Hanes Niwbwrch/Sefyllfa Rhosyr ar ol y Goresgyniad yn amser Edward I

← Ffiniau neu Derfynau y Fwrdeisdref

Hanes Niwbwrch gan Owen Williamson

Dyrchafiad y Fwrdeisdref yn yr unfed ganrif ar bymtheg →

5. SEFYLLFA RHOSYR AR OL Y GORESGYNIAD YN AMSER EDWARD I

Gan fod y lle yn faenor perthynol i'r Tywysog Cymreig, syrthiodd i afael y brenin ar ol i Gymru golli ei hanibyniaeth, ond nid yw yn ymddangos i un o'r brenhinoedd dalu ymweliad â Niwbwrch, er ei bod yn faenor frenhinol. Er hynny dywedir i'r brenhinoedd Seisnig gadw arglwyddiaeth y faenor yn eu meddiant eu hunain am amser maith, oherwydd fod holl Gwmwd Menai bron yn rhwym wrthi, ac felly i dalu gwriogaeth i'r penadur, yr hyn oedd un o'r pethau pwysiccaf yngolwg brenin Seisnig. Ar ol adeiladu castell Caernarfon, gwnaeth y dirprwywr brenhinol ei gartref yn y lle hwnnw, ac oddiyno y gofalai am fuddiannau y brenin, yn Niwbwrch a mannau eraill. Tua'r flwyddyn 1850 tra'r oeddynt yn parottoi ar gyfer adgyweirio yr Eglwys daeth y Parch W. Wynn Williams, Menaifron, i wybod am ddwy gilfa fwaog, un yn y mur gogleddol a'r llall yn y mur deheuol, o'r ddau tu i'r allor. Yr oedd llawr pob un yn ymddangos fel pe wedi ei balmantu â maen lled fawr, gwyneb yr hwn oedd arw fel carreg gyffredin. Ond yn fuan iawn deallodd yr hynafiaethydd craff mai cerfiadau oedd yr achos i'r wyneb fod yn arw. Penderfynodd lanhau y meini y rhai oeddynt orchuddiedig gan gaenen dew o lwch, calch, a graian, mor galed bron ar cerrig eu hunain. Ar ol diwydrwydd mawr a llafur caled cafodd ei wobrwyo trwy iddo ddarganfod maen coffadwriaethol i un Edward Barker. Y mae y cerfwaith yn dra chelfydd a'r holl argraff mewn "llythyrenau codi" (raised letters); ac yn ol barn gwyr cyfarwydd ac enwog y mae 'r gwaith o arddull y drydedd neu y bedwaredd ganrif ar ddeg. Hefyd yn y mur deheuol unwchben un o ffenestri corph yr Eglwys yr oedd maen arall ac arno enw Ellena Barker.

Bu'r hynafiaethydd parchedig a enwyd, am flynyddoedd lawer yn ceisio cael allan pwy allasai Edward Barker fod; ac yn "Record of Carnarvon" gwelodd enw David le Barker yr hwn oedd mewn rhyw gysylltiad a Niwbwrch, fel math o ddirprwy brenhinol, neu faer y fwrdeisdref. (Gwel Record of Carnarvon, "ex Novum Burgum, fol. 58, p. 85.")

Casglai Mr. Wynn Williams fod David ac Edward Barker o'r un teulu; a chan fod David yn dal swydd mewn cysylltiad a Niwbwrch, y mae'n debyg y gallasai Edward hefyd fod mewn rhyw fath o gysylltiad â'r un lle. Hefyd casglai yr un boneddwr mai Cymraes oedd Ellena Barker, oblegid yn Record of Carnarvon, yn fuan ar ol enw David le Barker, darllenodd; "Et Elena fil Ma'd ap Hei'li tenet &c." Mae yr Ap yn enw tad Elena yn profi mai Cymro oedd efe, ac os yr un oedd Ellena Barker a'r Elena uchod, yr-oedd Edward Barker, fel y sylwyd, wedi priodi Cymraes.

Yr wyf wedi manylu ychydig yn y fan yma i ddangos nad oedd Niwbwrch yn llai pwysig yn fuan ar ol y goresgyniad Seisnig nag oedd o dan lywodraeth y tywysogion Cymreig cyn hynny. Yr unig wahaniaeth oedd hyn, sef bod y dirprwywr yn aros yng Nghaernarfon yn lle bod yn byw yn Llys Niwbwrch. Ond gan fod Capel Mair o adeilwaith mor ardderchog, y mae lle i gasglu fod rhyw uchelwr yn trigo yn y Llys tua'r un adeg ag yr oedd David ac Edward Barker mewn cysylltiad â Niwbwrch. A chan fod meini coffadwriaethol i Edward Barker a'i wraig yn yr Eglwys sydd o fewn ychydig latheni i'r man y safai y Llys arno, onid ydyw yn naturiol i ni gasglu mai gwr y Llys oedd Edward Barker?

Os oedd David le Barker yn ddirprwy uchel yng Nghaernarfon, gallasai Edward Barker fod yn ddirprwy lleol yn Niwbwrch,—yn faer neu oruchwyliwr brenhinol, ryw bryd ar ol i Rosyr gael ei dyrchafu i safle corphoriaeth frenhinol pryd y newidiwyd ei henw i Newborough.

Arol i lawer o'r arglwyddiaethau maenorawl Cymreig gael eu rhoddi neu eu gwerthu gan y Llywodraeth i ddynion o ddylanwad yn y Llys brenhinol yn Llundain, yr oedd Niwbwrch o hyd yn cael ei llywodraethu, a barn yn cael ei gweinyddu yno dros holl Gwmwd Menai,gan swyddogion "y rhai gan amlaf a dderbynient eu hawdurdod oddiwrth benaethiaid yr Ynys, i'r rhai fel goruchwylwyr y faenor y telir ugain swllt yn y flwyddyn, ac fel cynrychiolwyr y Cwmwd telir pum punt yn flynyddol o drysorlys y tywysog; ac y mae y ddwy swydd yn gyffredin yn cael eu gweinyddu gan yr un personau." (Rowlands.)

Mae llawer tro ar amgylchiadau 'r wlad wedi bod yn y Senedd er amser yr hynafiaethydd enwog o'r Plas Gwyn, llawer o gyfnewidiadau yn y dull o lywodraethu, er hynny nid ydyw y Llywodraeth wedi llwyr ollwng ei gafael yn amgylchiadau lleol Niwbwrch, oblegid y mae o hyd yn cymeryd cymaint o ddyddordeb ym materion yr hen faenor a'r fwrdeisdref ddifreintiedig fel y mae'n penodi Rheithor pan fydd angen am hynny.

Awgrymwyd eisoes mai Edward I. oedd y brenin Seisnig cyntaf i lywodraethu Cymru. Gwnaeth y gwr call hwnnw lawer tuag at wneud y Cymry yn foddlon i gymeryd yr iau Seisnig arnynt, a bu yn hynod o ryddfrydig a llwyddiannus hefyd yn ei ymdrechion. Efallai fod ganddo ddiben neilltuol wrth ymddwyn fel y darfu tuag at Rhosyr, oblegid dywedir iddo ryddhau y caethddeiliaid yno a dyrchafu 'r faenor i freintiau bwrdeisdref, a rhoes iddi freinlen; ond cysylltodd hi yn gyntaf â Chaernarfon, ac wedi hynny à Beaumaris. Nid wyf â yn hysbys ym manylion y breintiau a ganiatawyd i'r fwrdeisdref newydd.

Byddaf fi yn meddwl mai y faenor frenhinol, mewn llawer amgylchiad, oedd gnewyllyn bwrdeisdref. Pan na allai y brenin ymweled a'i faenorau, neu pan fyddai ei gylchoedd i dderbyn gwriogaeth yn ol yr hen drefn yn peri anhwylusdod neu achos o gwyn, caniateid i'r faenor dalu mewn arian yn lle mewn gwasanaeth; a phan y byddai cyllid y brenin yn brin, gofynai am fwy o arian, yr hyn a roddid iddo wedi i'r maenorwyr sicrhau iddynt eu hunain addewid am fwy o ryddid nag a feddent o'r blaen. Sicrheid rhyddid a breintiau trwy freinlen wedi ei harwyddo gan y brenin. Mae'n debyg mai yn araf mewn llawer amgylchiad y daeth y faenor yn fwrdeisdref, a'r maenorwyr caeth yn fwrdeisiaid rhyddion.

Rhydd yr eglurhad uchod oleuni ar waith Edward II., Richard II., Harri VI., a Harri VIII., yn cadarnhau breinlen bwrdeisdref Niwbwrch.

Y mae'n lled anhawdd i ni yn yr oes hon ddeall rhai pethau y darllenwn am danynt mewn hen gofnodion. Ond os cofiwn fod gan yr hen frenhinoedd lawer mwy o awdurdod unbenaethol neu bersonol nag sydd gan ein teyrn yn awr, gallwn amgyffred rhyw ychydig ynghylch arferiad y brenin yn rhoddi y cyllid oddiwrth y fwrdeisdref hon i ryw ffafryn, neu yn gwerthu maenor arall i bendefig cyfoethog. Nid oes gan ein benhines ni ddim hawl bersonol yn nefnyddiad cyllid rhyw fwrdeisdref; ond gallai brenin yn y canoloesoedd roddi ardrethi, trethi, dirwyon neu gyllid oddiwrth fwrdeisdref i'w fab neu i'w ferch neu i ryw wr mawr, i fod yn "bres poced". Fel esiampli gadarnhau hyn yr wyf yn ysgrifenu isod yr hyn a ganfum mewn hen ysgrif-lyfr. Dywedir ddarfod i Edward II. ganiatau cyllid oddiwrth amryw leoedd, ac yn eu plith Niwbwrch, i John ei fab ac i Alianor gwraig ei fab:

"Edward II. Rex. A.D. 1312.

Anno 12. Edward II. The Manors of Rossir (Newborough), County Anglesey,-Dolbenmaen and Penaghan (Penychan), and the Commot of Menay, valued at £170 per annum were granted for the support of John, son of Edward II., and his wife Alianor, these were leased in 5 Edward III. to William Pillaston the king's valet at an increase of 5s. 4d. having before been granted as pin money to Isabella, Queen of England."

Yn 26 Edward III., bu John Delves, Broughton, dros Iarll Arundel, swyddog y Llywodraeth, yn cymeryd cyfrif o holl feddiannau "gwyr mawr Môn". Mae hanes yr holl waith mewn llyfr yn yr Amgueddfa Brydeinig yn Llundain. Rhoddir yr holl gyfrifon a'r hanes yn yr iaith Lladin arferedig yn y cyfnod hwnnw. Pe cyfieithid y llyfr i'r Seisneg byddai 'n dra dyddorol, oblegid ceid trwyddo weled Sir Fon, ei thrigolion a'u heiddo, fel yr oeddynt dros bum can mlynedd yn ol. Yr wyf wedi gweled ychydig a gopiwyd o'r Extent hwn, ac yr wyf am ei ysgrifenu yma fel y caffo y darllenydd ryw syniad bychan am ei gynhwysiad. Cyfeirir yn y dyfyniad canlynol at Fwrdeisdref Niwbwrch,—"Burgu in Comoto Meney.”

"Quod tenentes R. Comoti de Meney teneantur repare Manor Rs. de Rosfeyr Esch. Ao ii., Ed. III. No. 108. &c."

"Inquis Capta apud nov. Burgu in Comoto Meney in Com. Anglesey coram Wills de Shaldeford locu tenenti dni. Rici. Com. Arundel Justic dni. Reg. in Northwall die px. post festum aptor petri et Pali anno Regn Reg. Ed, 3 ii. post conquestum decime virtute dni. Reg. Justic Northwall egus locus tenenti direct vidit quos custus circa reparocoem et Capelle dei Regis in maneris maneris sue de Rosfeyr in p'deo comoto durator et pstxatar et sustentacoem ear p'annum opponi oponteret &c."

Mae'n rhaid i'r darllenydd fy esgusodi oherwydd i mi adael yr uchod heb ei gyfieithu.

Mae'n debyg na fu cyflwr yr hen fwrdeisdref mor ddisglaer mewn adeg yn y byd ag oedd yn amser y "Cyfrif" y cyfeiriwyd ato uchod, oblegid dywed Rowlands: "Felly trwy ganiattad y brenin cyfododd o'r hen faenor fwrdeisdref newydd, rhagorfreintiau yr hon y rhyngodd bodd i bendefigion a bonedd Cwmwd Menai eu cymeradwyo yn ewyllysgar. Ac nid oedd y Fwrdeisdref hon am ei bod yn newydd yn llai ei henwogrwydd nag eraill oeddynt hŷn na hi; ac yn wir fe gyfrifid ei marchnadoedd, neu ffeiriau anifeiliaid ymysg y rhai blaenaf yng Nghymru, A thrachefn fe 'n tueddir i feddwl nas dylid ei hystyried y leiaf o ran nifer ei thrigolion, canys oddeutu diwedd teyrnasiad Edward III., cyfrifid ynddi ddim llai na naw deg a thri o dai annedd, (yn ol yr Extent, neu y Cyfrif) y rhai a adeiledesid yn y dref, tair ar ddeg o erddi, un berllan, deuddeg cadlas, a mwy na thri ugain o leiniau o dir, wedi eu neilltuo at wasanaeth y gwahanol dai; wrth yr hyn y gellir gweled mewn gwirionedd nad oedd y lle i'w ddiystyru ar gyfrif bychander y boblogaeth, o leiaf ynghyfnod cyntaf ei thwf; fel nas gallaf weled un sail o wag ymogoneddiad i Beaumaris yr hon a arfera fostio bod ei bwrdeisiaid hi yn ethol eu cynrychiolydd i'r Senedd, heb Niwbwrch."

Fel yna yr ysgrifenai yr hynafiaethydd enwog tua chanol y cyfnod pryd yr oedd yr hen fwrdeisdref yn ymdrechu cael drachefn y fraint o gyd-ethol â Beaumaris aelod Seneddol dros fwrdeisiaid Môn. Ond ymhellach ymlaen yr wyf am fanylu ychydig ar yr ymryson mawr hwnnw.

Yn y dyfyniad a roddir uchod o waith Rowlands yr hwn a seiliai ei ddisgrifiad ar y cyfrif a roddir yn yr "Extent." ceir gweled Niwbwrch mewn agwedd ffafriol iawn. Yr oedd y tri Edward, a Richard II., (ŵyr i Edward III.,) wedi gwneud yr oll a allent tuag at ennill serch ac ymddiried y Cymry; a dywedir na fu ein cenedl yn aniolchgar, oblegid nid oedd un ran o'r deyrnas mor deyrngarol i Richard II. ag oedd y Cymry pan gyfododd ei elynion mewn gwrthryfel yn ei erbyn. A phan ddiorseddwyd y brenin anffortunus hwnnw gan ei gefnder Harri Bolingbroke (Harri IV.), ni fu y Cymry o dan Owain Glyndwr yn araf nac yn brin yn eu hymdrechion i ddial y cam a dderbyniasai Richard. Enynwyd llid Harri IV. yn ddirfawr oherwydd zel a dyfalbarhad y Cymry ymhlaid Richard, ac ar ol hynny oherwydd eu penderfyniad o du y gwron o Glyndyfrdwy.

Pasiwyd deddfau gorthrymus i gosbi 'r Cymry, a dygwyd oddiarnynt y breintiau a ganiatesid iddynt gan yr Edwardiaid, ac ymhellach gosodwyd arnynt feichiau trymion ac anhawdd i'w dwyn. "Ni chaniateid i un Cymro, na neb o Gymru, i brynu neu feddu tiroedd, tref-tadaethau, maenorau, maesdrefi, treflannau, ardrethion, ol-feddiannau, heiliadau, neu unrhyw dda etifeddol o un math yn Lloegr, neu mewn unrhyw fwrdeisdref neu faerdref Seisnig yng Nghymru." Ac ymhellach,—"ni allai un Cymro, na neb o Gymru o un math ymgymeryd a, neu ddal y swydd o Sirydd, maenorydd, cwnstabl, neu y cyfryw, mewn unrhyw ddinas, trefgordd, neu fwrdeisdref yn Lloegr, neu mewn unrhyw faerdref neu fwrdeisdref Seisnig yng Nghymru." (Rowlands.)

Yr oedd y troseddau lleiaf yn cael eu cosbi yn y modd llymaf, a phob math o ddirwyon a gwasanaeth caethiwus yn cael eu gosod ar y Cymry,-y gwahanol swyddogion Seisnig gyda'r esgus leiaf, neu heb un math o esgus, yn gorfodi 'r trigolion Cymreig i dalu ardrethi, trethi, a dirwyon i lenwi pocedau y gorthrymwyr. Yr oedd gorthrymdrethi, a elwid ebediw, ac eraill a elwid arian moch, y Geiniog Ben, arian gwaith Llys, arian pentai, fforffed Caer, ystor ustus, porthiant march, arian heylgoed, a blawd ac ymenyn, yn dyhysbyddu 'r wlad ac yn lladd egni y trigolion.

Yr oedd y bwrdeisdrefi Seisnig yng Nghymru yn rhyddion oddiwrth y dirwyon hynny, ac yr oedd Beaumaris fel ag yr wyf yn deall yn cael ei chyfrif fel yn perthyn i ddosbarth y bwrdeisdrefi Seisnig. Yr ydwyf eisoes wedi dangos fel yr oedd Beaumaris ers oesoedd wedi ei dwyn o dan ddylanwad tramorwyr, oblegid ei bod bob amser yn fan lle gallai goresgynwyr yr Ynys lanio gyda rhwyddineb. A chan fod y dref honno ynghyd a Bangor^[1] a mannau eraill wedi cydymffurfio a'r arferion Seisnig i raddau pell, yr oeddynt yn wrthwynebol i'r adfywiad Cymreig yn nheyrnasiad Harri IV.

Gan fod y trefi uchod yn cael eu cyfrif yn Seisnig, yr oeddynt yn rhyddion, tra 'r oedd Niwbwrch, a threfi a mannau Cymreig eraill, o dan ŵg Seisnig yn cael eu gorthrymu, a'u breintiau cyntefig yn cael eu hattal oddiwrthynt.

Yn y cyfnod tywyll hwnnw collodd Niwbwrch am ryw ysbaid ei breintiau fel bwrdeisdref, ac fel Llys cantref a chwmwd. Gelwid troseddwyr Cymreig, a rhai y tybid eu bod wedi troseddu, o flaen barnwyr Seisnig yn y mannau mwyaf hwylus gan yr uchelwyr hynny. Yn Beaumaris yr eisteddent pan y deuent i Sir Fôn, ac felly dyrchafwyd y dref honno i fod yn lle cydymgeisiol â Niwbwrch fel y prif fan i gynnal llysoedd. Yn amser y tywysogion Cymreig yr oedd llysoedd pwysig ymhob cantref a chwmwd; ond pan ddaeth y Seison i lywodraethu, eu trefniant hwy oedd canoli pob awdurdod mewn un lle. Awgrymwyd eisoes y rheswm paham y dewiswyd Beaumaris fel y brif dref, yn hytrach na rhyw fan arall. Pan basiwyd deddf yn nheyrnasiad Harri VIII., i ddiddymu deddfau gorthrymus Harri IV., cyhoeddwyd trigolion Cymru a'u holynwyr "yn rhydd oddiwrth y beichiau hynny dros byth. A bod Siryf gwlad Fôn i gynnal, neu beri cynnal, ei holl lys, oedd yn Niwbwrch, a'i fod ef yn rhwym i wneud hynny yno rhagllaw, ac nid yn un lle arall, o fis i fis, neu o flwyddyn i flwyddyn." (Rowlands)

Nodiadau

1. Cyfeirir at ddylanwad yr esgobion Seisnig. Llosgwyd Eglwys Gadeiriol, Bangor gan Owen Glyndwr oherwydd ei bod yn nythle i Seison, Yr oedd Dafydd Daron, y Deon Cymreig, yn bleidiwr zelog i Glyndwr.