yn Llanuwchllyn, Mehefin 19eg, 1745. Bu yno bymtheg mlynedd. Bu un flwyddyn wedi hyny yn Ninbych, a symudodd oddi yno i swydd Gaerefrog, lle bu farw. Cawn y cofnodiad hwn am dano yn nyddlyfr Phillip Dafydd am Mehefin 29ain, 1779: "Y bore hwn derbyniais y newydd galarus am farwolaeth y Parchedig Mr. Thomas Evans, yr hwn fu dros amryw flynyddau yn weinidog yn Mixenden, yn swydd Gaerefrog. Un genedigol o Fynyddislwyn ydoedd, ac aelod gwreiddiol o eglwys Penmain, a dangosodd ei hun yn gyfaill ac ewyllysiwr da i'r achos yno, yn fwy felly na'r rhan fwyaf, trwy roddi llôg pum' punt yn flynyddol at gynnal y weinidogaeth, ar yr amod i'r eglwys godi pum' punt arall i'w gosod ar lôg i'r un dyben, yr hyn a wnaed. Yr wyf fi yn credu ei fod ef yn Israeliad yn wir, heb un twyll yn ei ysbryd, ac yn weinidog da i Iesu Grist. Bu farw mewn tangnefedd, fel yr wyf yn deall, ar y 25ain o Fai diweddaf. Colled fawr i'w wraig a'i blant, i'r eglwys y perthynai iddi, ac i'w holl gydnabod, a gallaf fi yn briodol fabwysiadu geiriau y prophwyd brenhinol. Gofid sydd arnaf am danat ti, fy mrawd Jonathan; cu iawn fuost genyf fi; rhyfeddol oedd dy gariad tuag ataf fi, tu hwnt i gariad gwragedd.' Arglwydd parotoa finau ar gyfer yr un fath gyfnewidiad dedwydd."
Daniel Williams, mab y gweinidog Mr. David Williams. Achwynir ei fod pan yn yr athrofa yn Nghaerfyrddin, yn ddyn ieuangc lled wyllt. Sefydlodd yn Malmsbury, yn 1750, a bu farw yn Frome, yn 1758.
Phillip Charles, nai y gweinidog Mr. Phillip Dafydd. Urddwyd ef yn hen gapel Cefn-coed-y-cymmer, yn 1751, lle y bu yn gweinidogaethu hydei farwolaeth yn Mai 19, 1790, yn 69 oed. Arminiad neu Ariad ydoedd, ac Undodwr proffesedig oedd ei ganlyniedydd o Gefn-coed-y-cymmer. Cawn y sylw canlynol gyda golwg arno yn nyddlyfr ei ewythr, am Ionawr 18, 1761" Arbedwyd fi i bregethu heddyw yn Nhy-yn-y-fid. Pregethodd Mr. Phillip Charles yn fy lle, oddiwrth Phil. iii, S. Pregeth dda; a phe cadwai efe at yr hyn a draddododd heddyw, nis gellid yn gyfiawn ei gy-huddo o fod yn Arminiad nac yn Ariad." Mae yn ymddangos nad oedd nemawr o gyfeillgarwch rhwng ei ewythr ag ef, oblegid cawn yn un o'r dydd-lyfrau y sylw canlynol:—"Heddyw bu'm yn pregethu yn Cefn-coed-y-cymmer. Nid wyf yn cofio i mi fod yn y lle hwn o'r blaen er's deng mlynedd." Mae yn rhaid fod rhyw radd fawr o oerni rhyngddynt, cyn fod yr ewythr wedi bod ddeng mlynedd heb bregethu yn mhulpud ei nai, pryd yr oedd yn cyfaneddu o fewn wyth milldir iddo. Anfynych iawn hefyd y crybwyllir fod Phillip Charles yn pregethu yn Mhenmain.
David Davies, mab Mr. P. Dafydd. Derbyniwyd ef i athrofa Abergavenny, yn Ionawr 1759. Bu am ryw faint o amser yn weinidog yn Bieceter, yn sir Rhydychain. Ymddyrysodd yn ei amgylchiadau, a bu farw mewn sefyllfa annymunol iawn, yn 1775. Cofnoda ei dad torcalonus yr amgylchiad yn y modd toddedig a ganlyn:—"Mai 25, 1775,—Heddyw derbyniais y newydd pruddaidd am farwolaeth fy mab Dafydd, yr hwn a fu farw yn garcharor am ddyled yn ngharchar Trefynwy. Oh fy mab anffodus! Bu yn ofid a thristwch, nid yn unig i'r hon a'i hymddugodd, ond hefyd i'w holl berthynasau. Yn awr wedi i angau ddyfod i mewn i'm teulu, yr hwn sydd mor lluosog, Duw yn unig a wyr pa un o honom a symudir nesaf. Mai 28,—Bu'm heddyw yn Mhenmain, ond yr oeddwn yn analluog i wneyd dim. Darfu i rai o'r aelodau ddarllen a gweddio." Yr oedd D. Davies yn bregethwr da, ac o rodiad gweddaidd, pa fodd bynag y darfu iddo ymddyrysu yn ei amgylchiadau.
John Williams, oedd aelod a phregethwr cynnorthwyol parchus yn yr eglwys hon o 1760, neu yn gynt, hyd 1797 neu '98, pryd y bu farw. Crybwyllir ei enw, a chanmolir ei bregethau, yn fynych yn nyddlyfrau Phillip Dafydd. Ni wyddom ychwaneg o'i hanes.
Roger Rogers—Gwel hanes Heolyfelin, Casnewydd.
Theodocius Williams. Gwr genedigol o ardal Capel Isaac, sir Gaerfyrddin, a nai Mr. Thomas, gweinidog Penmain. Derbyniwyd ef i athrofa Gwrexham, yn 1798, ac urddwyd ef yn New Windsor, ger Manchester, Gorphenaf 13, 1803. Ni bu yno yn hir, ond trodd yn fradwr i Ymneillduaeth, a chafodd ei urddo yn offeiriad yn yr Eglwys Wladol. Bu yn dal bywioliaeth eglwysig yn sir Stafford, lle y bu farw, fwy nag ugain mlynedd yn ol.
Hannaniah Morgan, nai arall i Mr. Thomas, y gweinidog. Un gened— igol o sir Gaerfyrddin oedd yntau. Yr oedd yn ddyn o alluoedd cryfion iawn. Ni bu erioed yn y weinidogaeth, ond bu am lawer o flynyddoedd yn bregethwr cynnorthwyol parchus yn Mhenmain. Bu farw yn dra di— symwth yn 1835.
George Lewis. Bu am lawer o flynyddau yn bregethwr cynnorthwyol yn amser Mr. Thomas, ac yn amser y rhwygiad, yn 1839, cymerodd blaid Mr. Jones, ac aeth allan gydag ef i ffurfio yr achos newydd. Yn fuan ar ol adeiladu capel Jerusalem, urddwyd ef yn weinidog cynnorthwyol yno. Yr oedd Mr. Lewis yn un o'r dynion mwyaf di—ddrwg yn y byd, yn grist— ion da, yn weithgar, ac yn haelionus dros ben, ac yn felus, ond nid yn alluog, fel pregethwr. Bu farw Mawrth 28, 1864, yn 64 mlwydd oed. Joshua Thomas, mab Mr. Thomas, y gweinidog. Bu ef am dymor yn athrofa y Drefnewydd yn derbyn addysg. Urddwyd ef yn Adulam, Mer— thyr Tydfil, yn 1832. Bu wedi hyny am ychydig flynyddau yn Bethle— hem a Chapel Isaac, sir Gaerfyrddin. Y mae bellach, er's llawer o flyn— yddau, yn gwasanaethu yr eglwysi yn Salem, Aberdare, a Libanus, Llan— fabon, lle y mae yn barchus a defnyddiol.
Edmund Jones. Bu yn Mhenmain yn bregethwr cynnorthwyol dros rai blynyddau. Mae yn awr yn aelod, ac yn bregethwr yn Ebenezer, Pont-y- pool.
COFNODION BYWGRAPHYDDOL.
HENRY WALTER, ydoedd ail fab John Walter, Yswain, o Persfield, neu Piercefield Park, gerllaw Casgwent. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1611, dechreuodd ei amser fel myfyriwr yn Ngholeg Iesu, Rhydychain, Ebrill 12, 1633. Ar ol gorphen ei amser yno, cafodd ei wneyd yn offeiriad plwyf Mynyddislwyn. Mae yn lled sicr mai dan weinidogaeth Mr. Wroth y derbyniodd ei argraffiadau crefyddol. Cyn gynted ag y sefydlodd yn Mynyddislwyn, dechreuodd bregethu gyda nerth ac arddeliad, a chafodd llawer eu troi at yr Arglwydd trwy ei weinidogaeth. Mae yn ymddangos yn debygol iddo ef gael ei droi allan o'r eglwys tua'r un amser a Mr. Wroth, gan iddo gorpholi ei ddysgyblion yn eglwys Annibynol tua diwedd. y flwyddyn 1639. Ar doriad y rhyfel allan yn 1642, gorfu iddo ef, fel gweinidogion eraill, ffoi i Loegr am ddiogelwch i'w fywyd. Yn 1646, cafodd ei anfon yn ol i Gymru i bregethu yr efengyl dan nawdd y senedd, a phenodwyd can' punt y flwyddyn iddo am ei wasanaeth. Llafuriodd yn ddiwyd i efengyleiddio ei gydwladwyr tra y parhaodd y rhyddid o 1646 hyd 1662. Mynwy a'r rhan ddwyreiniol o Forganwg, yn benaf, oedd maes ei lafur. Dywed Dr. Walker, offeiriad rhagfarnllyd, ei fod yn derbyn cyflog yn y ddwy sir. Os ydoedd, gweithiodd yn dda am yr hyn a dderbyniodd. Enw Mr. Walter yw y blaenaf yn mysg y rhai oedd i brofi a chymeradwyo dynion addas i'r weinidogaeth, dan y ddeddf er taenu yr efengyl yn Nghymru, a basiwyd yn 1649. Yr oedd ef yn weinidog plwyf St. Wollos, neu eglwys y Stow, Casnewydd, yn 1662, a throwyd ef allan gan Ddeddf Unffurfiaeth. Yr ydym yn cael ei fod yn preswylio mewn lle o'r enw Park-y-pil, yn mhlwyf Caerlleon-ar-Wysg, yn 1669, a dywedir ei fod yn pregethu yn ei dŷ ei hun, ac mewn amryw dai eraill yn y gymydogaeth y pryd hwnw. Dywed Mr. Henry Maurice, ei fod yn weinidog eglwys Annibynol Mynyddislwyn, yn 1675, a dyna yr hanes diweddaf sydd genym am dano. Mae yn dra thebygol iddo farw yn fuan ar ol y flwyddyn hono, ond nis gwyddom pa bryd, nac yn mha le y bu farw ac y claddwyd ef. Os nad oes cofgolofn o farmor ar ei fedd, y mae eglwys Penmain, a'i changhenau lluosog, yn well na chofgolofn i gadw ei enw yn adnabyddus.
JOHN POWELL, M.A. Mab Howell Powell, o Sythegston, gerllaw Pen-y-bont-ar-ogwy, oedd y gwr enwog hwn. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1617. Aeth yn fyfyriwr i Edmund Hall, Rhydychain, ar yr 8fed o Fai, 1635. Cafodd ei droi allan o eglwys St. Lythian, gerllaw y Bontfaen, yn Morganwg, yn y flwyddyn 1660, am wrthod darllen y Llyfr Gweddi Cyffredin, ar gladdedigaeth mab i wr bonheddig. Cynygiodd Dr. Lloyd, esgob Llandaf, ei ddewis o ddau le iddo wedi hyny, pe buasai yn cydffurfio, ond gwrthododd. Dywedir ei fod yn ddyn hynod o addfwyn a hunanymwadol, ac yn bregethwr nodedig o ddeniadol. Parhaodd i bregethu trwy holl dymor yr erlidigaeth yn mhlwyfydd Llanedern, Eglwysilan, Bedwas, Mynyddislwyn, a manau eraill yn Mynwy a Morganwg. Sonir am dano fel "henuriad athrawiaethol" yn eglwys Mr. Henry Walter, yn 1675, ac wedi marwolaeth Mr. Walter, darfu iddo ef, mewn cysylltiad a Mr. Watkin Jones, ymgymeryd a'r weinidogaeth yn ei holl ranau yn yr eglwys. Dyoddefodd lawer dros y gwirionedd yn ei ddydd, ond rhoddodd angau derfyn ar ei holl drallod, Ebrill 30, 1691. Dywedir fod rhai o'i blant wedi etifeddu y fendith. Nis gwyddom yn mha le y claddwyd ef.
WATKIN JONES. Yr oedd yn ddyn cyfoethog, dysgedig, ac o deulu anrhydeddus. Preswyliai yn y Sychbant, yn mhlwyf Mynyddislwyn, ac mae yn debygol, mai efe oedd perchenog y lle hwnw, ac amryw leoedd eraill yn y plwyf. Yn amser y werin-lywodraeth, yr oedd yn pregethu fel cynnorthwywr i Mr. Henry Walter, yn eglwysi plwyfol Mynydd-islwyn, Bedwas, y Casnewydd, &c. Pregethai yn gyson yn amser yr erlidigaeth; ac yn 1668, cymerodd ofal neillduol y gangen o eglwys Mr. Walter, a gyfarfyddai yn Gelligrug, yn mhlwyf Aberystruth. Bernir iddo farw tua y flwyddyn 1693.
JOHN HARRIS. Nid oes genym unrhyw hanes am y gwr hwn, heblaw yr hyn a roddasom yn barod yn hanes yr eglwys mewn tudalen blaenorol.
DAVID WILLIAMS. Yr oedd yn enedigol o sir Gaerfyrddin, a thebygol iddo dderbyn ei addysg yn athrofa Caerfyrddin. Urddwyd ef yn Mhenmain, yn 1710. Preswyliai yn Ngwaelod-y-waun, yn mhlwyf Bedwellty. Yr oedd wedi myned yn analluog i bregethu tua phump neu chwe' mlynedd cyn ei farwolaeth. Bu farw yn 1759, a chladdwyd ef yn mynwent Bedwellty. Cawn y sylw canlynol yn nyddlyfr P. Dafydd, gyda golwg ar ei gladdedigaeth:—"Hydref 28, 1759. Heddyw y claddwyd y Parchedig Mr. David Williams. Dymunwyd arnaf fi bregethu yn ei gladdedigaeth, yr hyn a ymdrechais wneuthur oddiwrth Sal. xci. 16. Gan mai y dydd Sabboth ydoedd, daeth torf ddirfawr o bobl yn nghyd yno. Yr oeddwn i, ac amryw ereill, yn dymuno iddo gael ei gladdu y dydd canlynol, neu yn ddiweddar yn y prydnawn, ond ni ddarfu i ni lwyddo, ac felly dyryswyd dau gyfarfod, a darfu i'r rhai oedd gymaint am ei gladdu, y pryd y claddwyd ef, gael eu siomi hefyd, trwy i'r curad redeg ymaith, a gomedd aros hyd nes i'r angladd gyrhaedd yr eglwys. Bu Mr. Williams yn weinidog yr eglwys yn Mhenmain am 49 o flynyddau. Er ei fod wedi methu pregethu er's yn agos i chwe' mlynedd, etto byddai yn gallu dyfod beunydd i'r addoliad cyhoeddus, ac yr oedd ei bresenoldeb yno i mi, bob amser, yn hyfryd. Pa fodd y dygir pethau yn mlaen yn Mhenmain, o hyn allan, nis gwn i." Dywed Mr. Edmund Jones, fod Mr. Williams yn ddyn da, ond nad oedd yn bregethwr poblogaidd.
PHILLIP DAFYDD. Ganwyd ef ar yr 11eg o Fehefin, 1709, yn Nghwm Ebbwy Fawr, ond nis gwyddom yn mha dŷ yno. Mae yn ymddangos iddo gael ei dderbyn i'r eglwys yn lled ieuangc, oblegid yr ydym yn cael iddo ddechreu pregethu yn 1732, pryd nad oedd dros dair ar hugain oed. Priododd yn Abergavenny, ar y 14ego Fai, 1734. Mae yn debygol mai un o'r gymydogaeth hono oedd ei wraig. Nis gwyddom yn mha le yr addysgwyd ef, ond y mae yn sicr ei fod wedi dysgu yn dda yn rhyw le, oblegid dengys ei ddyddlyfrau ei fod yn ysgolhaig campus. Ysgrifena y Saesoneg a'r Gymraeg yn berffaith. Er iddo ddechreu pregethu yn 1732, ni chafodd ei urddo cyn 1739. Bu felly am ugain mlynedd yn gydweinidog â Mr. Williams, ac am y gweddill o'i oes wrtho ei hun. Yr oedd yn ddyn o feddwl treiddiol, craffus, a gafaelgar. Mae y sylwadau a ysgrifenodd gyda golwg ar ddynion ac amgylchiadau, yn dangos hyny yn eglur. Pregethwr call ydoedd, ond nid ymddengys ei fod yn boblogaidd. Byddai, fynychaf, yn cadw ei bregeth yn ysgrifenedig ar y Beibl wrth ei thraddodi, ac os nad oedd yn ei darllen, air yn ngair, byddai yn ymgadw yn lled gaeth at yr hyn fuasai wedi ysgrifenu. O ran athrawiaeth, yr oedd yn gwbl uniongred, Cawn lawer o sylwadau llymion yn ei ysgrifeniadau, yn erbyn Arminiaid ac Ariaid ei oes. Mae ei sylwadau gyda golwg ar gyfeiliornwyr yr oes hono, yn eithaf cymhwysiadol at rai yn yr oes hon.
"Mae yn hawdd canfod," meddai, "meddwl ac amcan y boneddigion hyny a floeddiant gymaint yn erbyn credöau a chyffesiadau ffydd, ond y cyfryw yn unig a ellir osod allan yn ngeiriau yr ysgrythyr, sef, agoryd drws digon eang i bob math o gyfeiliornad a heresiau gael eu dwyn i mewn i'r eglwys, os gallant gael ymadroddion ysgrythyrol wedi eu gwyro, eu darnio, a'u dirdynu i'w hategu, yr hyn beth a wnant yn fedrus iawn. A phe gallai y dynion hyn ddim ond dwyn eu credöau a'u cyffesiadau eu hunain i mewn, a chael gan yr eglwys yn dawel gydsynio â hwy a'u derbyn, byddai pob peth wrth eu bodd. Yn mhellach, y peth sydd yn fy synu i yn fawr yw, fod y personau hyn sydd yn dadleu cymaint dros arfer ymadroddion ysgrythyrol yn unig, i osod allan eu golygiadau, yn defnyddio cyn lleied o eiriau y Beibl yn eu pregethau. Os ymadroddion ysgrythyrol yw y rhai mwyaf priodol i'w harfer mewn credöau, cyffesiadau, a chatecismau, paham nad ydynt felly mewn pregethau, canys amcan y naill fel y llall yw dysgu dynion yn mhethau crefydd. Ac yn ol fy marn i, pan fyddo credöau, catecismau, a chyffesiadau yn cael eu gosod o'r neilldu, ni chaiff y weinidogaeth ei dal i fyny yn hir, ond gosodir hithau hefyd o'r neilldu, fel y mae amryw o'r dynion hyn sydd yn gwrthwynebu credöau yn gwneyd beunydd. Nid wyf fi dros ddilyn un dyn, nac unrhyw nifer o ddynion, ond mor belled ag yr wyf yn barnu eu bod hwy yn dilyn Crist. Mor belled a hyny, y mae genyf fi hawl i'w dilyn hwy. Caniadau i. 8; 1 Cor. iv. 16; xi. 1; Heb. xii. 1.
Cyn belled ag yr wyf fi yn deall ystyr y gair orthodoxy, sef crediniaeth iawn o athrawiaethau y Datguddiad Dwyfol, nid yw i'w ddirmygu, ac nid yw cyfeiliornad a heresiau ychwaith yn bethau i chwareu â hwynt. Mae iawn grediniaeth yn angenrheidiol er iachawdwriaeth, a chyfeiliornad yn bechod damniol. Y fath boen a thrafferth a gymerai yr apostolion i unioni camgymeriadau a chyfeiliornadau yr eglwysi yn mhob peth, yn neillduol gyda golwg ar y pwnge mawr o gyfiawnhad, fel y gwelir pan. oedd y Galatiaid wedi cymysgu Iuddewaeth â Christionogaeth, ac yn ymofyn cael eu cyfiawnhau trwy weithredoedd y ddeddf. Mae yn amlwg i mi fod cyfeiliornadau a chamgymeriadau yn awr yn llawn mor beryglus ag yr oeddynt y pryd hwnw; ac y maent yn awr yn llawer mwy lluosog nag oeddynt yr amser hwnw."
Tra yr oedd Phillip Dafydd yn berwi gan sêl dros athrawiaeth iachus, yr oedd hefyd yn llawn mor wrthwynebol i drefniadau a dull newydd y Methodistiaid o bregethu. Cyfarfyddwn yn fynych yn ei ddyddlyfrau â chyfeiriadau annghymeradwyol at y Methodistiaid. Cymerer y dyfyniadau canlynol fel amlygiad o'i deimlad:—"Mehefin 21, 1775—Heddyw yr oedd cyfarfod gweinidogion yn y Tynewydd, Mynyddislwyn. Nid oedd yno ond ychydig o weinidogion. Pregethodd Mr. Abraham Williams bregeth dda oddiwrth Sal. cii. 16. Darfu i un arall o'r enw David Williams (Llysfronydd mae yn debygol) bregethu oddiwrth 2 Petr ii. 9. Efe a gymerodd lwybr cyffredin llawer o bregethwyr yn y dyddiau presenol, sef troi yma ac acw, dyfynu ambell hanes ysgrythyrol, a llenwi ei bregeth â chymhariaethau, a rhai o honynt heb fod o'r fath fwyaf priodol. Yr oedd rhai yn hoffi y fath ddull, ac yn gwneyd llawer o swn fel pe na buasent yn alluog i gynnwys eu teimladau o herwydd mawredd y llawenydd a deimlent, a chodai y pregethwr ei lais i gywair uchel anghyffredin. Nid wyf fi yn ystyried yr holl bethau hyn yn un ran o grefydd Iesu. Hydref 19, 1783—Heddyw yr oedd ein cyfarfod cymundeb. Pregethodd John Williams yn fy lle. Pregeth dda. Yr oedd y gynnulleidfa yn lluosog, ac ystyried fod offeiriad, a gyfrifir yn bregethwr da, yn Eglwys Mynydd-islwyn ar yr un amser, ond neidio ac anrhefn oedd yno. Ion. 11, 1785—Yr oedd gwr dieithr yn Mhenmain heddyw o'r enw Howell Powell. Ei destyn oedd 1 Ioan iii. 8. Efe aeth yn mlaen yn hollol yn null y Methodistiaid. Dywedodd gyflawnder o bethau, ond gyda y fath gyflymder fel nas gallasai neb ddal ar yr hyn a lefarai." Hen Ymneillduwr sych oedd Phillip Dafydd yn nghyfrif Methodistiaid ei oes, a hen Galfiniad rhagfarnllyd, yn nghyfrif ei gydoeswyr Arminaidd ac Ariaidd. Tra nas gallwn lai nag edrych gyda chymeradwyaeth ar ei wrthwynebiad cadarn i gyfeiliornadau ei oes, nis gallwn hefyd lai na galaru na buasai gwr o'i alluoedd rhagorol ef yn llawnach o ysbryd cyhoedd, fel ei gymydog Edmund Jones, ac na buasai yn yfed mwy o ysbryd diwygiadol yr oes.
Cafodd deulu mawr—wyth neu ddeg o blant, ac wrth reswm lawer o ofidiau teuluol, ac anhawsder parhaus i gael modd i gynnal ei deulu lluosog. Ond yn nghanol ei holl drafferthion glynodd gyda gwaith y weinidogaeth yn ffyddlon, ac y mae yn ddigon hawdd canfod, wrth ddarllen ei ddydd-lyfrau, ei fod yn treulio ei holl fywyd mewn cymundeb agos â'r Arglwydd. Bu farw Chwefror 3ydd, 1787, yn driugain a deunaw mlwydd oed o fewn ychydig fisoedd, a chladdwyd ef wrth gapel Penmain. Nid ymddengys iddo gael llawer o gystudd, oblegid cofnoda yn ei ddyddlyfr iddo bregethu yn Mhenmain Rhagfyr 17, 1786, oddiwrth Dat. vi. 9, 10, 11. Dichon mai dyma y waith olaf y pregethodd, o leiaf dyna y cofnodiad diweddaf yn ei ddyddly fr.
DAFYDD THOMAS. Bu enw Dafydd Thomas, Penmain, am lawn hanner can mlynedd yn air teuluaidd yn Neheudir Cymru; yn enwedig yn Mynwy a Morganwg. Gan fod genym ddefnyddiau teimlwn mai ein dyledswydd yw cofnodi ei hanes yn helaeth, yn gymaint a'i fod yn gymmeriad mor barchus, ac iddo wneuthur cymaint a nemawr neb yn ei oes tuag at helaethu terfynau yr enwad y perthynai iddo. Ganwyd Dafydd Thomas mewn tŷ bychan o'r enw Llwyncelyn, ar odreu y Mynyddbach yn mhlwyf Llan-fynydd, sir Gaerfyrddin, yn y flwyddyn 1757. Enw ei dad oedd Thomas John Evan, ac enw ei fam oedd Elizabeth William Harry. Efe oedd yr ieuengaf o saith o blant. Yr oedd ei rieni yn bobl grefyddol, a'i fam disgyn o deulu nodedig o grefyddol er's amryw genhedlaethau. Ni chafodd nemawr o fanteision dysg yn ei febyd, ond trwy ymroad ac ychydig gymorth mewn ysgol gyffredin yn y gymydogaeth dysgodd ddarllen ac ysgrifenu. Bu farw ei dad pan yr oedd ef yn lled ieuangc, a chan fod ei frodyr a'i chwiorydd oll wedi priodi, disgynodd y gwaith o ofalu am ei fam agos yn gwbl arno ef, a gofalodd am dani gyda thynerwch plentyn duwiol hyd ei marwolaeth. Dysgodd ei fam, yr hon oedd yn wehyddes, ei chelfyddyd ei hun iddo, a bu yn dilyn yr alwedigaeth hono agos yn gyson nes iddo fyned i'r weinidogaeth. Derbyniwyd ef yn aelod eglwysig yn Nghapel Isaac, gan yr Hybarch Thomas Williams, pan yr oedd rhwng pymtheg ac ugain oed. Dechreuodd bregethu tua y flwyddyn 1778. Yr un amser ac yn yr un eglwys a Thomas Bowen, wedi hyny o Gastellnedd, a Jonathan Lewis, yr hwn a fu farw yn y Crwys yn fuan ar ol ei urddo. Cafodd ei ddau gyfaill fanteision addysg, ond o herwydd gorfod cynnal ei fam cafodd ef ei amddifadu o hyny. Bu am wyth mis yn athrofa Abergavenny, a phan symudwyd yr athrofa yn Hydref y flwyddyn 1780, o Abergavenny i Groesoswallt, ni oddefai ei amgylchiadau ef iddo symud yno gyda hi, ac felly dychwelodd adref at ei fam a'i alwedigaeth. Yn y flwyddyn 1785, ymwelodd a sir Fynwy. Cofnoda Mr. Phillip Dafydd yn ei ddyddlyfr hanes ei ymweliad cyntaf â Phenmain, maes dyfodol ei lafur: "Medi 18fed, 1785. Yr oedd yn Sabboth cymundeb heddyw, a'r lle yn llawn iawn. Cefais fy arbed i bregethu gan wr ieuangc, o'r enw David Thomas, yr hwn ni fu yma. erioed o'r blaen. Ei destyn oedd Psalm cii. 13, a chyn belled ag y gallaswn i ei glywed efe a bregethodd yn dda. Yn y prydnawn efe a bregethodd yn fy nhy i. Ei destyn oedd Jer. xxxi. 9. Ychydig iawn a allais glywed oherwydd fy myddarwch. Yr oedd yno dorf o bobl. Darfu i minau heddyw weini swper yr Arglwydd gyda theimlad toddedig yn fy enaid. Diolch i Dduw am hyny." Etto "Chwefror 5ed, 1786. Heddyw oedd ein cyfarfod cymundeb. Yr oedd y gynnulleidfa yn fawr iawn. Gwr dyeithr a bregethodd oddiwrth Eph. i. 19,—testyn na chlywais i neb yn pregethu arno o'r blaen. Yr oeddwn yn ystyried y bregeth yn un ardderchog, ond y mae yn amheus genyf mai ei gyfansoddiad ef ydoedd. Er fod y gwr ieuangc yn ddiau yn alluog, etto yr oedd y fath fawredd yn y bregeth, fel yr oedd tu hwnt i'r hyn a allesid ddysgwyl oddiwrtho ef. Ei enw yw David Thomas." Etto Mai 10fed, 1786. Heddyw oedd ein cyfarfod gweddio ac yr oedd llawer o bobl wedi ymgynnull. Gweddiodd chwech, a chawsom bregeth gan David Thomas, gwr ieuangc o sir Gaerfyrddin. Mae y gynnulleidfa yn tueddu i roddi galwad iddo i ddyfod yma yn gynnorthwywr yn y weinidogaeth." Etto "Awst 9fed, 1786. Heddyw bum yn Mhenmain yn gwrandaw dwy bregeth; un gan David Thomas, oddiwrth Mat. v. 8, a'r llall gan William Thomas, (Bala, wedi hyny), oddiwrth Daniel ix. 24. Ni ddechreuwyd yr oedfa cyn chwech o'r gloch yn yr hwyr. Yr wyf fi yn barnu fod y ddwy bregeth uwchlaw amgyffred y gwrandawyr cyffredin. Yr oedd y cynnulliad yn fawr iawn, ag ystyried mor ddiweddar yn y prydnawn yr oedd yr oedfa yn dechreu." Cyn pen chwe' mis wedi iddo ysgrifenu y diweddaf o'r cofnodion hyn, yr oedd Phillip Dafydd yn ei fedd, a chafodd David Thomas alwad i'w ganlyn yn uniongyrchol. Urddwyd ef yn y flwyddyn 1787. Yr ydym wedi methu cael allan pa fis o'r flwyddyn y bu hyny. Derbyniwyd y gyffes ffydd a gweddiwyd yr urdd weddi gan Mr. W. Edwards, Groeswen, rhoddwyd y siars i'r gweinidog gan Mr. John Griffiths, o Abergavenny, ac i'r eglwys gan Mr. W. Gibbon, Capel Isaac. Nis gwyddom pwy gyflawnodd ranau eraill y gwaith.
Cyn gynted ag yr ymsefydlodd yn ei gylch pwysig, ymroddodd a'i holl egni i "gyflawni ei weinidogaeth," a gwneyd "gwaith efengylwr." Pregethodd filoedd o weithiau ar hyd a lled y wlad am filldiroedd o gwmpas, ac yr oedd yn mhob man yr elai yn dderbyniol gan fyd ac eglwys, ffol a chall, gwreng a boneddig. Ar ol claddu ei fam, priododd ddynes ieuangc ragorol, sef merch Mr. William George, o'r Brithdir, yn mhlwyf Gelligaer, o'r hon y cafodd bedwar-ar-ddeg o blant, a cafodd naw o honynt eu magu i'w maintioli. Ar ol bod yn ddedwydd yn y sefyllfa briodasol am ddwy flynedd a'r hugain, collodd ei briod ffyddlon, a gadawyd ef yn wr gweddw gyda naw o blant ieuangc. Effeithiodd colli ei briod yn fawr ar ei feddwl a'i iechyd, ond er ei holl ofid a'i drafferthion cafodd gymorth am flynyddau lawer wedi hyny i wasanaethu yr achos goreu gartref ac oddi cartref. Cafodd yr hyfrydwch cyn ei farwolaeth o weled ei blant oll ond un yn grefyddol, a dau o honynt yn weinidogion yr efengyl, sef Mr. William Thomas, gweinidog y Bedyddwyr yn y Casnewydd, a Mr. Joshua Thomas, yn awr o Aberdare. Daeth yr un oedd yn ddigrefydd pan fu farw ei dad i geisio crefydd yn fuan wedi hyny.
Yr oedd iechyd Mr. Thomas wedi rhoddi ffordd yn fawr er's mwy na deng mlynedd cyn ei farwolaeth, a bu am y pedair neu y pum' mlynedd diweddaf o'i fywyd yn analluog i bregethu ond yn anfynych iawn. Ond bob tro y gallai wneyd ei ymddangosiad yn y capel byddai yr olwg arno yn sirioli pawb, ac os gallai ddyweyd ychydig eiriau toddid yr holl gynnulleidfa. Cafodd ergyd o'r parlys yn niwedd y flwyddyn 1836, ac wedi dihoeni am rai misoedd bu farw yn yr Arglwydd Ionawr 11eg, 1837 yn bedwar ugain mlwydd oed. Claddwyd ef wrth gapel Penmain ar y 14eg o'r un mis. Cyn cychwyn o'r tŷ pregethodd Mr. H. Jones, Tredegar, yn awr o Gaerfyrddin, oddiwrth Act. xiii. 36, ac yn y capel, traddodwyd pregeth fer gan ei gydweinidog, Mr. J. Jones, oddiar Psalm exvi. 7,-testyn a ddewisasai ef yn ei gystudd. Areithiodd Mr. E. Rowlands, Pontypool, wrth y bedd, ac yna trodd y dorf fawr alarus ymaith mewn hiraeth a dagrau.
Dichon na fu un gweinidog erioed a gerid ac a berchid yn fwy cyffredinol na David Thomas, Penmain. Ni chlywsom neb yn rhoddi gair drwg iddo. Yr oedd ei dymer addfwyn a siriol, ei ffraethineb diddrwg, ei fywyd llafurus a santaidd, ei ostyngeiddrwydd a'i gymwynasgarwch, a'i holl ragoriaethau fel dyn, Cristion, a gweinidog yr efengyl y fath nad oedd yn bosibl i neb lai na'i anwylo. Fel pregethwr, yr oedd yn gynnwysfawr, tarawiadol, eglur, a nodedig o swynol i bob math o wrandawyr, er nad oedd yn waeddwr soniarus nac yn areithiwr hyawdl. Dywedai lawer o synhwyr mewn ychydig o eiriau, yr hyn a barai i ddynion craffus a gwybodus ei fawr hoffi, ac yr oedd ei arabedd (wit) diderfyn a'i eglurder yn gorfodi y dynion mwyaf anwybodus a difeddwl i sylwi ar yr hyn a ddywedai.
Mae ei ddywediadau tarawiadol a'i atebion ffraeth yn cael eu coffau gan ganoedd i'r dydd heddyw. Byddai cofnodi un o gant o honynt yn fwy nag a ganiatäi ein terfynau ni. Rhoddwn y rhai canlynol fel engrhaifft. Un bore cyfarfyddodd a chymydog iddo, yr hwn a ddaliai y gallai Cristion. gyrhaedd perffeithrwydd dibechod ar y ddaear. Ymddangosai y gwr y boreu hwnw yn dra phruddaidd yr olwg arno. "Hawyr" ebe Mr. Thomas, "paham yr ydych yn edrych mor drist." "O!" meddai, "yr wyf mewn gofid blin. Ar ol byw un mis ar ddeg heb bechu gymaint ag unwaith, cyfarfyddais y ddoe â phrofedigaeth, a phechais." Wel," atebai Mr. Thomas, "tost fu eich anhap. Pe buasech yn aros mis yn hwy yn eich perffeithrwydd, buasech wedi ennill eich plwyf ar dir santeiddrwydd." Pan yn pregethu mewn cyfarfod yn y Groeswen oddiwrth y geiriau, "Pa dduw sydd fel Tydi?" ar ol dyweyd yn rhagorol am addasrwydd y gwir Dduw i fod yn wrthddrych addoliad ac ymddiried ei greaduriaid, a'i ragoriaeth ar eulunod y cenhedloedd, aeth rhagddo i ddangos ffolineb y rhai a ymddiriedent mewn gau dduwiau. "Yr oedd gwr," ebe fe, "yn mynydd Ephraim yn cadw duw ac offeiriad yn ei dŷ, ond rhyw ddiwrnod daeth meibion Dan heibio a chymerasant y duw a'r offeiriad ymaith. Wfft y fath dduw yn ffaelu cadw ei hun rhag lladron." Weithiau, ond yn lled anfynych, byddai colyn yn ei wit. Wrth bregethu mewn cyfarfod cyhoeddus, mewn cymydogaeth lle yr oedd rhai pregethwyr Ymneillduol newydd fyned yn offeiriaid, digwyddodd iddo yn y bregeth grybwyll dameg y goruchwyliwr annghyfiawn, er egluro rhyw fater, ac wrth adrodd y geiriau, "Cloddio nis gallaf, a chardota sydd gywilyddus genyf," safodd am ychydig nes tynu sylw pawb, yna dywedodd "yn wir druan yr wyt mewn cyflwr tra chyfyng, canys wrth weithio neu gardota y mae pawb yn y wlad hon yn cael eu tamaid. Ond gwrando, cerdd yn offeiriad, ac yna ti gei fodd i fyw heb na gweithio na chardota."
Ni oddefa ein terfynau i ni ymhelaethu. Dydd y farn yn unig a ddatguddia pa faint o ddaioni a wnaed gan David Thomas yn y cylch helaeth y llafuriodd ynddo am haner cant o flynyddau. Er fod oes braidd wedi myned heibio er pan y mae yn ei fedd, y mae ei enw etto yn perarogli trwy yr holl ardaloedd. "Coffadwriaeth y cyfiawn sydd fendigedig."
John Jones, gweler hanes eglwys Heolyfelin, Casnewydd.
Edward Rees, gweler hanes Salem, Llanymddyfri.
Ellis Hughes, y gweinidog presenol yn Mhenmain sydd fab i'r efengylwr Hybarch William Hughes, Dinas Mawddwy. Derbyniodd ei addysg yn Athrofa y Drefnewydd. Urddwyd ef yn Nhreffynon Awst 25ain a'r 26ain, 1835. Wedi llafurio yno gyda chymeradwyaeth mawr am dair blynedd ar ddeg, symudodd i Benmain yn Awst, 1848, felly y mae yn weinidog urddedig er's yn agos i bymtheng mlynedd ar hugain. Mae Mr. Hughes yn bregethwr grymus, ac yn ysgrifenydd galluog. Arhoed ei fwa yn gryf am lawer o flynyddau etto.