Hanes Niwbwrch/Cymeriad a nodweddion y trigolion
| ← Gwelliantau | Hanes Niwbwrch gan Owen Williamson |
Moddion Crefyddol yn 1895 → |
15.—CYMERIAD A NODWEDDION Y TRIGOLION
Wrth i ni chwilio i nodweddion pobl ni raid i ni ysbio i gymeriad personau unigol. Nid wrth syllu ar arwynebedd Sir Fôn y deuir i wybod fod Cymru yn wlad fynyddig; ac felly yn gyffelyb nid wrth ymgydnabyddu â'r godreuon neu ag ychydig o'r trigolion y ceir allan gymeriad pobl Niwbwrch. Y mae 'n rhaid astudio eu hanes yn y gorphennol, a chydmaru yr hanes hwnnw â'r hyn a welwn ac a glywn yn awr, cyn dyfod i benderfyniad ynghylch eu cymeriad; oblegid nid yw yr hyn dybiwn ni yn nodweddion, bob amser yn dangos cymeriad. Nid wrth edrych ar yr ymddangosiad allanol y cawn wybod beth sydd o'r tu mewn. Gwyddom am y ddiareb sy'n gwrthgyferbynu y golomen â'i thŷ. Yr arferiad gynt yn Niwbwrch oedd pentyrru tomenau tail o flaen drysau'r tai; a chan fod tai a beudai llawer o dyddynod yn sefyll ynghanol y pentref, yr oedd y tomenau aml yn peri i ddieithriaid ddyfod i'r penderfyniad mai tebyg oedd tu fewn i'r tŷ i'r hyn yr ymddangosai y tu allan. Ond byth ar ol Sasiwn 1856, pan ddaeth yr holl Sir ac ardaloedd yr ochr arall i'r Fenai i gydnabyddiaeth agos â'r lle rhoddir cymeriad uchel i'r bobl oherwydd eu glanweithdra.
Y maent wedi cael eu camfarnu mewn perthynas i lawer o bethau. Nid oes bobl yn y byd mwy gwresog eu teimladau, na rhai mwy parod i gymeryd eu cynhyrfu. Crybwyllais mewn man arall am y rhan fywiog gymerodd Niwbwrch yn yr Adfywiad Methodistaidd cyntaf. Bydd cynhyrfiadau mawrion yno ynglyn a phob etholiad. Ac y mae yno bob amser ryw ddosbarth yn barod i danio powdr ar yr achos lleiaf. Ond y mae y galon gymdeithasol wresog, a'r teimladau bywiog yn dangos eu hunain yn aml mewn gweithredoedd da. Y mae zel pobl Niwbwrch yn ddiarebol ynglŷn ag allanolion crefydd. Nid oes neb, llawer llai ysgrifenydd y llinellau hyn, yn alluog i feirniadu eu duwioldeb. Ni fu neb o ddyddiau Solomon hyd yn awr yn offrymu yn fwy ewyllysgar a haelionus tuag at harddu eu haddoldai a hwyluso moddion crefyddol i gyfatteb i anghenion yr oes.
Y maent yn bobl ddiwyd iawn. Nid oes bentref gwledig arall yn Ynys Môn lle y mae cymaint o ennill arian. Y mae y gangen diwydrwydd a gedwir i fyny yn Niwbwrch, ond yr hon a gyfrifir yn ddirmygus gan bobl ddieithr i'w phwysigrwydd, yn werthfawr i amaethwyr. Yr oedd yn werthfawr iawn pryd yr oedd yn brif foddion i gadw y trigolion rhag newynu pan oedd gwaith yn brin ymhob man. Ac heblaw hynny y mae diwydrwydd y rhieni a'u plant gyda'r gwaith môrhesg wedi helpu llawer o'r bechgyn i ddringo i alwedigaeth uwch.
Er gwaethaf ambell ffrwgwd, y mae rheffynau teuluaidd a chylymau cymydogaeth dda yn eu rhwymo mor agos i'w gilydd fel nad diogel ydyw i neb ymwthio ac ymyrru a'u hachosion. Y mae y teimlad tylwythol (clannishness) yn gryf yn eu plith. Ymae pob un am ei deulu yn gyntaf; yna y mae am ei dylwyth ; ac yna am Niwbwrch a'r holl drigolion; ac wedyn am Sir Fôn tu hwnt i bob Sir.
Nid oes dan haul werin mwy anibynnol na thrigolion Niwbwrch. Dywedir fod rhai teuluoedd yno yn uchel a balch o genhedlaeth i genhedlaeth. Nid ydwyf yn amheu hynny; ac yr wyf yn sicr fod teuluoedd felly wedi dylanwadu er daioni mewn lle mor werinol, a lle yr oedd ei drigolion pan o dan ddylanwad eu nwydau yn gwneud gormod o arddangosiadau heb fod yn unol a rheolau manwl gweddeidd-dra cymdeithasol. Ond o dan y wisg allanol o draha a balchder tybiedig y mae calon caredigrwydd yn curo, a dyben da o dan y gair garw.
Byddaf fi yn meddwl mai o un o nodweddion goreu yr hen fwrdeisiaid gynt y tarddodd yr anibyniaeth crybwylledig, a'r hyn sydd o hyd er gwaethaf amgylchiadau gwrthwynebus cyfnod hir dadfeilad yr hen dreflan yn blodeuo yn ymarweddiad moesol uchel rhai o'r teuluoedd.
Tua chanol y ganrif ddiweddaf aeth Duc o Bedford, Arglwydd Raglaw y Werddon, ar ymweliad i Glynllifon lle y trigai ei gyfaill Syr John Wynn, un o hynafiaid yr Anrhydeddus Frederick Wynn.
Pan yn cychwyn tua 'r Werddon, aeth Syr John a gosgorddlu i hebrwng y Duc dros Abermenai a thrwy Niwbwrch i gyfeiriad Caergybi.
Gwelsant lawer o drigolion Niwbwrch yn nrysau eu tai yn "gweithio matiau". Ar ol eu myned trwy y dreflan datganodd y Duc ei syndod oherwydd na ddaethai y trigolion ar ei oli ofyn elusen ganddo, fel yr arferid mewn pentrefi gwledig pan elai gwr mawr a'i osgordd drwodd. Ond olynwyr tlodion ond diwyd yr hen fwrdeisiaid oedd y rhai a gymerent cyn lleied o sylw o deithwyr dieithr, a rhai a gyfranogent o ysbryd anibynnol eu tadau gynt. Y mae llawer o ddisgynyddion y bobl hynny yn aros yn Niwbwrch hyd y dydd hwn.