Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Brynaerau
| ← Capel Uchaf | Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley |
Seion → |
BRYNAERAU.[1]
MAE gwreiddiau Brynaerau wedi eu cydblethu â gwreiddiau y Capel Uchaf. Deuai rhai oddiyma ac acw drwy'r ardal i'r gwas- anaeth yn y lleoedd cyntaf y cynelid ef; a chynelid y gwasanaeth nid yn hollol yn y lle mwyaf canolog i bawb, ond yn y cyfryw le a ellid gael. Yr oedd y Foel, sef y Foel-ddryll, fel y bernir gan rai, preswylfod Hugh Griffith Hughes, a'r ty a achlesodd yr achos gyntaf, ar y ffordd o Frynaerau i'r Capel Uchaf, a'r ffordd o Lanllyfni i bentref Clynnog. Rhyw dri chwarter milltir o gapel Brynaerau, a milltir o'r Capel Uchaf. Y Berthddu bach sydd rhyw hanner milltir o gapel Brynaerau i gyfeiriad Clynnog. Gellir barnu i'r achos fod am flynyddoedd yn y Berthddu bach, os nad yr holl amser hyd yr aeth Hugh Griffith Hughes i'r Bryscyni isaf. Fe gesglir fod y rhan fwyaf o'r swp bychan o grefyddwyr a ddeuai i'r Berthddu bach yn bobl o ardal y Capel Uchaf, er fod y lle yn agosach i bobl Brynaerau, canys yn y Capel Uchaf yn y man y gwreiddiodd yr achos yn amlwg. Wedi cychwyn yn y Capel Uchaf, elai rhyw nifer o Frynaerau ac o'r holl ardaloedd oddiamgylch yno.
Cynelid ysgol Sul yng nghapel y Bedyddwyr ym Mhontllyfni flynyddoedd cyn codi capel Brynaerau. Elai rhai o'r Methodistiaid i'r ysgol honno hyd nes y codwyd capel ganddynt iddynt eu hunain, yn ol un adroddiad. Fe godwyd ysgol mewn tŷ annedd ger Bont- llyfni gan y Methodistiaid, pa ddelw bynnag, er nad yw'n glir ai codi'r capel ai cynt y gwnaed hynny. Y rhai fu'n amlwg efo'r ysgol hon yn y tŷ oedd Morris Marc, Harry Dafydd Penybryn, Griffith Humphreys Garnedd, Robert Hughes Ffridd, a William Williams Caemorfa.
Yn 1805 yr adeiladwyd y capel yn ol Canmlwyddiant Ysgolion Sabothol Clynnog, &c. Amserwyd y brydles yn 1807. Adeiladwyd y capel ar y llecyn yr arferai ieuenctid ac eraill ymgasglu ynghyd at wahanol ymrysonfeydd, a dyma safle y capel presennol. Maintioli y llecyn, 50 llath wrth 15. Yr oedd y llecyn tir yn gysylltiol â thý a elwid Lôngoch ger fferm Lleuar. Y rhai amlwg ynglyn âg adeiladu'r capel oedd Sion Thomas Ffridd bach, Richard Hughes Ffridd fawr, Thomas Griffith Pentwr, Griffith Owen Garnedd, Morris Marc Llynygele, a Harry Dafydd Penybryn. Harry Dafydd oedd y saer maen, ac efe a wnaeth y muriau. Petryal agos oedd ffurf yr adeilad. Yn yr ochr ogleddol yr oedd dau ddrws, a'r pulpud cydrhyngddynt. Fe geid oriel ym mhob talcen, gyda grisiau o gerryg yn arwain i'r naill a'r llall o'r tuallan. Ymhen ysbaid fe rowd y grisiau o'r tufewn. Nid oedd nenfwd iddo, ond yr oedd y gronglwyd a'r muriau tufewn wedi eu gwyngalchu. Goleuid ef â chanwyllau, pedair wedi eu dodi yn y seren o olchiad pres a hongiai wrth gadwyn haiarn o'r gronglwyd, pedair yn y pulpud, a dwy ym mhob oriel. Eisteddleoedd cadarn, uchel, heb obaith i'r plant weled drostynt. Dyna ddisgrifiad Mr. R. R. Williams ohono, un o'r blaenoriaid presennol, yr hwn hefyd a gofia am y ffigyrau 1811 wedi eu torri ar un o'r trawstiau. Y tŷ oedd wrth dalcen gorllewinol y capel, fel yn awr.
Mewn llythyr o eiddo Robert Jones Rhoslan, dyddiedig Medi 15, 1813, fe ddywedir fod 130 wedi eu hychwanegu at ddau gapel Clynnog ers blwyddyn o amser. Bernir fod oddeutu 100 ohonynt yn perthyn i'r Capel Uchaf.
Y tri blaenor cyntaf oedd John Thomas Ffridd; Evan Roberts, a ddaeth o Foel Gwnys, osgo Nefyn, taid ynghyfraith Robert Owen Aberdesach; Richard Hughes Ffridd, hen daid o ochr ei fam i David Hughes Maes. Rhydd Robert Owen Aberdesach nodwedd y tri yn gryno fel yma: John Thomas yn ceryddu; Evan Roberts yn cyhoeddi; Richard Hughes yn rhoi olew ar y dyfroedd. Dywed ef, hefyd, y byddai eisieu rhywbeth neilltuol mewn cyhoeddwr y dyddiau hynny am y byddai cynifer o wyr dieithr yn dod drwy'r wlad i bregethu, a rhaid oedd wrth gof da i'w cyhoeddi yn ddiffael wrth eu henwau a henwau eu hardaloedd, ddau ohonynt yn aml yn yr un oedfa, a mwy nag un oedfa lawer pryd o fewn yr un wythnos, heb son am oedfa'r Sul.
Enwogodd William Williams Caemorfa ei hun efo'r ysgol, ac yntau heb fod ar ddechre ei lafur gyda hi namyn gwr ieuanc iawn. Gyda'r pared y byddai hynny o seti a geid ar lawr y capel. Safai William Williams ynghanol y llawr, o flaen y pulpud, a chyda gwialen hirfain yn ei law fe gyfeiriai at lythrennau'r wyddor, a pha beth bynnag yn ychwaneg fyddai ganddo i'w ddysgu, ac yn y dull hwn fe gadwai bawb yn effro a chawsai sylw yr oll gyda'u gilydd. Efe a ymroes i'r llafur hwn, a bu fyw i weled y llafur hwnnw wedi ei goroni â mawr lwyddiant. John Pugh o Leuar, wedi hynny o Drwyn yr hwylfa Penmaenmawr, a benodwyd gyntaf fel arolygwr, ac efe yn gyntaf a roes drefn ar gadw cyfrifon yn yr Ysgol.
Bu'r Parch. W. Lloyd, B.A., ar ol hynny o Gaernarvon, yn cadw ysgol ddyddiol yma am ran o'r blynyddoedd 1815-16; a bu Richard Jones (Wern) yma am ran o'r blynyddoedd 1817-18; ond ni chafwyd dim adgofion o'r lle am y naill na'r llall.
Ar ol adeiladu Capel Seion yn 1826, fe ddaeth Brynaerau, Seion a Chapel Uchaf yn daith. Pan adeiladwyd Ebenezer yn 1843, fe gysylltwyd Brynaerau â Bwlan. Parhaodd y cysylltiad hwn. hyd 1876. Pan fynnodd eglwys Bwlan o'r diwedd fyned arni ei hun, fe gysylltwyd Brynaerau âg Ebenezer, Ebenezer yn cael oedfa'r bore a Brynaerau y pnawn a'r hwyr. Er i'r cysylltiad hwn barhau hyd 1888, ni foddlonid Brynaerau arno, ac yna fe gysylltwyd Brynaerau â Chapel Uchaf, ac aeth Ebenezer a Seion yn daith.
Cerid yr achos ymlaen am liaws o flynyddoedd yn effeithiol gan y tri hen flaenor. John Thomas a flaenorai ar y ddau flaenor arall. Yr oedd y ddau arall, er hynny, yn wyr o ddylanwad; ac yr oedd ar anuwiolion yr ardal ofn bob un ohonynt. Yr oedd John Thomas yn gryfach a garwach, yn fwy o deyrn yn ei ffordd, ac yn halltach wrth geryddu ac argyhoeddi. Yr oedd rhyw elfen ym Methodistiaid yr amser hwnnw yn amlwg iawn ynddo ef. Ysgythru'r ceinciau ymaith oedd gorchwyl Sion Thomas; a cheinciau'r pregethwyr ieuainc fyddai'r ciw pi, cadwen ar y fron, esgidiau yn gwichian, a marchogaeth ceffyl. Nid ychydig o'i ofn oedd ar bregethwyr ieuainc y cyfnod hwnnw. Eithr yr oedd ffordd gydag yntau. Yr oedd marchogaeth yn ddull nid anghynefin o deithio gan bregethwyr y pryd hwnnw, gan bellter y capelau yn yr un daith oddiwrth eu gilydd, a chan brinder cyfleusterau teithio. Nid oedd unrhyw ystyriaeth o'r fath yma yn menu dim ar John Thomas yn ei wrthwynebiad i'r fath arfer. Deuai Robert Ellis (Ysgoldy), y pryd hwnnw yn ddyn go ieuanc, ar gefn ei geffyl ryw Sul, a phwy welai yn y ffordd o'i flaen ond Sion Thomas. Dywedai Robert Ellis wedyn, pe buasai yno groesffordd yn y fan, y cymerasai hi; ond nid oedd dim i'w wneud ond marchogaeth ymlaen. Cyn. cyrraedd yr hen flaenor, dyma ddrychfeddwl dedwydd yn fflachio i mewn i benglog y pregethwr ieuanc, a galwai ar John Thomas i farchogaeth yn ei le. Llyncodd Sion Thomas yr abwyd a'r bach o'i fewn. Gan farchog yn hoew ar geffyl Robert Ellis, ni ddiferodd gair llym dros enau John Thomas.
Tebyg fod un o leiaf o'r hen flaenoriaid wedi marw pan alwyd y Capten Lewis Owen a John Griffith Ysgubor fawr yn flaenoriaid yn 1830.
Fe nodir yn y Drysorfa am 1832 fod yna ychwanegiad o ugain at rif yr aelodau ym Mrynaerau yn niwedd mis Mawrth, sef yn nhymor y diwygiad, a rhywbryd tua'i ganol. Rhaid cofio fod rhif yr eglwys yn gymharol fychan y pryd hwnnw, cystal a bod yn anhaws myned i mewn drwy'r porth nag yn awr.
Ym mis Tachwedd 1849 y dechreuodd Thomas Ellis (Llanystumdwy) bregethu. Symudodd i Pennant ym mis Mai 1850.
Ym mis Mai 1854 y sicrhawyd y brydles ar y capel am 699 o flynyddoedd o'r dyddiad yma.
Dyma gerbron hanner dwsin o lyfrynnau bychain, yn cynnwys cyfrifon yr eglwys am y blynyddoedd 1834-55. Syniad yr hen athronyddion ydoedd fod pob dirgeledigaethau mewn rhifedi. A diau fod llawer o hanes Brynaerau yn chware oddeutu'r cyfrifon hyn. Er hynny ni wnant ond chware mig â'r dieithrddyn. Ond ni wneir monom ddim tywyllach am yr hanes oherwydd cip o olwg arnynt yn eu chware! Yn Gorffennaf 11 y dechreua'r cyfrifon, a dyma'r manyn cyntaf yng nghyfrif Awst: Talwyd am fwyd a diod y mis uchod, 8s. 8c. Un oedfa geid yn gyffredin ar y Sul. Er hynny, yr oedd bwyd a diod Awst yn ddim llai nag 11s. 3c., canys rhaid cofio ei bod yn adeg y pregethu teithiol, a bu Lewis Morris yma, ac ar dro arall Thomas Pritchard a Robert Owens gyda'u gilydd. Mae'r casgl misol yn ystod y flwyddyn yn amrywio o 18s. 6c. i £1 6s. 2c. Ymhlith y pregethwyr a fu yma fe geir Owen Thomas am oedfa Sul, 1s. 6c.; ac ar nosweithiau'r wythnos, John Hughes a'i gyfaill, 2s. 6c. ac Isaac James, 1s. 6c. Ymhlith pregethwyr 1835 y mae David Rolant a Thomas Havard a'i gyfaill. Nid oes enw lle ynglyn âg enwau'r pregethwyr. Yn Ionawr, 1836, y mae bwyd a diod yn fanynau gwahaniaethol, y cyntaf yn 14s. 8c. a'r ail yn 2s. 6c. Bwyd a diod y Rhagfyr o'r blaen oedd rhai'n, pan y bu yma gyfarfod ysgolion, a dau gyfaill ddwywaith ar eu taith. Deunaw ceiniog yw'r "casgl mis" yn ochr y taliadau, sef yr hyn a delid i'r Cyfarfod Misol. Mewn llaw yn niwedd 1836, £3 1s. 4½c. Y mae enw [Capt.] Lewis Owen wrth y cyfrif blynyddol, yn arwyddo ei fod wedi ei adolygu ganddo ef.
Golwg eto ar yr ail lyfryn. Nid yw'r taliadau yn dechre dan Mawrth, 1837. Nid yw diod yn cael ei nodi er Ionawr, 1836. Talwyd am fwyd yn ystod y tri mis, Mawrth—Mai, 22s. 11c. Talwyd am bregethu yn ystod yr un amser, Sul, gwyl a gwaith, 31s. 6c., am yr hyn y bu un ar hugain o bregethwyr yn gwasanaethu. Yn ymyl y mae'r canwyllau yn 6s. 8c.: ond ni wyddys pa hyd y pery eu goleu. Dyma draul Cyfarfod Misol ym Mrynaerau ym Mehefin, 1837. Mae hwn wedi ei ysgrifennu yn Saesneg, a chan fod Saesneg y cyfnod hwnnw yn amheuthyn, fe'i dodir i lawr. Mae'r lawysgrifen yn dda, ac fe welir fod y Saesneg yn eithaf da braidd: June, 1837. Dr. Monthly Meeting at Bryn: To Flower, £1; 7lb of Lump Sugar 9d., 5s. 6½. [felly i lawr]; 5lb of Cheese 9d., 4s. 1½d.; ¾lb Tea, 4s. 8d.; 1oz of Green Tea, 6d., 1oz Musd. 5d., 11d. Bundle hay, 2s. 6d.; 1oz Black Tea, 5d.; 541b Beef 6d., £1 7s. Od. ; 241b Veal 6d., 12s.; 11lb Bacon 6d., 5s. 9d.; ½ Ton Coals & Turnpike, 8s. 5d.; Cibin of Peas, 3s. 9d.; Preachers, 16s.; Gwen Jones assistance, 4s.; 21b Butter, 2s. 4d.; ¼lb Tea, 1s. 9d." Mae'r cyfanswm, fel y mae i lawr, yn £5 19s., yn wirioneddol yn £5 18s. 2 d. Os nad yw tâl y pregethwyr yn uchel, fe welir fod yma arlwy eithaf da, a diau fod Gwen Jones yn haeddu ei thâl.
Y trydydd llyfryn. Dyma William Prytherch a'i gyfaill, 3s. 6c. Y mae efe i lawr o'r blaen, unwaith o leiaf. Talwyd i John Jones Pandy am dybaco ac edrych ar ol y tŷ, 2s. 6c. Dyma John Elias ar Awst 30, 1840, sef y Sul, os nad 31 ydyw, 2s. Yr un faint a delir bellach i weinidogion Arfon yn gyffredin, a dyma Daniel Jones ar yr un tudalen, o dipyn o bellter, 2s. 6c. Oz. tybaco pibelli 3½c. Anfynych y digwydd y manyn olaf yma.
Nid yw'r pedwerydd llyfryn yn cynnwys nemor ddim newydd, heblaw ambell enw fel William Charles a David Howells.
Yn y pumed llyfryn, 2s. 6c. sydd wrth enwau John Jones Talsarn ac Owen Thomas yn 1844. Erbyn 1845 dyma dalu am ddwy oedfa i'r un pregethwr, canys yr ydys bellach wedi ymgysylltu fel taith â Bwlan, ac yn cael dwy oedfa bob yn ail Sul. Dyma William Prytherch yn Rhagfyr, 1845. Y mae bwlch yn y cyfrif dros y blynyddoedd 1846—50. Y mae enw William Roberts i lawr saith gwaith am 1852; ond nid ymddengys enw neb arall yn fynych yn ystod y blynyddoedd. Chwe cheiniog ddanfonid i'r Cyfarfod Ysgol. I Gyfarfod Misol Clynnog, 14s. Y mae enw Capt. Owen wedi peidio ymddangos yn y llyfryn diweddaf yma fel arolygydd y cyfrifon. Pethau eraill yn parhau yn lled debyg. Y mae llyfrau cyfrifon y cyfnod hwn wedi myned ar goll y rhan amlaf, ac y mae eraill yn ddiau ar gael nad yw yn hawdd taro wrthynt. Eithr fe wasanaetha yr ychydig y rhoir enghreifftiau allan ohonynt yma ac acw er dangos hanes cyfrifon eglwysi eraill am yr un blynyddoedd, canys nid oedd nemor wahaniaeth rhyngddynt, o fewn yr un cyfnod o amser, oddigerth rhyw gymaint yn yr eglwysi mwyaf i gyd.
Yn 1858 y dechreuodd Henry Griffith bregethu, yn ddeunaw mlwydd oed. Bu farw yn 23 mlwydd oed, pan ar fin gorffen ei efrydiaeth yn y Bala. Tymer ddwys a'i nodweddai, a threuliai lawer o amser mewn gweddi. Yr oedd difrifwch yn ei wedd, a thynerwch yn ei lais, a chawsai ei bregethau effaith neilltuol, ac yr oedd ei goffadwriaeth yn berarogl.
Dan bregeth Edward Roberts y Ceunant ar brynhawn Sul tua diwedd Medi, 1859, y teimlwyd awel y diwygiad yn Brynaerau. Ni chyfrifid Edward Roberts yn wr yr awelon; ond fe ddaeth y wir awel lawer pryd arall trwy wŷr llonydd. Ychwanegwyd 54 at rif yr eglwys. Ymhlith eraill, daeth D. W. Pughe, y meddyg, ymlaen, gwr go anhawdd ei drafod. Fe ddywedir ddarfod iddo alw am gyfarfod gweddi i'w dŷ, newydd ei adeiladu; ond ar waith ryw hen frawd yn erfyn am fendith o dan y gronglwyd honno, fe dorrodd yntau allan ar ei draws, "Beth yr wyti yn galw fy mhlas i yn gronglwyd?" Aeth John Griffith y blaenor ato. Go blaen fu yr holi. Yn ol Cofiant Dafydd Morgan, y cwestiwn cyntaf oedd, "Wel, Doctor, beth sydd gennychi i ddweyd heno? Ydychi wedi dechre gweddio, dwedwch?" "'Doeddwn i ddim wedi rhoi hynny heibio," oedd ateb y meddyg. "Ie, machgen i," ebe John Griffith, "fe gafodd y wraig honno ddwfr i olchi traed Iesu Grist o le rhyfedd iawn," gan awgrymu fod y Dr. yn rhy iach ei deimlad. Yn ol Robert Owen Aberdesach, cwestiwn arall o eiddo John Griffith ydoedd, "Wel, Dafydd, sut yr wyti o dan dy groen." Galwodd y meddyg ar ol hynny i adrodd ei gŵyn wrth Ann Roberts, mam Robert Owen, ac fel y dywedir yng Nghofiant Dafydd Morgan, nid aeth y meddyg ar gyfyl y seiat mwyach. Efallai, wedi'r cwbl, fod rhywbeth i'w ddweyd ar ei ochr yntau; a bod yr hen frodyr ar adegau yn colli yn y boneddigeiddrwydd ag sy'n un o briodoleddau y ddoethineb honno sydd oddi uchod. Gwr crâff, er hynny, oedd John Griffith, fel y ceir golwg pellach arno eto, a gwr a'i eiriau yn gafaelyd fel bachau dur. Bu John Jones Carneddi ym Mrynaerau y pryd hwn efo'i "gerbyd o goed Libanus," gan waeddi ar y bobl, "Bwciwch yn y cerbyd, bobl!" Wrth fyned adref o un oedfa, methu gan John Thomas beidio â throi i ben carn gerryg i weddio, ac wedi myned, yno y bu efe hyd y bore. Daeth John Thomas ar ol hynny yn flaenor, sef, yr ail o'r enw, ac yn weddiwr nodedig.
Gwraig hynod oedd yr Ann Roberts y cyfeiriwyd ati. Yr oedd ei mam yn gyfnither i Robert Roberts, ac nid ydoedd hi ond un o liaws o rai synwyrlawn a galluog ac ymroddedig i grefydd ymhlith y teulu nodedig yma. Yr oedd ei gwr, Dafydd Owen, yn aelod yn Ebenezer, ac aeth hithau yno ato ymhen amser. (Gwel- er Ebenezer).
Yn 1861 fe wnawd y capel a'r tŷ capel o newydd ar draul o £420. Buwyd yn addoli yn y cyfamser mewn pabell a wnawd o goed yr hen gapel. Y capel o ran ffurf yn wahanol i'r hen un, ac yn helaethach. Ni roddwyd oriel yn y newydd, ac un drws oedd iddo, sef yn y talcen gorllewinol, fel yn awr. Eisteddai y gynulleidfa gan edrych ynghyfeiriad y drws. Nid oedd dim dyled wedi bod ar yr achos ers 1853 o leiaf. Y ddyled yn 1865, £340. Erbyn 1878 tynnwyd hi i lawr i £85.
Yn 1867 galwyd William Jones, ieu., Bryngwdion, W. Pugh Owen Lleuar bach, a J. R. Edwards (yn awr o Criccieth) yn flaenoriaid. Bu'r ail ohonynt farw yn ieuanc; bu'r olaf ar ol hynny yn siroedd Fflint a Dinbych; y cyntaf a arosodd rai blynyddoedd cyn symud ohono.
Yn 1870 y dewiswyd David Hughes Mur mawr yn flaenor. Gwr o synwyr a gwybodaeth ac ysbryd crefyddol, a deheuig yng nghyflawniad gwahanol ddyledswyddau. Bu farw Mai 2, 1880, yn 45 mlwydd oed.
Mai 11, 1870, y bu farw y Capten Lewis Owen, yn 83 mlwydd oed. Pan arferai hwylio i Lundain, drwy ei gysondeb yn y moddion a'i waith yn casglu at gynnal pregethu yn y lle, fe ddaeth yn gyfeill- gar â James Hughes yr esboniwr. Wrth weithio yn y dull hwnnw gyda'r achos y daeth i'w feddwl ef nad oedd hynny arno'i hun ddim yn ddigon, ac yn y cyfwng hwn yn ei hanes y cafodd oleu ar bethau ysbrydol wrth wrando ar John Elias, a bwriodd ei goelbren gyda phobl yr Arglwydd yn 23 oed. Bu am rai blynyddoedd yn gapten ar yacht yr Arlwydd Newborough, a gorfu i'r Arlwydd ddysgu'r wers o beidio ymyryd gormod pan fyddid mewn tywydd garw. Yn y Glyn fe ymostyngasai i air yr Arlwydd, ond nid ar fwrdd llong pan oedd bywyd mewn enbydrwydd. Nid gwr i chware âg ef oedd yr Arlwydd; ond dysgodd ef a'i deulu dalu mawr barch i'r Capten. Bu yn ymdrechgar gyda chodi'r capel yn 1861. Yr oedd iddo ryw awdurdod uwchlaw pawb yn yr eglwys a'r ardal, heb fod ffynonnell ei awdurdod yn amlwg iawn. Diniwed ydoedd ar y wyneb; ond pan ddangosai awdurdod, plygai pawb iddo. Nid oedd yn wr o ddawn gyhoeddus, ond yr oedd yn wr call a boneddigaidd ac o ysbryd crefyddol, ac yr oedd yn ymroddedig i'r achos. Nith i D. W. Pughe, y meddyg, oedd gwraig y Capten, a chyfnerthid ei ymdrechion ef gyda'r achos gan yr eiddo hithau; ac nid llai ei hawdurdod hi na'i awdurdod yntau. Dywed y Capten Hughes Gellidara, a ysgrifennodd gofiant iddo yn y Drysorfa am 1873, ei fod ef at ddiwedd ei oes fel y morwr, wedi rhedeg y distance i fyny, ac yn prysur edrych allan am y tir; ac wedi methu ganddo ei weled, yn gofyn i'w fab-ynghyfraith a oedd ef yn meddwl y byddai yn hir cyn codi y tir? Llywio'r cwrs ar y ffordd yngnghyfeiriad y Ganaan nefol y bu ef am hanner can mlynedd, ebe Capten Hughes.
Gwnawd John Griffith Ysgubor Fawr yn flaenor yr un adeg a'r Capten Owen, sef yn 1830, a bu'r ddau yn brif alluoedd yn yr eglwys am ddeugain mlynedd. Goroesodd John Griffith ei gym- rawd, a bu ef farw Mai 7, 1872. Cyferbyniadau oeddynt, ac am hynny yn cydweithredu yn fwy effeithiol. Ymddanghosai y Capten yn ddylanwad mwy ar y wyneb; John Griffith, er hynny, oedd y gwir arweinydd. Ac efe, mae'n ddiau, oedd y dylanwad mwyaf a fu ym Mrynaerau. Gwr cadarn, nerthol ydoedd o ran corff, a chyffelyb o ran meddwl. Gwelid ef unwaith mewn cae gyda'r dyniewaid yn ei bwyso i'r wal. Cydiodd yntau yn nau gorn un ohonynt, a thrwy rym braich fe'i dododd ef i lawr ar y ddaear. Un o'r Waenfawr ydoedd yn ei ddechreuad, a dywedid mai llencyn gwyllt ydoedd. Ar ol dod ohono at grefydd, ceisiodd ei hen gyfeillion ei rwystro. Yn ei gyfarfod ar ganllaw pont ar fore Sul, ac yn ceisio ei atal. Yntau yn cymeryd un gerfydd ei ddillad o'r tu ol, ac yn ei fwrw dros y bont i'r dwfr. Cafodd lonydd ar ol hynny. Siaradwr rhwydd a chyflawnder o fater ganddo. Yr oedd y Beibl a Gurnall yn o lwyr yn ei gof. Ei ddull oedd agored, ei ymadroddion, ar brydiau, pan fyddai galw, yn gwta a brathog, a phob amser yn fachog. Gwelai trwy ddyn ar unwaith, braidd. Ar un adeg yr oedd gwr yn y gymdogaeth y deallid ei fod yn llawn awydd pregethu, ond nad oedd goreugwyr y cylch yn rhyw barod iawn i'w gefnogi. Wele ef ar un diwrnod yn galw gyda John Griffith. "Oni fu arnochi, John Griffith, erioed awydd pregethu ?" fe ofynnai. "Beth ?" gofynnai John Griffith, megys un heb glywed. "Oni fu arnochi erioed awydd pregethu, John Griffith ?" "Naddo," ebe John Griffith yn gwta, "ni chafodd y diafol erioed gymaint a hynny o gaff gwag arnaf." Daeth yr ymddiddan hwnnw i ben yn y fan honno. Dychwelodd gwraig i'r eglwys ar ol gwrthgiliad. Cymeryd ei hachos hi yn o ddidaro a ddarfu efe; a dywedai wrthi am beidio tramgwyddo os na chai hi gymaint o sylw ag a ddisgwyliai—nad oedd neb yn gwneud fawr o helynt o siopwr wedi torri. Byddai yn ddidderbyn wyneb: nid yn arw wrth y gwan, ac yn wenieithus i'r cryf. Wrth deulu uwch na chyffredin yn y lle, ag yr oedd rhywun neu gilydd ohonynt i mewn ac allan o'r eglwys yn o fynych ar un adeg, eb efe, "Cofiwch chwi mai nid cafn moch llafnau yw eglwys Brynaerau !" Ystyrrid ef ar gyfrif ei ddull didderbyn wyneb a'i allu i adnabod dynion yn un rhagorol i'w ddanfon i eglwysi ag y byddai pethau blinion ynddynt. Yr oedd gwr amlwg mewn un eglwys yn achos o flinder iddi, a deuai yn rhydd ac yn ddigerydd gydag ymwelwyr blaenorol drwy draethu profiadau uchel. Ni wnae hynny mo'r tro gyda John Griffith. Edrychodd efe y gwr ym myw ei lygaid, "Nid yw o ddim diben gweiddi, Haleliwia, ar dy hyd yn y baw!" Ac yna, gan ei ddwyn ef wyneb yn wyneb â'r achos o'r blinder, fe ofynnai, "Pa le y mae———?" Buchedd John Griffith ei hun oedd gyson a'i gydwybod yn ddirwystr. Yr oedd argyhoeddiad yn ei ddull a nerth cysondeb yn ei eiriau; ac yr oedd y geiriau eu hunain wedi eu bathu gan feddwl treiddgar, a'u cyfaddasu i'r amgylchiadau gan farn, a dirnadaeth o droadau dirgelaidd y galon, ac amcan diwyrni.
Dylanwad distawrwydd oedd eiddo William Jones Bryngwdion. Ceid ganddo gynghor da, ac ambell sylw mor amserol nes cael holl effaith sylw pert. Yr oedd yn flaenor ym Mrynengan cyn dod yma, a chyn diwedd ei oes aeth yn ol yno.
Mae gan Mr. Henry Hughes Tanrallt gyfres o ysgrifau difyr yng Nghymru y Plant am 1903-4, ar gymeriadau Brynaerau. Un ohonynt yw Dafydd Gruffydd neu Dafydd y Swan. Eisteddai ef wrth fraint yn sêt fawr Brynaerau. Y Swan yw enw'r pentref bychan ar ffordd Clynnog fawr lle preswyliai. Yr oedd Dafydd dros chwe troedfedd o daldra ac agos i lathen o ysgwydd i ysgwydd. Wrth ddychwelyd o'i orchwyl un noswaith fe welai ysgyfarnog yn myned i'w thwll. Gosodai wifren croglath wrth enau y ffau, a daliodd yr ysgyfarnog. Pwy oedd yn edrych arno yn ei thynnu yn rhydd ond prif geidwad helwriaeth Arlwydd Niwbwrch. Bu raid i Ddafydd druan fyned gydag ef i ŵydd yr Arlwydd. Gorchmynwyd hebrwng Dafydd i garchar Caernarvon ar ol dodi pryd o fwyd digonol o'i flaen, canys gwr anrhydeddus yn ei ffordd neilltuol ei hun oedd yr Arlwydd. Dyddiau'r cwnstabliaid oedd y rheiny, a danfonwyd am y cwnstabl, sef pwt o amaethwr. Ymaith â hwy. Wedi myned yn deg allan drwy'r porth, gorweddodd Dafydd ar y glaswellt, ac ni chyfodai er cwnstabl na ffon, er na rowd mo honno ar war Dafydd chwaith, canys gorchwyl rhy feiddgar fuasai hynny. Ymaith â'r cwnstabl i ymofyn ei gert. Eithr ni chodai Dafydd oddiar ei eistedd, a bu raid cyrchu gwŷr i'r amcan. Dyma Dafydd o'r diwedd yn y cert yn eithaf llonydd, ond gyda'i feddwl dyfeisgar yn effro. Erbyn myned ohonynt rhyw chwarter milltir o ffordd, yr oedd Dafydd yn eistedd ar draws y trwmbel, gyda'i draed o fewn ei glocsiau mawr yn pwyso ar y naill ochr a'i gefn ar y llall. Yna, fel rhyw Samson arall, efe a ymestynodd ac a ymwthiodd, nes fod ochrau'r cert yn rhoi, ac yn cloi yr olwynion fel na symudent. Diangodd Dafydd yn groeniach, ac ni fu air o sôn. Tebyg mai mewn tymor diweddarach ar ei oes yr eisteddai Dafydd Gruffydd yng nghornel y sêt fawr, wedi ennill ei hawl i'r cyfryw anrhydedd drwy orchestion amgenach na'r un a gofnodir yma. Eithr nid anheilyngach gweithred Dafydd nag un neu ddwy o eiddo Samson. Un o wŷr craffaf sir Gaernarvon oedd yr Arlwydd Niwbwrch yn ei ddydd, a diau ganfod ohono fod ei gymydog Dafydd Gruffydd yn haeddiannol o well triniaeth na'i gyfleu yng nghell carchar Caernarvon.
Un arall o gymeriadau Mr. Henry Hughes yw Robert Jones Un Fraich. Pan wrth y gorchwyl o lifo pladuriau yr anafwyd braich Robert Jones gymaint fel y gorfu ei thorri ymaith. Cyflawnodd Robert Jones fwy o orchestwaith efo'r un fraich oedd yn weddill iddo nag ambell i wr efo'i ddwy. Wedi ei anafu yn y dull hwnnw, fe enillai Robert Jones ei fywiolaeth drwy gludo ymenyn ac wyau, yn bennaf, mewn cawell ar ei gefn i dref Caernarvon, a chludo yn ol yn gyfnewid am danynt, gryn amrywiaeth o nwyddau gwasanaethgar i wraig y tŷ, burum Kitty Morris ymhlith pethau eraill, canys nid oedd o fath hwnnw. Cedwid y burum mewn potel alcan dan gorcyn. Ond wrth ymweithio fe chwythid y corcyn ymaith weithiau, a theflid y burum dros y nwyddau eraill yn y cawell, a mawr fyddai cŵyn y merched. Eithr yr oedd Robert Jones yn wr o adnoddau. Er mwyn gochel galanas y burum, dodai garrai y cawell am ei dalcen a chariai y botel yn ei unig law. Mawr ydoedd y llafur hwn, ond yr oedd yn wr heini, a gorchfygodd yr anhawsterau. Gallai Robert Jones balu ei ardd efo'i un fraich, a phlannu cloron a gwahanol rywogaethau o lysiau, y camomeil, y wermod, yr hen wr a'r lleill, a gwnelai hynny nes bod ei ardd. yn ddrych o ryfeddod i'r gwr diog yr aeth Solomon heibio i'w faes a'r gwr anghall yr aeth efe heibio i'w winllan. Daeth Robert Jones yn dda'r byd arno, a phrynodd drol a merlyn gwineugoch. Enw'r merlyn oedd Capten, ar ol y Capten Lewis Owen nid hwyrach. Mae'n wir fod Capten fymryn yn gloff yn un o'i goesau blaen. Eithr ni fyddai fyth anhap gyda merlyn Robert Jones, canys cyffelyb yrrwr cyffelyb ferlyn. Go hwyr y cyrhaeddai y gyriedydd adref, canys hwyr y cychwynnai, ac nid ar frys yn fuan yr ym- lwybrai Capten gloff. Dyma'r unig anffawd gyda'r gyriedydd: dameg o'i yrfa ysbrydol. Yr oedd Robert Jones yn Fethodist selog. Unwaith cododd i fyny i'w drol un o ferched C———, gryn dipyn dan ddylanwad burum cryfach nag eiddo Kitty Morris. Wedi ei chodi i'w drol, hi a ddechreuodd dywallt am ben y Methodistiaid bob sarhad. Ni fedrai'r gyriedydd ddioddef mo hynny, ac yntau ei hun yn Fethodist mor amlwg. Ac er fod y ferch yn rhywbeth o foneddiges o ran dygiad i fyny, fe droes y gyriedydd yn chwyrn arni, "Dos i lawr o fy nhrol i, ddynes, neu dyma'r chwip yma yn disgyn ar dy gwman di," ac i lawr y gorfu hi ddyfod, gan ysgafnhau llwyth Capten. Adnabyddid Robert Jones Un Fraich gan holl hogiau tref Caernarvon, ond ychydig ohonynt freuddwydiodd fod ynddo ef gyrhaeddiadau mor amrywiol, a bod iddo ddylanwad mor helaeth. Canys yr oedd Robert Jones yn flaenor ym. Mrynaerau heb erioed ei alw i'r swydd, ond llithrodd i mewn iddi megys yn ddiarwybod. Meddai ar ddawn ymadrodd, ac yr oedd yn ysgrythyrwr da. Meddyliodd unwaith am fod yn bregethwr, ond nid oedd addfedrwydd yn yr eglwys i hynny. Gan nad oeddys yn foddlon iddo fyned i'r pulpud, gadawyd iddo fyned i'r sêt fawr yn ddirwgnach, ac actiai yno fel blaenor yr eglwys, heb yngan gair wrth y Cyfarfod Misol. Yr oedd yn ddirwestwr aiddgar, ac elai oddiamgylch i areithio ar y pwnc. Gelwid ef weithiau yn Robert Jones y Druid, am y preswyliai mewn tŷ o'r enw hwnnw, tŷ a fwriadwyd i fod yn dafarn, ond y gwrthodwyd trwydded iddo. Arferai Robert Jones a dweyd ddarfod iddo gymeryd y Druid uwchben y diafol. Gelwid am ei wasanaeth yma a thraw i gynnal seiadau. Gwr dyfeisgar, dawnus, defnyddiol yn ei ddydd oedd Robert Jones. Eithr fe dynnai ei dymer wyllt ef i drybini, ac oherwydd rhyw ffrwgwd neu gilydd y danfonwyd William Herbert, William Hughes Talysarn, a Henry Jonathan Caernarvon i'w ddisgyblu ar y dydd olaf o Ebrill, 1874, ebe'r cofnod. Rhoes ei gyfrif i mewn ar y 13 o Ebrill, 1881. Bu aml daiog mewn swydd a wnaeth lai o les na Robert Jones Un Fraich.
Yn 1873 y dechreuodd W. Jones bregethu. Gweini y bu am bymtheng mlynedd o'i oes. Bu'n pregethu am tua phedair blynedd. Torrwyd ef i lawr o ran ei iechyd ar ol bod am dair blynedd a hanner yn y Bala. Llafuriodd am wybodaeth cyn dechre ar ei gwrs fel pregethwr. Cymeriad addfwyn, a phregethwr difrif. Sisialodd ei deimlad allan ychydig cyn huno yn y pennill, "Mi welaf yn ei fywyd y ffordd i'r nefoedd fry." Bu farw Mehefin 12, 1879, yn 32 mlwydd oed.
Yn 1876 y dewiswyd John Thomas Aber, W. Davies Hendre bach ac Owen Roberts Bryncynanbach yn flaenoriaid. Owen Roberts a fu farw, Ionawr 6, 1886 yn 61 mlwydd oed.
Diddichell, da, heddychol—oedd, a gwr
Llawn hawddgarwch nefol:
'Roedd Owen yn wir dduwiol
Ydyw iaith y byd o'i ol.—Glan Llyfnwy.
William Davies a fu farw, Medi 14, 1898, wedi dangos mesur da o gysondeb yn ei swydd.
Yn 1877 y prynnwyd darn o dir cysylltiol â'r capel yn gladdfa. Y brydles am 99 mlynedd o 1877.
Yn 1879 rhoddwyd darn yn y pen gorllewinol i'r capel. Y draul tua £550. Yr holl ddyled yn 1879 yn £752, gan gynnwys £85 o'r hen ddyled.
Yn 1883 cafwyd wythnos o bregethu gan Richard Owen. Ychwanegwyd 20 ar y pryd at yr eglwys. Bu'n ymweliad adfywiol.
Yn 1880 y dewiswyd R. Jones Hendy a William Jones Parc yn flaenoriaid. Symudodd Robert Jones i'r Capel Uchaf. Ym Mai 1885 y dewiswyd Griffith Griffiths Cim a Henry Jones Caemorfa isaf ac R. R. Williams Brynhwylfa. Henry Jones a symudodd i'r Capel Uchaf. Yn nechre 1893 dewiswyd Thomas Parry Garnfawr, John Jones Bryncroes a Samuel Williams Tynewydd. Yn niwedd yr un flwyddyn bu Thomas Parry farw. Gwr medrus a gweithgar. Yn 1897 dewiswyd R. T. Morris Llwyn impia a John Jones Lleuar fawr. Yr oedd John Jones yn y swydd yn Cwmcoryn.
Adroddiad ymwelwyr 1885 â'r ysgol: "Yr ysgol yn cael ei chario ymlaen gyda llawer iawn o fywiogrwydd ac ynni. Ychydig o'r dosbarthiadau wedi ymgymeryd â'r wers-daflen. Hanesiaeth a daearyddiaeth ysgrythyrol dipyn ar ol. Esgeulusir holwyddori'r plant yn y dosbarthiadau. Awgrymwn fod tonau plant yn cael eu canu yn achlysurol. Nid oes ymwelydd yn perthyn i'r ysgol. Llawer o ddysgu allan ar yr ysgrythyr. Oddieithr ychydig, yr athrawon a'r ysgolorion yn gryno yn eu lleoedd erbyn amser dechre."
Yn 1887 y symudodd y Parch. W. J. Davies ar ei briodas i'r gymdogaeth. Ni alwyd mono yn weinidog yr eglwys yn ffurfiol, ond efe a'i gwasanaethodd megys y cyfryw hyd ei farwolaeth, Mehefin 8, 1891. Efe, yn y flwyddyn 1888, a sefydlodd Gyfarfod Llenyddol Llun y Pasc, yr hwn bellach sydd wedi dod yn sefydliad yn y cymdogaethau cylchynnol. Bernir i'r cyfarfod feithrin ysbryd ymchwilgar. Penderfynnwyd rhoi swm bychan yn flynyddol iddo yn gydnabyddiaeth am ei lafur. Perchid ef yn fawr, er na lwyddodd yn y cynulliad eglwysig i ddifodi rhyw deimlad o bellter rhyngddo a lliaws o'r aelodau, ar gyfrif fod ei feddwl ef a'r eiddo hwythau yn gynefin â thiriogaethau gwahanol. Yng Nghaernarvon y ganwyd ef, Ionawr 25, 1848. "Hogyn bychan yn ei frat," ebe ei fam, ydoedd efe yn dod gyda'i rieni i ardal Penygroes. Er yn fachgen darllengar, bu tymor o oferedd arno. Dechreuodd bregethu yn 1877. Nodwedd arno y sylwid arni pan ydoedd yn efrydydd yn y Bala oedd y dilead llwyr o olion tymor ei oferedd. Ni feddyliasai y craffaf nad gwr tawel ei fuchedd ydoedd efe o'i fachgendod. Yr oedd o feddylfryd iselaidd a diymhongar. Meddylgar a choeth ydoedd fel pregethwr. Cyrhaeddodd radd go uchel fel bardd. O'r beirdd Cymreig, Islwyn a hoffai efe fwyaf. Fel y dywed ef ei hun am fachlud haul, felly am dano yntau:
Mud-wenu y mae dy wyneb—hoff, fel
O ffin tragwyddoldeb:
Ni roi yn wir air i neb,—
Duw a etyl dy ateb.
Megis o ffin tragwyddoldeb, bellach, y daw'r adgof am ei wên yntau. (Gweler ysgrif y Parch. R. R. Morris arno yn y Geninen am 1892).
Yn 1891 y sefydlwyd cangen-ysgol yn y Swan mewn tŷ annedd. W. J. Davies a'i sefydlodd, a chymerai ef a'i briod ofal mawr am dani. Rhoddwyd yr ysgol i fyny yn 1899, er y credid ddarfod gwneud gwaith angenrheidiol trwyddi.
Yn 1892 y dechreuodd plant yr eglwys dalu eu casgl mis.
Yn 1896 adgyweiriwyd y capel ar draul o £160. Yng nghapel y Bedyddwyr yn Bontllyfni y buwyd yn addoli yn y cyfamser, sef am oddeutu chwe mis o amser. Yn y flwyddyn hon hefyd yr adeiladwyd yr ysgoldy, ar ochr ogleddol y capel, ar draul o £525. Yr oedd gwerth y tir,—227 llathen betryal,—yn £20.
Ionawr 16, 1898, penderfynnodd yr eglwys fod llwyr ymwrthodiad oddiwrth ddiodydd meddwol i fod yn amod aelodaeth eglwysig.
Y flwyddyn hon derbyniodd yr eglwys £120 yn rhodd oddiwrth R. Davies Borth.
Yn 1899 y rhoddwyd galwad i'r Parch. J. D. Evans, B.A. Dyma'r alwad ffurfiol gyntaf. Yr ystyriaeth a arweiniodd i hynny oedd fod y plant a'r bobl ieuainc yn cael eu hesgeuluso yn ormodol. Ni bu'r gweinidog yno yn hir cyn ei fod wedi dechre ymroi i sefydlu llyfrfa ynglyn â'r achos, a droes allan yn ddilynol yn symbyliad neilltuol i feddyliau lliaws.
Cydnabyddir mesur helaeth o rwymedigaeth i bregethwyr a gweinidogion a ddeuai yma o Glynnog i gynnal seiadau a gwneud rhyw gymaint o waith bugeiliol, ac yn arbennig Dewi Arfon, y Parch. R. Thomas (Llanerchymedd), y Parch. J. Williams (Caergybi), y Parch. W. M. Griffith, M.A. (Dyffryn); ac o blith y myfyrwyr, y Mri. R. Roberts (Tydweiliog), Robert Griffith (America), Joseph Roberts (D.D., America), D. O'Brien Owen.
Thomas Jones yr Aber a fu'n arweinydd canu am lawer blwyddyn. Sicr o'i nôd heb lyfr na sainfforch. Dilynnwyd ef gan Robert Griffith, tad Henry Griffith, y pregethwr. Bu ef, yn flaenorol, am flynyddau yn arweinydd y canu yn Eglwys Clynnog. Robert Jones y Ffridd a ymroes i ddysgu cyfundrefn y Sol-ffa i'r bobl ieuainc, a daeth llewyrch neilltuol ar y canu. Yn cydweithio âg ef yn yr un cyfeiriad yr oedd R. R. Williams, wedi ei benodi gydag yntau i'r gwaith yn 1875, ac efe a ddaeth yn olynydd iddo, gan i R. Jones gael ei analluogi gan ddamwain yn Awst, 1878. Yn 1888 daeth D. T. Jones i'w gynorthwyo yntau.
Bu amryw eraill heblaw a nodwyd yn bobl yn dwyn nodweddion neilltuol ynglyn â'r achos ym Mrynaerau. William Hughes y gof a'i wraig oeddynt nodedig am eu duwioldeb. Pan ar gymeryd rhan gyhoeddus mewn gweddi, lediai William Hughes y pennill ar y ffordd i'r sêt fawr yn rhyw ddull a'i gwnelai yn hawdd i rai anghynefin feddwl mai dweyd adnod y byddai. Diniwed, syml, unplyg, yn meddwl yn dda am bawb. Yr oedd newydd-deb parhaus yn ei weddi ferr a melus. Catrin William ferr, lanwaith, a fu'n cerdded i'r Bala i'r Sasiwn rai troion, a byddai yn cymeryd rhan yn y cyfarfodydd gweddi ar y daith. Am Marc Thomas y dywedir y byddai yn gweddio bob amser, yn y tŷ, yn yr ysgubor, neu lle bynnag y byddai. Gyda dosbarth o blant y ceid ef yn yr ysgol. Gwr distaw, yn gwarchod gartref, ac heb fod yn cysgu noswaith erioed oddicartref, ond yn ei gynefin ar fryniau tragwyddoldeb. William Samuel, yn wr o ddirnadaeth, a arferai weddio, "Crea galon lân ynof," nes cofid am hynny, ac am gael ei "dywallt o lestr i lestr rhag ceulo ar ei sorod." Un o'r rhai hynotaf ymhlith gwragedd Brynaerau am ei duwioldeb oedd Catrin Ellis. Dyma feddargraff Eben Fardd iddi:
Trwy y niwl Catrin Ellis—a ganfu
Y gwynfyd uchelbris:
I hon nid oedd un nôd is
Na Duw'n Dduw—dyna ddewis!
David Williams Eithinog oedd wr o ymarweddiad hardd, a fu farw yn ieuanc, y bu ganddo ran bwysig ynglyn â gwaith yr ysgol Sul yn gynnar ym Mrynaerau, ac ar ol hynny ym Mhenygroes. Dyma ddwy bennill allan o linellau coffadwriaethol iddo gan Eben Fardd, a gafwyd ar hen gerdyn:
Gwisgo 'rydoedd lifrai'r nefoedd,
Arddel Iesu Grist yn hy'.
Fel mewn cynulleidfa gyhoedd,
Felly gartref yn ei dŷ;
Mynych gyrchai i'r pregethau,-
Cofiai'r cwbl a gai ei ddweyd ;
Traethai eilwaith swm y pethau,
Gan eu selio trwy eu gwneud.
Trwy dduwioldeb ymarferol,
Ei ddylanwad ydoedd gref;
Yn ei ardal cadwai reol,--
Yn ei dŷ fe'i perchid ef;
Trwy ei dymer bwyllog, wastad,
Hoff gan bawb o'i deulu oedd ;
Trwy ei gyson ymarweddiad,
Parch ei ardal gai ar goedd.
Rhif yr eglwys yn 1854, 59. Y flwyddyn honno nid oedd dim dyled ar yr achos. Swm y derbyniadau yn flynyddol am y seti y pryd hwnnw, £11. Cyfartaledd pris eisteddle, 6ch. y chwarter. Ni nodir swm y casgl at y weinidogaeth yn yr Ystadegau am y flwyddyn honno. Cynwysai'r capel eisteddleoedd i 162, ac yn 1858 fe osodid yr oll ohonynt. Erbyn hynny yr oedd y derbyniadau am y seti wedi codi deg swllt. Nodir mai'r defnydd a wneid o arian y seti ydoedd paentio ac adgyweirio. Nifer yr eglwys y flwyddyn hon, 61. Fe nodir yn 1860 fod yr eisteddleoedd yn 183, ac y gosodid 180 o honynt. A ychwanegwyd at eu nifer, heblaw yn yr Ystadegau, wŷs? Rhaid nad oedd pawb ddim yn talu am ei sêt y pryd hwnnw, mwy nag yn awr, canys £11 10s. yw'r derbyniadau y flwyddyn hon eto. Rhif yr eglwys wedi codi i 144. Y cynnydd er 1858 yn 83, ac yn 22 yn ystod 1860. Y casgl at y weinidogaeth wedi codi o £14 yn 1858 i £36 3s. yn 1860. Rhif yr eglwys yn 1862, 125; yn 1866, 123; yn 1900, 215. Swm y ddyled yn 1900, £460.
Nodiadau
golygu- ↑ Ysgrifau gan Mr. R. R. Williams ac "Aelfryn"; detholion o gofnodion yr eglwys gan Miss Williams Brynhwylfa; ymddiddanion ag amryw.