Hanes Niwbwrch/Yr Adfywiad cyntaf

← Prif achos Dadfeiliad Bwrdeisdref Niwbwrch

Hanes Niwbwrch gan Owen Williamson

Achos yr Adfywiad →

8. YR ADFYWIAD CYNTAF

Nodweddion amlyccaf hynafiaethau ydynt y bylchau aml sydd yn eu muriau, y toriadau yn eu cadwynau, a'r dyryswch yr hwn y mae eu hedafedd ynddo. Ond y mae rhyw swyn anghyffredin mewn dyrysbeth (puzzle) fel y mae pob oedran o'r baban i'r henafgwr yn ymhyfrydu yn y gwaith o ddattod cylymau, deongli dychymygion, a chysylltu 'r darnau gwasgaredig yn un gwaith gorphenedig. Yr wyf yn sicr mai y dolennau anghysylltiol yn gorwedd ar wahau heb y dolennau i'w cysylltu sydd yn ennyn prif ddyddordeb y personau hynny a geisiant ffurfio egwyddor (alphabet) iaith ddyrys llyfr y gorphennol.

I wneud yr hyn geisiaf ei ddangos yn fwy eglur, rhoddaf engraifft o'm profiad fy hun ynglyn â hynafiaethau Niwbwrch. Wrth i ddyn sylwi ar hen adeiladau sydd eto heb eu tynnu i lawr yn y lle, y mae yn synnu a phetruso oherwydd fod cynifer o hen blâsau mewn pentref o ymddangosiad mor ddinod. Y mae rhai o'r hen dai a gyfrifid yn enwog wedi eu hailadeiladu yn llawer o dai cyffredin; ond y mae yno rai yn aros hyd heddyw, megis y Plas Uchaf, yn Heol Malltraeth; Sign Hare, yn yr un heol; a'r Plas Newydd, yn Heol Pendref. Nid oes angen am i mi enwi rhai o hynodrwydd llai. Y mae yno dai mawrion wedi eu hadeiladu ar leiniau bychain o dir fel pe buasai yr adeiladwyr ryw dro yn methu cael lle i adeiladu, hynny yw, lle digon helaeth i gyfateb i'r adeilad; a pheth hynod arall sydd yn codi o flaen llygad y craff ydyw amledd perchenogion mewn lle mor fychan. Yr wyf yn credu pe chwilid yn fanwl y ceid fod yno dŷ yn perthyn i bob tirberchennog ym Môn, hynny yw, ar gyfer pob etifeddiaeth oedd yn y Sir ryw ddau cant a hanner o flynyddoedd yn ol. Mae hyn yn sicr, sef bod yno dai yn perthyn i dirfeistri oedd heb un cysylltiad arall rhyngddynt a'r lle.

Nodaf un neu ddwy o esiamplau: y mae yma dŷ a gardd yn perthyn i etifeddiaeth Penrhos, Caergybi; yr oedd tŷ a thir Tyddyn Bagnall yn perthyn i Blas Newydd, Llanedwen; ac y mae clwt bychan yn agos i'r Groes yn perthyn i etifeddiaeth Madryn. Gallwn enwi llawer eraill y rhai a berthynnent i ryw etifediaeth neu gilydd, yr hyn sy'n myned ymhell i brofi fod yn y fwrdeisdref ar un adeg, dŷ yn perthyn i bob tirberchennog oedd ym Môn ar y pryd.

Y peth a achosai anhawsder mawr i mi oedd y gwaith o geisio cysoni bodolaeth adeiladau mor ardderchog a chostus yn ddiau, â'r sefyllfa dlodaidd yr oedd Niwbwrch ynddi yn y cyfnod yr adeiladwyd hwynt. Deisebodd y bwrdeisiaid am eu rhyddhad, yr hyn a gawsant yn yr ail flwyddyn o deyrnasiad Edward VI.,(1548.) Pe buasai 'r plâsau y cyfeiriwyd atynt wedi eu hadeiladu cyn 1548, ni fuasai un rhwystr yn bod mewn perthynas iddynt, oblegid buasai 'n hawdd casglu mai bwrdeisiaid cyfoethog a'u hadeiladasent ynghyfnod llwyddiannus y fwrdeisdref. Ond rywbryd yn yr eilfed ganrif ar bymtheg yr adeiladwyd y Plas Uchaf fel ag y gwelir wrth sylwi ar yr arfbais gerfiedig ar garreg yn y mur. Methais a chael darlun eglur o'r arfbais, ond y mae'r ganrif a'r rhifnod olaf (16+1) yn ddarllenadwy.

Pan dynwyd yr hen Dy'n y coed, i lawr gosodwyd y garreg a'r flwyddyn yn gerfiedig arni uwch ben drws y ty newydd, a 1621. sydd ar y garreg honno.

Paham yr adeiladwyd yr holl dai mawrion hynny yn Niwbwrch ar ol iddi ymddiosg o'r breintiau, a phan oedd y lle yn prysur ddirywio os nad oedd eisoes wedi cyrraedd ei lefel isaf? Dyna 'r cwestiwn y bum am flynyddoedd yn chwilio am atebiad iddo. Cefais allan o'r diwedd mai tystion ydyw y plâsau a nodwyd o'r adfywiad fu yn y fwrdeisdref yn niwedd yr eilfed ganrif ar bymtheg, ac yn nechreu y ganrif ddilynol.

Yn awr yr wyf am fyned ymlaen i egluro achos yr adfywiad hwnnw, ac yna i ddisgrifio cwymp gobeithion Niwbwrch, yr hyn ddigwyddodd yn lled sydyn yn 1729-30.