Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Bethel (Penygroes)
| ← Nebo | Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley |
Baladeulyn → |
PENYGROES (BETHEL).[1]
TUA 13 milltir i'r gorllewin o Dalsarn, a 6 milltir i'r deheu o Gaernarvon yw yr ardal hon. Tua diwedd y ddeunawfed ganrif nid oedd yma namyn un tŷ tô gwellt, a gelwid ef Pen y groes, am ei fod wedi ei adeiladu gerllaw croesffordd. (Cymru Owen Jones, d.g. Nantlle). Erbyn dechreu'r bedwaredd ganrif arbymtheg yr oedd yma dri o dai yn y fan a elwid wedi hynny yn Heol yr Efail, ac un tŷ go helaeth, a berchenogid ac a breswylid gan John Edwards, gwr crefyddol. Yn y tŷ hwn y cychwynnodd yr ysgol Sul ym Mhenygroes, yn 1827 yn ol rhai, yn 1830 yn ol Canmlwyddiant Ysgolion Sul Clynnog, etc. (t. 23). Ysgol gymysg o Fethodistiaid ac Anibynwyr ydoedd am ysbaid, nes codi capel i'r Anibynwyr gan y Parch. Isaac Harries (Soar) yn 1834, ar ei gyfrifoldeb ei hun. Gwan fu'r achos yma am dymor lled hir. (Hanes Eglwysi Anib. III. 232). Er yn ysgol gymysg ar y cyntaf, cangen-ysgol ydoedd o Lanllyfni. Enwir fel rhai a fu yn llafurio gyda hi: Dafydd Jones Penbrynmawr, Dafydd Williams Eithinog, Harry Parry Penygroes, Owen Eames Coedcau, Solomon Pritchard Clogwyn lodge. Hyd dymor adeiladu capel yr Anibynwyr y bu yr olaf yn llafurio gyda'r ysgol hon, canys fe berthynai i'r enwad hwnnw.
Ar ddalen wen cofnodlyfr Robert Parry Llanllyfni, y mae'r cofnod yma: 1837. Mai 15. Cyfarfod Dirwestol Penygroes. Bore (10), gweddiodd Griffith Solomon. Areithiodd Seth Roberts Amlwch, Moses Jones, Mr. Davies Llanerchymedd. Diweddwyd gan William Roberts Caergybi. Am 2, gweddiodd Mr. Davies Llanerchymedd. Areithiodd Griffith Solomon, William Davies Ceidio, William Roberts Caergybi. Diweddwyd y cyfarfod gan. Moses Jones.
Yn y Cyfarfod Misol, Hydref 8, 1844, yn ol Cyrus, yn ei ysgrif ar Lanllyfni, y mae William Owen Penbrynmawr yn dadleu am gael achos ym Mhenygroes, pryd y gohiriwyd y mater. Yn y ddau Gyfarfod Misol dilynol, yr oedd William Owen yn dadleu yr achos drachefn, a John Jones Talsarn yn ei gefnogi. Cariwyd y maen i'r wal. Yr oedd capel bychan gan y Wesleyaid yn Nhreddafydd, wedi ei adeiladu ers 1830. Yr oeddynt erbyn hyn wedi rhoi yr achos i fyny yno. Cymerodd William Owen y capel ar ei gyfrifoldeb ei hun yn 1845, ar ardreth o £5 yn y flwyddyn. Parhaodd y cytundeb hwnnw hyd nes adeiladwyd capel Bethel. Yr un flwyddyn ag y cymerwyd y capel y sefydlwyd yr eglwys yno, sef y bedwaredd gangen-eglwys o Lanllyfni. Eithr, er sefydlu yr eglwys yn 1845, byddai'r aelodau yn talu eu casgl mis yn Llanllyfni am ystod un flwyddyn arall.
Y mae Cyrus yn nodi'r personau yma fel y rhai a aeth o Lanllyfni i ffurfio'r eglwys ym Mhenygroes: Dafydd Jones Penbrynmawr, William a Mary Owen eto, Dafydd Williams Eithinog, John a Jane Roberts Treddafydd, Wm. Prichard Bethel Terrace, Ann Thomas Powell Terrace, Laura Morris Minffordd, Morris a Mary Prichard Cae efa lwyd, Owen Evans Coedgia, B(?) Prichard Llwyndu Terrace, Owen a Catherine Humphreys Treddafydd, Hugh a Jennet Jones Hendy, Mary Griffith, Mary Williams Caesion, Henry Parry, Ann Parry, Catrin Elis. Rhif, 22. A dywed Mr. Griffith Lewis, hefyd, nad oedd y rhif ar y sefydliad namyn rhyw 25, rhwng brodyr a chwiorydd.
William Owen ydoedd y prif arweinydd gyda'r ysgol yn ei blynyddoedd cyntaf yn y capel, a chynorthwyid ef gan Hugh Jones Hendy, John Roberts Treddafydd, Benjamin Pritchard Minffordd, Owen Humphreys Treddafydd.
Y Dafydd Williams Eithinog, a enwir fel un o brif noddwyr yr ysgol yn y cyfnod cyn ei symud i'r capel, ac a enwir hefyd fel un o'r aelodau cyntaf a ddaeth yma o Lanllyfni, a fu farw yn fuan ar ol hynny. Dygodd sel gyda'r ysgol ym Mrynaerau hefyd. Cyfan- soddodd Eben Fardd farwnad iddo, a gafwyd ym meddiant Mr. Griffith Lewis. Dyma ddau bennill ohoni:
Gwisgo 'rydoedd lifrai'r nefoedd,
Arddel Iesu Grist yn hy',
Fel mewn cynulleidfa gyhoedd,
Felly gartref yn ei dŷ;
Mynych gyrchai i'r pregethau,-
Cofiai'r cwbl a gae ei ddweyd:
Traethai eilwaith swm y pethau,
Gan eu selio trwy eu gwneud.
Trwy dduwioldeb ymarferol,
Ei ddylanwad ydoedd gref;
Yn ei ardal cadwai reol,-
Yn ei dŷ fe'i perchid ef;
Trwy ei dymer bwyllog, wastad,
Hoff gan bawb o'i deulu oedd;
Trwy ei gyson ymarweddiad,
Parch ei ardal gae ar goedd.
Tybia Mr. Griffith Lewis y buasid wedi galw Dafydd Williams
yn flaenor yn ddibetrus onibae ddarfod i angau flaenori ar yr eglwys.
Gan fod y casgl mis yn cael ei dalu yn Llanllyfni, a bod William
Owen eisoes yn flaenor, dichon na bu galw blaenoriaid dan 1846,
pryd y dewiswyd John Roberts Treddafydd a Hugh Jones Hendy.
Trefnwyd pregeth yma bob yn ail Sul o Frynrodyn, Talsarn. a Llanllyfni yn eu tro. Nid hir y bu y lleoedd hyn, pa ddelw bynnag, heb gwyno ar y trefniant. Bu'r eglwys yma mewn peth penbleth. o'r herwydd, a braidd na phenderfynid myned yn ol i Lanllyfni. Cymhellid hwy i hynny gan y Cyfarfod Misol. Penderfyniad William Owen a orfu, ac ymrowd i weddi gyhoeddus am arweiniad, a theimlid na bu hynny yn ol o gael ei roi. Dechreuwyd adeiladu tai yn y gymdogaeth, a chynyddodd nifer yr eglwys.
Yr ydoedd William Owen yn gyfaill mawr i John Jones Talsarn. Troes hynny yn fantais i'r eglwys, gan y rhoddai efe bregeth yma ar noson waith amryw weithiau mewn blwyddyn, unwaith bob mis ar rai ysbeidiau.
Yn ddilynol i'r cyfnod cyntaf i gyd yr oedd yma gynnydd araf ond cyson yn rhif yr eglwys, fel erbyn 1854 yr oedd yma 65 o aelodau. Yr oedd pob eisteddle yn y capel yn cael ei gosod, sef 116 o ran rhif, ac yr oedd cyfartaledd pris pob eisteddle 6ch. yn y chwarter. Nodir £11 12s. fel swm y derbyniadau blynyddol am y seti, yr hyn a ddengys fod pob eisteddle heb eithriad yn cael talu am dani yr adeg honno. Y casgl at y weinidogaeth, £11 3s.
Mawrth, 1857, ymfudodd Hugh Jones Hendy i'r America, wedi bod o gryn wasanaeth i'r eglwys, yn enwedig ynglyn â chan- iadaeth.
Awst, 1857, Penygroes yn daith gyda Brynrodyn. Penygroes yn cael un bregeth bob Sul, a dwy ar y pedwerydd Sul o'r mis.
Prynhawn Gwener. Tachwedd 11, 1859, daeth Dafydd Morgan yma. "Am i ti ymadael â'th gariad cyntaf" oedd y testyn. Mewn un cyfarfod gweddi yn ystod tymor y diwygiad, fe dorrodd un hen frawd allan mewn gweddi, "Diolch iti, Arglwydd, am beidio'n lladd ni, pan oeddwn i ac Owen Ffordd haearn yng nghoed y Glyn yn hel cnau ddydd Sul." Dyma bennill a genid yma ar y pryd:
Nad i mi grino yn dy Dŷ,
Rho aml gawod oddifry;
Par imi ffrwytho yn dy ardd,
A'm dail yn ir a'm blodau'n hardd.
Rhif yr eglwys yn 1858, 73; yn 1860, 127; yn 1862, 126; yn 1866, 146. Erbyn 1856, nodir fod lle yn y capel i 124, ac erbyn 1858, lle i 132. Llei 116, fe gofir oedd yno yn 1854. Ai ychwanegu meinciau a wneid, ai tebyg ydoedd i balas y tylwyth têg, yn myned yn fwy gyda'r angen? Bid a fyno am hynny, yr oedd arian yr eisteddleoedd yn cael eu talu yn 1856 ac yn 1858 yn gyflawn, of fewn pedwar swllt, y naill dro a'r llall. Yr un pedwar swllt, mae'n debyg, yn fyrr bob tro.
Adeiladwyd y capel cyntaf a fu yn eiddo'r eglwys ei hun yn 1860. Nid oedd dim dyled yn flaenorol. Swm y ddyled ar ddiwedd y flwyddyn, £590, a'r un fath y flwyddyn nesaf. Erbyn 1862, £570. Eisteddleoedd i 300, a gosodid 234 y flwyddyn gyntaf. Pris eisteddle wedi codi 11g. y chwarter ragor yn hen gapel y Wesleyaid, sef erbyn hyn 71g. Erbyn 1862 gosodid 239 o eisteddleoedd, yr ardreth yn £27 1s. Erbyn 1866, yr ardreth yn £32 18s. Y ddyled yn 1866, £440.
Yn ystod 1859-60 dewiswyd y Dr. Evan Roberts yn flaenor, ac hefyd yn ysgrifennydd yr eglwys. Wedi hynny bu yn drysorydd yr eglwys am flynyddoedd. Cyn ei amser ef, rhoid croes gyferbyn ag enw aelod i ddangos ei fod wedi cyfrannu, a chafodd drafferth gael gan y blaenoriaid eraill foddloni i nodi swm y cyfraniad. Efe yn gyntaf a roes wybodaeth i'r eglwys o'r modd y treulid yr arian mewn llaw.
Yn 1862 daeth Richard Griffith yma o Birkenhead, lle'r oedd cisioes yn y swydd o flaenor, a galwyd ef iddi yma. Mai 11, 1863, penderfynu gofyn drwy'r Cyfarfod Misol, i Frynrodyn am un bregeth yn rhagor bob mis, fel ag i roi dwy bregeth yma ar ddau Sul o bob mis. Tebyg y cydsyniwyd. Ebrill, 1865, darfu i R. Jones (Llystyn) a Griffith Williams ddechre pregethu.
Yn 1866 dewiswyd Griffith Lewis yn flaenor.
Nos Wener, Medi 10, 1866, mewn cyfarfod cyhoeddus, cyflwyno ei lun i William Owen Penbrynmawr, y llun wedi ei dynnu gan y Parch. Evan Williams Caernarvon. (Drysorfa, 1867, t. 21).
Yr un flwyddyn y daeth Thomas Williams Rhyd—ddu yma. Bu yma am rai blynyddoedd, a bu'n dra ffyddlon fel ymwelwr â'r cleifion, a bu ei wasanaeth yn werthfawr mewn cyfarfodydd eglwysig. Aeth oddiyma i'r Bwlan. Ar nos Iau, Mai 28, 1868, cyflwynwyd tysteb mewn cyfarfod cyhoeddus iddo. Codwyd teimlad ymhlaid hynny ar gyfrif ei ffyddlondeb ef yn ystod y flwyddyn cynt yn ymweled â chleifion y gymdogaeth, pryd yr oedd rhyw glefyd trwm wedi goddiwes lliaws mawr o deuluoedd. (Drysorfa, 1868, t. 260). Tebyg, hefyd, ei fod y pryd hwnnw ar ymadael i'r Bwlan. Yn 1870 ail—adeiladwyd y capel. Y ddyled yn 1869, £300; yn 1871, £880. Rhif yr eglwys yn 1869, 168; yn 1871, 184. Cynwysai y capel newydd 500 o eisteddleoedd; a gosodid yn 1871, 380. Pris eisteddle yn y capel newydd am y chwarter wedi codi dimai y pen ragor yn yr hen gapel, sef bellach 8g. y pen.
Y gwr a fu'n gyfrifol yn bennaf am sefydlu'r achos yma, ac a fu'n brif arweinydd iddo am flynyddoedd lawer, sef ydoedd hwnnw, William Owen, a fu farw Medi 27, 1870, yn 67 mlwydd oed, ac wedi gwasanaethu'r swydd o flaenor er sefydliad eglwys Carmel yn 1826, ac yn Llanllyfni yn ystod 1837—45. Ar ei ddyfodiad i Benbrynmawr yn 1837, drwy briodas â Jane, merch Dafydd Jones Penbrynmawr, fe ddaeth i sefyllfa amaethwr cyfrifol. Bu'n warcheidwad tlodion dros y plwyf am flynyddoedd. Dywed y Parch. John Jones Brynrodyn, yn ei gofiant iddo yn y Drysorfa (1880, t. 193, 233), fod agwedd hynafol ar yr achos yn Llanllyfni ar ei fynediad ef yno, a'i fod yn peryglu myned i ddirywiad—y blaenoriaid wedi myned yn hen eu hunain, ac yn rhai nad oedd dim ond oedd hen yn foddhaol ganddynt. Am fod ysbryd diwygiwr ynddo ef, fe edrychid arno y pryd hwnnw gan rai fel dyn peryglus, gan ei fod am ymyrryd â'r hen ddull o gadw cyfrifon yr eglwys a'r cyffelyb. Pa ddelw bynnag, fe brofodd ei ymyriad yn llesol i'r achos. Digwyddodd i'w ran ef lafurio ym mhwys a gwres y dydd yn y tair eglwys y bu mewn cysylltiad â hwy; ac yr ydoedd yntau o ran adnoddau naturiol a grasol yn wr cymwys i'r alwad arno. Nid ychydig fu ei ymdrech, fe ymddengys, i sicrhau pregethu rheolaidd i Benygroes, oblegid anhueddrwydd yr eglwysi cylchynol i ganiatau oedfa yma. Rhaid cofio nad oedd y lleoedd hynny eu hunain yn cael dwy oedfa yn gyson ar y Sul fel yn awr. Ac wrth fod eglwys Penygroes y pryd hwnnw yn fechan a gwan, bu yn gyfyng ar William Owen o'r ddeutu am flynyddoedd o amser. Rhydd John Jones ar ddeall ddarfod iddo yn ystod y cyfwng maith hwnnw ddangos ymroddiad a doethineb ac ymaros na ellir gwybod. mo'u maint bellach ond gyda manylrwydd ymchwil dydd brawd. Efe hefyd, fe ymddengys, fu'n cymell eglwys Talsarn i godi William Hughes yn bregethwr, ac yr oedd y ddau yn gyfeillion agos. Rhagorfraint fawr bywyd William Owen, pa ddelw bynnag, ydoedd bod yn gyfaill mynwesol i John Jones Talsarn. Ymddiddanai John Jones yn rhydd âg ef ynghylch ei bregethau, a chymhellai ef i'w beirniadu. Un tro, ar ol dadl faith yng Nghymdeithasfa'r Bala ar y wedd newydd a roid gan rai y pryd hwnnw i'r athrawiaeth, treuliodd John Jones yr amser yr holl ffordd adref mewn traethu ei olygiadau ei hun wrth William Owen ar y pethau neilltuol a oedd mewn dadl, ac mewn ymgynghori âg ef pa fodd i ddwyn y wlad i deimlo oddiwrth ei dyledswydd yn wyneb galwad yr Efengyl. Yr oedd ei olygiadau ef ei hun yn hollol gyfateb i'r eiddo John Jones. Tebyg ei fod yntau fel lliaws eraill yn cymeryd John Jones yn gynllun yn ei ddull o osod gwirionedd yr Efengyl allan. Danghosai fedr neilltuol mewn athrawiaethu, bob cyfle a gaffai, yn y seiadau, fel holwyddorydd yn yr ysgol, ac wrth gyfarch y gynulleidfa. Ym mhrinder pregethau ar y Sul ym Mhenygroes am flynyddoedd, yr oedd ei wasanaeth ef o fawr werth. Dengys rhestr pregethwyr Robert Parry y byddai efe yn pregethu yn achlysurol yn Llanllyfni, ac felly, mae'n debyg, mewn lleoedd eraill yr un modd. Gwnawd ef, ebe John Jones, yr hyn y dywed yr Arglwydd wrth y proffwyd y byddai iddo ei wneud ef, sef yn "gyweiriwr llwybrau i gyfaneddu ynddynt." Edrydd John Jones, ar ol Mr. Griffith Lewis, am dano yn gwneud y sylw yma yn y seiat dan wylo: ydych yn cymdeithasu rhy ychydig â Mab Duw. Dyma yr achos fod gennych gyn lleied i ddweyd am dano yn y seiat. Pe deuech i fwy o gymundeb âg ef, amlygai yntau ei hun i chwithau. Ac yna chwi a gaech weled mwy o'i hawddgarwch gogoneddus." Yr oedd yn meddu ar hynodrwydd mewn gweddi. Efelychiad o John Jones. Talsarn yn ei weddi ym mhob peth oddigerth mewn dawn. Pwysleisiai ar fyned at Dduw mewn gweddi ym mhob rhyw amgylchiad. Yr oedd yn gryn ddarllenwr, a chanddo gof rhagorol. Darllenai y Gwyddionadur, y Traethodydd o'i ddechre, Geiriadur Charles, Gurnall, rhai o draethodau y Dr. Owen, Jonathan Edwards ar y Prynedigaeth ac ar y Serchiadau, ac Athrawiaeth yr Iawn Lewis Edwards. Galwodd gyda John Jones Brynrodyn rai wythnosau cyn y diwedd gan ei gymell i ddod i'w gynhebrwng. Dywedai y gwyddai na byddai byw yn hir, ond ei fod yn hollol foddlon i ewyllys ei Arglwydd. (Gweler gyfeiriad pellach ato ynglyn â hanes Brynrodyn a Charmel).
Yn 1870, daeth John Roberts Buarthau yma o Dalsarn a William Griffith o Hyfrydle, yr olaf eisoes yn swyddog. Galwyd hwy i'r swyddogaeth yma yn y man.
Oddeutu 1872, Temlyddiaeth Dda yn ei blodau. Bu'n foddion i ddwyn i sylw amryw gymeriadau gwych, ac un yn arbennig felly, sef William John Davies (Glan Llyfnwy). Ymunodd â'r eglwys yn y man. Canfyddwyd ar unwaith ei fod o feddwl galluog, ac anogwyd ef cyn bo hir i ddechre pregethu, yr hyn a wnaeth yn 1876. Ar ei ddychweliad o'r Bala, yn enwedig, yr oedd o fawr wasanaeth yma, a hynny hyd y derbyniodd alwad i Danrallt yn 1883.
Yn 1875 derbyniodd y Parch. Peter W. Jones alwad yr eglwys, gan ddod yma' o 'Lanfairfechan. Rhif yr eglwys y flwyddyn hon, 149 (?). Camgymeriad yn yr ystadegau am 249, feallai. Y rhif yn 1876, 276.
Chwefror 22, 1879, y bu farw John Roberts Treddafydd, yn 62 oed, ac yn un o'r ddau flaenor cyntaf o ddewisiad yr eglwys. Efe oedd yr olaf o'r rhai fu'n cychwyn yr achos. O'r ffrwyth cynnar hwnnw, efe syrthiodd olaf oddiar y pren, wedi aros yno yn hir i felysu. "Yr hen Gristion" oedd enw'r bobl arno, enw wedi ei fwriadu feallai i ddynodi nad oedd efe yn fawr mewn dim ond mewn gras, ond yn hynny yn fawr. Nid edrychai efe ar ddim yn rhy fychan ganddo i'w wneud, ac ni chyfrifai ddim yn ormod. ganddo ychwaith. Ei gymeriad ef fel petryal byddin Lloegr: pa mor fychan bynnag, nid yn hawdd y tyrr y gelyn y rhengoedd. Petryal teyrnas nefoedd oedd John Roberts, yn sefyll yn ddigryn yn wyneb ymosodiad o ba gyfeiriad bynnag. Llinellau cyferbyniol ei nodweddiad, yn cydgyfarfod mewn conglau o gadernid, oedd ei ffyddlondeb, ei bwyll, ei amynedd a'i dduwioldeb. Ffrwydrodd y powdwr mewn carreg unwaith yn union o dano, pryd y tybid fod y tân wedi myned allan. Llithrodd yntau rhwng pedwar darn y garreg i lawr oriwaered. Llammodd cydweithiwr iddo ar ei ol, gan ei dynnu allan oddirhwng y darnau hynny, heb fod ohono fymryn gwaeth, yr hyn a ymddanghosai yn wyrth. Gwr ofer ei fuchedd oedd ei gydweithiwr. Pan ofynnwyd iddo, pam y mentrodd efe ei fywyd yn y dull hwnnw, ei ateb oedd y teimlai rhywbeth o'i fewn yn ei gymell i hynny.
Nis gall ond pwyntel Ysbryd Duw
Ddarlunio
'Roedd diniweidrwydd yn ei wedd
A'i drem fel gwên y nefol hedd
Bob hwyr a bore byddai ef
Yn ffyddlawn offeiriadu
Pan gyda'i waith, ynghanol gwŷr
Anuwiol eu harferion,
'Roedd awyr ei gymdeithas bur
Yn lladd rhegfeydd a llwon
Ei yrfa Gristionogol fu
Yn fodrwy o ffyddlondeb;
Ei bresenoldeb yn y Tŷ
Oedd ddeddf o ran cysondeb.
Ei gadair dan y pulpud oedd
Oddiarni, heb na llef na bloedd,
Y llywiai mewn dylanwad
Ei wallt â'i law a esmwythâ,
Ac, wedi rhoi pesychiad,
Yn araf, bwyllog, codi wna
I adrodd gair o'i brofiad;
Ei eiriau cynes, syml, dirith,
Ei wedd a'i dôn ddifrif-ddwys,
Ddisgynnant fel adfywiol wlith
Ar holl rasusau'r eglwys.
'Roedd achos Bethel iddo ef
Fel tyner ganwyll llygad
Mae'n mynd! ond beth yw'r wên o wawl
Ymdaena dros ei wyneb?
O! Bethel, Bethel, cwymp i lawr
I'r llwch, a thrwy dy ddagrau,
Gweddia ar dy Flaenor Mawr
Am iddo lanw'th fylchau.—(Glan Llyfnwy).
O ddechreu'r flwyddyn 1881, Bethel yn ymwahanu oddiwrth Hyfrydle fel taith, gan fyned arni ei hun. Rhif yr eglwys yn 1880, 324.
Yn 1883 y dechreuwyd cyhoeddi Adroddiad blynyddol o weithrediadau yr eglwys. Mae Miss Williams yn ei hysgrif hi yn crynhoi ynghyd y prif bethau allan o'r Adroddiad hwn, a dilynir hi yma yn hynny. Y flwyddyn hon y ffurfiwyd cangen-eglwys Saron. Ymadawodd 47 o aelodau Bethel yno. Rhif yr eglwys ym Methel ar ddechreu'r flwyddyn, 352; ar ei diwedd, 307. Fe ymddengys fod ysgol Sul yn cael ei chynnal yn y neuadd drefol er 1872 dan nawdd eglwys Bethel. Erbyn 1881 yr oedd y brodyr elai yno wedi codi ysgoldy ar eu cyfrifoldeb eu hunain. Yn groes i deimlad yr eglwys y rhoes y Cyfarfod Misol ganiatad i sefydlu eglwys ynglyn â'r ysgoldy. Yr un flwyddyn dewiswyd yn swyddog yn Bethel, T. W. Williams. Galwyd W. Herbert Jones i'r swydd, hefyd, ar ei ddyfodiad yma o'r Baladeulyn. Etholwyd T. W. Williams yn ysgrifennydd yr eglwys, swydd a lanwyd ganddo hyd yn bresennol, ac eithrio'r blynyddoedd, 1891-3.
1884. Lleihad o 11 yn nifer yr aelodau. Bu farw William D. O'Brien. Aelod gweithgar, yn arbennig fel athraw yn yr ysgol. Ymadawodd â'r gymdogaeth i ddychwelyd yn ol yn fuan. Anrheg- wyd ef ar ei ymadawiad â thysteb. Ebrill 22, yn 43 oed, bu farw R. T. Roberts, wedi gwasanaethu amryw swyddau pwysig yn dwyn perthynas â'r achos gyda ffyddlondeb. Aelod gwerthfawr.
1885. Bu farw un o chwiorydd hynaf yr eglwys, sef Margaret Hughes Garthdorwen. Nodedig am ei charedigrwydd i'r tlawd. Mam yn Israel.
Rhoes y gweinidog ofal yr eglwys i fyny oherwydd gwaeledd iechyd. (Gweler ar gyfer 1888).
1886. Mai 10, bu farw Richard Griffith, neu'n llawnach, Richard Griffith Owen, yn 84 oed, yn flaenor er 1862. Ganwyd ef ym Mrynbeddau, Rhoslan. Dechreuodd weithio yn ieuanc iawn. ar dir ei dad. Yna bu yn forwr am ychydig. Yna dysgu gwaith gof, a dilyn ei alwedigaeth yn ardaloedd Arfon, wedi hynny yn Nerpwl, lle y llwyddodd yn ei orchwyl. Dygodd llwyddiant ef i ystyried nad diogel cyflwr gwr ag y mae ei ffyniant yn y byd hwn yn unig. Dechreuodd ddilyn moddion gras, fel y dywedai ef hun, er mwyn cael ei feddwl o'r efail. Clywodd bregeth gan Richard Williams, awdwr y Pregethwr a'r Gwrandawr, ar y geiriau, "Os gelli di gredu, pob peth a all fod i'r neb a gredo," pan y sylwodd y pregethwr, mai truenus a thlawd a fyddai hwnnw a'r ni chredai. "Ar ol hynny," ebe Richard Griffith, "mi ddechreuais weddïo fel y gallwn." Yn fuan ymunodd âg eglwys Pall Mall. Dewiswyd ef ymhen amser yn flaenor yn Rose Place, ac wedi hynny yn Birkenhead. Ymroes, yn ei iaith ef ei hun, i fod yn dad a mam i enethod. ieuainc mewn gwasanaeth, a dywedai ei fod yn dâl i'w fynwes wrth ffarwelio âg eglwys Birkenhead i weled rhai o'r cyfryw yn wylo ar ei ymadawiad. Mewn seiat fawr yn Nerpwl yn fuan wedi hynny, pan yr oedd "Dyledswydd yr eglwys tuag at yr ieuenctid" yn bwnc, cyfeiriodd John Ogwen Jones at Richard Griffith fel un a ofalai am bethau a esgeulusasid gan eraill, am y lodesi yn fwy nag am y ladies. Ceid blas arno yn y seiadau yn Bethel yn adrodd dywediadau hen bregethwyr Lerpwl. Adnod a adroddai yn feunyddiol oedd honno, "Ceisiwch yr Arglwydd tra y galler ei gael ef," a gair mawr ganddo oedd hwnnw, mai adeg wael i geisio crefydd oedd henaint a methiantwch. Gwasanaethodd y swydd o flaenor mewn gwahanol fannau am 40 mlynedd. Ni frysiodd yn ei ddiwedd, am y credai ei fod wedi rhoi ei achos i'r Arglwydd Iesu ers blynyddoedd, ac am yr hyderai fod ei etifeddiaeth yr ochr draw. (Goleuad, 1886, Mai 29, t. 7).
Y flwyddyn hon, hefyd, yn 79 oed, y bu farw Robert Dafydd. Hynod fel gweddiwr, yn enwedig ar ran y Genhadaeth Dramor. Ei hoff bennill, "O Arglwydd, cofia am hiliogaeth Abraham."
1888. Ionawr 20, bu farw y Parch. Peter W. Jones, yn 47 oed. Yr oedd efe wedi rhoi gofal yr eglwys i fyny ers pum mlynedd. Llafuriodd yma yn y swydd o fugail eglwys am 10 mlynedd, er fod ei iechyd wedi gwanhau yn fawr cyn diwedd yr amser hwnnw. Yn y Drefnewydd yn bennaf y bu efe yn trigiannu yn y cyfamser. Yr ydoedd wedi dychwelyd i Benygroes rai wythnosau cyn y diwedd. Yr oedd efe yn fab i'r Parch. John Jones Newmarket, ac yr oedd y Parch. Peter Roberts Llansannan yn daid iddo ar ochr ei fam. Wedi bod am ddwy flynedd yn y Bala, bu'n weinidog yn Barrow, Tregynon a Llanfairfechan. Nid oedd ei iechyd yn gryf yn dod yma, a chaniateid iddo chwech wythnos o seibiant yn yr haf. Yn lle gorffwys, elai ef bob blwyddyn i'r coleg Tonic Sol-ffa yn Llundain. Enillodd ei radd yno. Gwnaeth yr eglwys, gyda chymorth eglwysi'r Cyfarfod Misol, dysteb o £100 iddo yn 1887. Yr oedd yn wr anwyl, yn un a fawr hoffid gan ei frodyr. Yn efrydydd ymroddgar. Darllennodd gryn lawer ar y Dr. Owen a Howe, ac eraill o'r Puritaniaid. Yr oedd yn bregethwr cymeradwy a phoblogaidd. Yn wr dymunol yr olwg arno, o bryd tywyll a hardd, a lled darawiadol yr olwg. Ei draddodiad yn rhwydd ac ystwyth, gyda pharabliad croew, a llais lled ddwfn a chlir. Enillai nerth wrth fyned ymlaen, a llefarai gyda grym ac effeithiolrwydd. Y mater wedi ei gyfleu yn glir, ac yn efengylaidd ei nodwedd, ac yn cael ei gyfeirio adref at y teimlad a'r gydwybod. Ei ymdrin â'i fater yn dangos craffter sylw gwr darllengar. Wedi ei ddanfon gan Gyfarfod Misol neu Sasiwn, daeth ar ei dro ar fore Sul i Engedi, Caernarvon, gan ddadleu hawl eglwysi Seisnig y Cyfundeb i dderbyn cynorthwy yr eglwysi Cymreig. Yr ydoedd Robert Roberts, Carneddi y pryd hwnnw, i bregethu ar ol y cyfarchiad. Cydnabyddai'r dadleuydd dros yr eglwysi Seisnig nad oedd yr iaith honno i'w chystadlu â'r Gymraeg, ac fel enghraifft o'r gwahaniaeth, cymharodd hwy mewn un man, lle sonir am y sycamorwydden ffydd. Yno y mae " Ymddadwreiddia" y Gymraeg, yn y Saesneg yn "Be thou plucked up from the root," sef un gair yn ateb i saith. Fe ddaeth yr enghraifft hon mor gwbl anisgwyliadwy, fel y bu'r pregethwr o'r tu ol yn ysgwyd dan chwerthin, heb fedru peidio, am gryn ennyd. Dioddefodd ei gystudd yn dawel amyneddgar, er yn teimlo'r groes yn drom am na chaniateid iddo bregethu. Ar ddyledswydd deuluaidd yn ystod blynyddoedd ei gystudd, fe weddiai rai prydiau, "O Arglwydd! iacha dy was," a phrydiau eraill, "O Arglwydd! gollwng dy was." Ei eiriau olaf, "Clôd, clôd, clôd i'w enw mawr!" Hoffid ef gan liaws, cerid ef yn ei deulu, mawrygid ef yn eglwys Bethel. (Drysorfa, 1888, t. 148. Goleuad, 1888, Mawrth 1, t. 8).
Y flwyddyn hon derbyniodd y Parch. W. Elias Williams alwad yma o eglwys Pentir.
1893. Galw i'r swyddogaeth y Dr. Hugh Jones-Roberts a Griffith G. Owen (Geraint). Daeth y cyntaf i le ei dad, y Dr. Evan Roberts, fel trysorydd yr eglwys.
1894. Mewn pwyllgor ymweliadol a gynhaliwyd yn Ebrill, pryd yr hysbyswyd fod lliaws o blant yng nghymdogaeth Ty'nyweirglodd yn treulio'r Sul i chware a rhodianna, penderfynwyd ymholi i'r mater. Ar ol cadarnhau y dystiolaeth, cymerwyd tŷ gwag yn Llwyn y fuches, a chynhaliwyd ysgol a chyfarfodydd eraill yno dan arolygiaeth Mr. T. W. Williams a G. G. Owen. Parhawyd y gwaith am 4 blynedd. Mae amryw o'r plant bellach yn aelodau yn eglwysi'r gymdogaeth.
Tachwedd 15 y bu farw John Roberts (Buarthau), yn 82 oed, ac wedi gwasanaethu yma fel blaenor er 1870. Gwr tal, cryf, a gwrid ar y croen yn ei flynyddoedd olaf. Llefarwr parod, yn cydio yn y pwnc yn ei wedd ymarferol, ac yn tewi cyn myned yn faith. Dyn hyweth, siriol, dymunol, ac yn rhoi'r argraff fod yn feddiant iddo ryw beth cuddiedig, nad oedd eisieu mo'i wthio i'r golwg. Byddai'r cynulliad yn sirioli pan godai efe i gymeryd rhan mewn gweddi. Rhoddai'r pennill allan o'i gof bob amser. Mewn gweddi yr oedd cuddiad ei gryfder. Yma y teimlid ei rym. Deuai dawn i'r golwg yma na wyddid ei fod yn berchen arno o'r blaen, ac ar adegau byddai rhyw nerth anorchfygol gydag ef. Yr oedd yn athraw cymeradwy, ac adroddai ei ddosbarth fwy o'r ysgrythyr allan oddiar y cof na'r un dosbarth yn yr ysgol. Yr oedd efe ei hun wedi trysori i'w gof nid yn unig ysgrythyr, ond cryn swrn o farddoniaeth grefyddol. Y diwrnod olaf y bu efe byw, fe ddarfu Mr. Griffith Lewis ysgrifennu i lawr, fel y dywedai ef hwynt, nifer o benillion anadnabyddus, a genid yn y moddion cyhoeddus gynt, a chyhoeddodd hwy yn daflen fechan 4 tudalen. Nid hwyrach mai nôd yr un meddwl a welir ar y rhan fwyaf ohonynt. Pe dodid hwy i lawr yma ni chymerent gymaint a hynny o le, ac fe wneid hynny nid oblegid eu barddoniaeth, ond eu teimlad crefyddol. Y maent yn ddiau yn bethau a aeth drwy feddwl John Roberts ei hun lawer canwaith, gan liosogi adsain yn yr ystafelloedd dirgel. Fe ddanghosant beth oedd maeth ysbrydol dynion cyffelyb i John Roberts, ag y bu cryn liaws ohonynt gynt ymhlith Methodistiaid Arfon. Llinell ohonynt hwy oedd y gair olaf clywadwy a ddaeth dros ei enau,— O mor gyfyng—rhaid mynd trwy! Wele nhwy ynte:
Fe ddaw diwrnod sobr, effro, |
Nid oes drwy nef na daear |
Dyma bennill o waith merch i Michael Roberts:
'Rwy'n nesu at yr awr i'm gael fy nhorri i lawr,
A'm rhoddi i orwedd yn y bedd;
Lle i orffwys yno sydd hyd oni ddelo'r dydd,
Daw'r Iesu ar gymylau'r Nef.
Tra safo'n siwr eu Pen—amodwr mawr,
Ei blant nid ânt—ni lithrant byth i lawr:
Er mynd i'r bedd, a'ch gwedd yn ddigon gwael,
Dwêd wrth eich llwch, "Dewch, codwch,—rhaid eich cael!"
308
Ychydig oriau cyn cyfarfod ohono â'i ddamwain angeuol yn
y chwarel yr adroddodd John Jones Tyddyn difyr y pennill yma.
wrth John Roberts:
Ar bellterau tragwyddoldeb,
Mae fy wyneb yn y blaen;
Ni chaf aros, ni chaf orffwys,
Nes fy myned yno'n lân;
Porth Marwolaeth!
O mor gyfyng-rhaid mynd trwy!
Ar ol y fath amgylchiad, pa sawl gwaith y tramwyodd y llinell olaf yna drwy feddwl John Roberts, a wys? Y lle yr oedd hi wedi ei wneud yn ei feddwl barodd iddi ddod allan gyda'i ebychiad gwanaidd olaf!
1896. Prynwyd tai Llwyn y fuches. Cyfranodd yr eglwys £88 tuag at Ysgol Ganolradd Penygroes.
Marw William Griffith y blaenor, fel ei gelwid, yn 60 oed. Yn y swydd yma er 1870, a chyn hynny yn Hyfrydle. Dyma fel y dywedir am dano yng nghofnod Cyfarfod Misol Mawrth: "Yr oedd yn ddiwinydd da, yn llenor ac yn fardd. Meddai farn gref ac ysbryd anibynnol, a thymer naturiol yn gogwyddo at y llym; ond drwy ddisgyblaeth amgylchiadau gwasgedig a chystudd, a thriniaethau Ysbryd Duw drwy'r Gair, fe ddaeth yn addfwyn a thyner a hawdd nesau ato." Bu am flynyddoedd yn athraw ar ddosbarth a efrydai "Athrawiaeth yr Iawn" Lewis Edwards a llyfrau eraill. Ei ffyddlondeb i'r moddion a'i brydlondeb yn esiampl i'r eglwys. Yn wr o gynghor. Teimlid chwithdod mawr ar symudiad John Roberts ac yntau o fewn ychydig fwy na blwyddyn i'w gilydd. Meddiannid ef ei hun gan hyder tawel ar y symudiad hwnnw.
Bu William Griffith yn cadw dyddlyfr am ystod ychydig flynyddoedd. Ar gyfer 1886, Chwefror 28 (Sul), y mae efe wedi ysgrifennu fel hyn: "John Prichard Amlwch yn pregethu (Hosea xiv. 1—7; Salm lxxxi. 11, 12). Y bregeth heno yn gafael ychydig ynof, 'Ond ni wrandawai fy mhobl ar fy llef, ac Israel ni'm mynnai. Yna y gollyngais hwy yng nghyndynrwydd eu calon: aethant wrth eu cynghor eu hunain.' Wel, rhaid imi addef, ac y mae'n addefiad poenus, na bum erioed yn fwy agored i hyn. Yr oedd yn dyfod i'm meddwl am adeg neilltuol yn fy hanes pan y daeth addewid werthfawr yn eiddo imi, fel y tybiwn y pryd hwnnw, sef yw honno, 'Ni'th roddaf di i fyny, ac ni'th lwyr-adawaf chwaith' (Heb. xiii. 5). Buasai'n well gennyf na'r holl greadigaeth, pe buaswn yn y meddiant o'r cyfryw brofiad a theimlad y dyddiau. hyn. Pan oeddwn yn yr ysgol yng Nghlynnog gydag Eben Fardd agos i 30 mlynedd yn ol, sef Mai, 1856, penderfynais na chae fy nghrefydd ddim bod ar ei cholled o'r symudiad; ond yn hytrach fel arall, y cymerwn fantais ar y symudiad bychan, dibwys hwnnw, i ymroddi fwy nag erioed i fywyd crefyddol. Cefais fy magu yn grefyddol, a theimlais lawer oddiwrth bethau crefydd. Arferwn gadw dyledswydd deuluaidd er yn ieuanc. Cymerwn ran yn y gwasanaeth cyhoeddus ar brydiau, a gweddiwn fwy na'r oll yn y dirgel. Ni omeddais gymeryd rhan gyhoeddus yng Nghlynnog, er y byddai yn gryn faich arnaf gan ofn, yn enwedig ofn Eben Fardd. Gwnawn gadw dyledswydd gyda fy nain dduwfol, Sian Ellis, y ddyledswydd yn cael ei throi yn fynych yn seiat gan fy nain. Mwy na'r oll, neilltuwn adeg i weddio yn y dirgel: awn gyda glan y môr bob nos i feithrin myfyrdod crefyddol, ac i weddïo. Ni byddwn foddlawn i fyned i'm gwely heb fyned i lan y môr i weddïo. Un noswaith, pa fodd bynnag, ar ol cadw'r ddyledswydd gyda'm nain, daeth y demtasiwn i mi beidio â myned allan y noson honno, gan ei bod yn gwlawio,-y gallaswn weddio yn y tŷ yn fy ngwely, ac y gwrandewid arnaf yr un fath. Ond ni theimlwn yn dawel i hynny, ac er mwyn tawelwch i'm cydwybod, am a wn i, aethum allan i'm rhodfa arferol, a'm gwlawlen uwch fy mhen. Teimlwn foddhad a phleser mawr y waith hon, fel arfer. Ond pan ar droi i ddychwelyd i'r tŷ, dechreuais bryderu, a oedd fy ngweddiau yn cael eu gwrando? a oeddynt yn esgyn yn uwch na'r lle y safwn arno? Ofnais eu bod yn disgyn i'r ddaear, ac nad oedd fy holl grefydd ond ofer. A beth pe bawn yn myned ymlaen mewn ansicrwydd fel hyn, a chael fy hunan yn y diwedd yn golledig? Daethum i'r penderfyniad fod y dull hwn o grefydda yn un rhy hawdd ac esmwyth,-mai rhagrith oedd y cyfan i gyd. Daeth fy sefyllfa yn un ofnadwy. Yr oedd pawb a phopeth yn ddedwyddach yn fy ngolwg na myfi. Eiddigeddwn wrth yr adar ar lan y môr, ac wrth y môr ei hunan-nid oedd gyfrifoldeb arnynt hwy. Daeth fy nghyfrifoldeb i bwyso yn arswydus arnaf yn awr. Yr ydwyf yn greadur cyfrifol,-yn ddyn! Ac, Ni allaf mwy er ceisio Byth beidio bod yn ddyn. Yr oedd yn demtasiwn i mi ymdaflu i'r môr, ond dywedai hynny o reswm oedd ynof na wnae hynny ond perffeithio yr uffern yr oeddwn yn deimlo ynof fy hun yn bresennol 'O! na buasai modd i'r ddaear agor i'm llyncu i ddiddymdra,' oedd fy nymuniad. Rhodiwn ol a blaen mewn pangfeydd o anobaith. Pa beth a wnaf? Nis medraf weddio yn well. A dyma'r cyfan yn ofer! canys nid oes gennyf brawf i'r gwrthwyneb.' Ond tra yn synfyfyrio ar fy nhrueni fel hyn, heb fod ynof y duedd leiaf i edrych am wawr gobaith, clywais lais o'r tu ol imi yn dywedyd yn glir a chroew, Ni'th roddaf di i fyny, ac ni'th lwyr adawaf chwaith.' Bellach, gwaeddais Diolch! nerth fy mhen. Y fath gyfnewidiad! Y mwyaf truenus o bawb y funyd o'r blaen, ond yn awr yn methu ymgynnal gan lawenydd a dedwyddwch. Yna, yn y fan a'r lle, gwnaethum gyfamod â'r Arglwydd, a adnabyddaf mwyach fel Cyfamod Glan y Môr. Addunedais, ond i'r Arglwydd fy amddiffyn a'm cadw a'm harwain drwy'r byd hwn yn ddiogel i'r gwynfyd yn y nesaf, yr ymgysegrwn i'w waith a'i wasanaeth. Wedi agos i 30 mlynedd, naturiol ydyw ymholi, pa beth sydd wedi dod o'r Cyfamod? Rhaid imi addef mai anffyddlawn fum i; ond y mae'r Arglwydd wedi para yn ffyddlawn, ie, yn ffyddlawn er fy anffyddlondeb i. Er cywilydd i mi fy hun, rhaid imi addef fy mod, nid yn unig wedi peidio â chadw i fyny delerau y cytundeb, ond wedi bod yn euog o gynllunio gweithredoedd fuasai yn drosedd o'r cyfamod, ac a fuasai yn arwain i bechodau, er nad oeddwn yn bwriadu hynny. Ond, ie, ond !-codai rhyw rwystrau anweledig, ac anhysbys i mi, fel na chyflawnwyd y gweithredoedd arfaethedig; a dyma fi hyd yma wedi fy nghynnal a'm cadw rhag pechodau rhyfygus. Ac nid oes gennyf reswm dros hyn ond fod yr Arglwydd yn ffyddlawn i'w gyfamod. Ac wrth ystyried hynny, byddaf yn barod i ddweyd fel y bardd:
Rhaid oedd bod Rhagluniaeth ddistaw,
Rhaid oedd bod rhyw Arfacth gref,
Yn fy nghadw heb i'm wybod
Wrth golofnau pur y Nef.
Fy nymuniad yn awr ydyw ar i'r Arglwydd faddeu fy nghrwydriadau, fy nychwelyd a'm diwygio."
Dewiswyd yn flaenoriaid: Thomas Powell, William Griffith, John Owen Williams, a William Jones Penbrynmawr, ŵyr William Owen. Thomas Powell yn arweinydd y canu ers dros 30 mlynedd cyn hyn. Codwyd i'w gynorthwyo ef, W. Parry, athraw Ysgol y Bwrdd. G. G. Owen yn ymadael i Garmel, yn flaenor yma er 1893. "Gwr hynaws a charuaidd a ffyddlon. Hir gofir ei gynghorion i'r plant, ar iddynt fod yn garedig wrth adar ac anifeiliaid. Dywedai yn fynych, 'Ceidw Duw eich cymeriadau, cedwch chwi gydwybod dda.'" (Ysgrif Miss Williams).
1897. Cynyddodd yr eglwys 27 mewn rhif. Derbyniwyd 23 o had yr eglwys.
1898. Tri o wŷr ieuainc yn ymgynnyg am y weinidogaeth, sef W. Richard Jones, John Owen Jones a Griffith Owen. Bu'r cyntaf farw cyn myned drwy ei brawf, yn 21 oed. Bernid y gwnelsai bregethwr cymeradwy. John Owen Jones ar ol hynny yn myned yn weinidog i Henllan, a Griffith Owen i Bontcysyllte.
Mr. William Jones Penbrynmawr yn ymadael i Fôn.
1899. Dechre adeiladu ysgoldy, ac, yn ddiweddarach, adgyweirio'r capel. Yr oll oddifewn i'r capel yn cael ei wneud o newydd. Yr adeiladwyr,—Mri. Jones a Roberts Pwllheli. Yr ymgymeriad yn £3,784. Yr holl dreuliau yn £5,000. Ni agorwyd mo'r capel am gryn ysbaid (Mehefin, 1902).
Adroddiad yr ymwelydd ar Ganmlwyddiant yr Ysgol Sul: "Dosbarth A. Ddim yn dilyn y wers-daflen. Ddim yn arfer egwyddori â holwyddoregau yn y dosbarth. Neb o'r disgyblion yn medru adrodd allan y Deg Gorchymyn. Dosbarth B. Presennol, 6; absennol, 2. Buasai yn dda amcanu at well disgyblaeth a threfn yn y dosbarth hwn. Darllennid yn Efengyl Ioan. Neb yn medru adrodd allan y Deg Gorchymyn. Dosbarth C. Y dosbarth hwn yn dilyn y wers-daflen. Darllen da. Ddim yn arfer egwyddori yn y dosbarth. Neb yn medru allan y Deg Gorchymyn. Dim cynllun neilltuol i ddysgu'r Beibl allan. Dosbarthiadau Ch—E. Neb ohonynt yn dilyn y wers-daflen. Y rhan fwyaf o'r disgyblion heb fedru'r Deg Gorchymyn. Dosbarthiadau merched. Y rhan fwyaf heb ddilyn y wers-daflen. Ychydig yn arfer egwyddori yn y dosbarth. Y rhan fwyaf heb fedru'r Deg Gorchymyn. Ysgol y Plant a'r Babanod. Cedwir hon mewn ystafell ar wahân. Yr ysgol plant oreu yn y dosbarth. Y gwers-lenni yn cael eu harfer yma. Dau ddosbarth o'r plant ieuengaf, yn cynwys o 20 i 30 bob un, yn cael eu haddysgu yn effeithiol. Yr arolygwr wedi ymdaflu i'w waith. Trefn a disgyblaeth yma. John Roberts."
Rhif yr eglwys yn 1900, 328.
Nodiadau
golygu- ↑ Ysgrifau Mr. Griffith Lewis a Miss Williams Gwynfa. Dyddlyfr William Griffith, 1886-92, drwy ddwylaw ei ferched, y Misses Griffith Alun House.