Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam/Y Cyfnod Cyntaf
| ← Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam | Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam gan Edward Francis, Wrecsam |
Yr Ail Gyfnod → |
CYNNWYSIAD.
Y CYFNOD CYNTAF
YN CYNNWYS
ARWEINIAD i mewn—Coed y Glyn—Ann a John Jones, o Goed-y-Glyn—Ann Jones yn gadael cartref—ei nhodwedd grefyddol—yr erledigaeth a ddioddefodd—yn ymadael â'i gwasanaeth—ei mynediad i Lundain—yn gwrando ar Whitfield a Romain—Y gwr ieuangc o Landdyn, ger Llangollen—ei ddygiad i fyny—ei alwedigaeth yn nhŷ ei dad—nerth penderfynol ei feddwl—yn myned i Lundainyn gwrando ar Whitfield â Romain—ei ddychweliad at grefydd—yn dyfod i gyfarfyddiad a chymdeithas â Miss Jones—yn priodi—y ddau yn dychwelyd i Wrecsam—yn dechreu masnach yn y dref—eu llwyddiant—yn offerynau i sefydlu Methodistiaeth yn y dref—rhagluniaeth yn y tro—eu caredigrwydd at yr achos.
MAE olion ambell i hen ddinas wedi suddo mor ddwfn, neu ynte wedi eu gwasgaru yn y fath fodd, fel y mae yn anhawdd nid yn unig canfod yr adfeilion, ond penodi i sicrwydd y llanerch ar ba un y safai. Rhywbeth tebyg i hyn ydyw hanes dechreuad Methodistiaeth yn nhref Gwrecsam. Er nad oes ond llai feallai na chan' mlynedd er pan ddaeth y Trefnyddion Calfinaidd cyntaf i'r dref; eto, y mae amser mor fyr â hyny, wedi taenu y fath len o dywyllwch ar y blynyddoedd cyntaf, fel y mae yn anhawdd erbyn hyn, ïe o'r braidd yn anmhosibl a dyfod o hyd i ddim, ond yn unig trwy ymbalfalu oddi tan ein dwylaw. Mae amser wedi amharu cymmaint ar ddalenau hanesiaeth yn y lle, fel y mae yn anhawdd i'r un mwyaf craff ei olygon eu deall na'u darllen y ffaith ydyw, y mae'r oll o'r bron wedi ei lwyr ddileu: fodd bynag, odditan yr amgylchiadau, 'does dim i'w wneuthur bellach ond gwneyd y goreu o'r gwaethaf. Mae rhai traddodiadau eto yn y dref, ac ychydig ar gael o gofnodau, y rhai wrth eu cymharu â'u gilydd, ac â phethau ereill hefyd, ydynt yn cynnorthwyo ychydig arnom i roddi bras hanes am bethau, er nad i'r eglurdeb a'r boddlonrwydd ag y buasem yn dymuno.
Anffawd fawr erbyn hyn ydyw, na buasai rhywun wedi cymmeryd hyn o orchwyl mewn llaw ddeugain mlynedd yn ol, oblegid yr oedd amryw oraclau byw yr amser hyny ar gael, y rhai a allasent yn hawdd hysbysu llawer o bethau, y rhai, erbyn hyn, sydd wedi myned yn ddirgelwch.
Mae gerllaw Gwrecsam, ffordd yr eir o'r dref i Erddig, hen balas lled wych, yr hwn ar hyn o bryd sydd wedi dyfod yn breswylfod Peter Walker, Yswain, diweddar Faer y dref, yr hwn, ychydig fisoedd yn ol, a roddodd y swm dymunol o BUM GINI at adeiladu ein capel newydd yn y dref. Enw yr hen balas ydyw Coed-y-Glyn. Saif yn ymyl fforestty a choedwig Simon Yorke, Yswain, Erddig Hall; oddeutu hanner milldir o'r dref, yn nghyfeiriad y deau-orllewin: saif hefyd ar wastadedd bychan, oddiar pa un y gellir gweled amryw olygfeydd prydferth. Mae ei sefyllfa o herwydd amryw bethau yn un a fawr hoffir. Ond yr hyn sydd yn gwneyd y lle yr un mwyaf dymunol i ni ydyw, am mai yn y fangre hon o'r ddaear y preswyliai un, yr hon a anwyd yn 1747, a fu wedi hyny yn un o'r offerynau cyntaf, yn llaw rhagluniaeth ddwyfol, i osod i lawr gareg sylfaen Methodistiaeth yn y dref.
Merch ieuangc oedd hon o'r enw Ann Jones, yr hon a adwaenid yn well y pryd hwnw wrth yr enw Miss Jones, Coed-y-Glyn. Yr oedd hefyd ar y pryd frawd iddi o'r enw John. Mae yn ymddangos, ïe, yn lled sicr o ran hyny, fod Miss Jones, yn nghyd a'i brawd Mr. Jones, pan yn ieuaingc, yn aelodau o'r hen eglwys Fethodistaidd yn Adwy'r Clawdd.
Yn Nghoed-y-Glyn yn y dyddiau hyny y byddai amryw o'r hen bregethwyr, hwy a'u ceffylau yn cael lletty; ymborth; ymgeledd; a phob caredigrwydd. Rhywbryd ar ol tyfu i fyny, fe aeth Ann Jones, Coed-y-Glyn, yn fath o lady's maid i foneddiges ag oedd yn preswylio mewn palas heb fod yn mhell o Adwy'r Clawdd. Mae yn ymddangos fod y ferch rinweddol hon wedi derbyn argraffiadau gwir grefyddol ar ei chalon pan yn ieuaingc, a bod effeithiau yr argraffiadau hyny yn amlwg yn y fuchedd, mewn pob sanctaidd ymarweddiad a duwioldeb, yn mhob man lle y byddai. Mynych a chyson y cyrchai Miss Jones i hen gapel Adwy'r Clawdd, i'r cyfarfod eglwysig, ac hefyd i wrando hen enwogion y dyddiau hyny yn pregethu.
Yr oedd yr hen weinidogion hyny fel comets mawrion yn yr awyrgylch grefyddol; yn neheu-barth Cymru yn benaf, y rhai hefyd a wibdeithient yn awr ac eilwaith i ogledd-barth y Dywysogaeth. Diau i'r ferch ieuangc hon fod yn gwrando ar yr hen ddiwygwyr cyntaf, sef Harris, Trefeca; Rowlands, Llangeitho; y diweddaf o'r ddau ydoedd hen 'Apostol' enwog y Cymry. Diau hefyd iddi fod yn gwrando ar Dafydd Morris; Jones, Llangan; Williams, Pant-y-Celyn, ac eraill, hen dywysogion cyntaf y cyfundeb. Mae yn ddigon hysbys erbyn hyn, fod Adwy'r Clawdd yn un o'r lleoedd cyntaf yn Ngogledd Cymru a groesawodd Fethodistiaeth.
Yn mhen rhyw gymmaint o amser, fe ddeallwyd yn y palas oddiwrth ddifrifwch y ferch ieuangc, ac hefyd oddiwrth ei gwaith yn mynychu myned i gapel yr Adwy, ei bod yn un o'r 'penaucryniaid,' oblegid fel hyny, o wawd, yn y dyddiau hyny y cam-enwid y Methodistiaid. Y canlyniad o hyn fu i erledigaeth godi yn y palas yn erbyn y ferch ieuangc, yr hyn a derfynodd mewn peri iddi ymadael â'r lle. Yn fuan ar ol hyn, meddyliodd am droi ei hwyneb tua Llundain, a hwylio ei chamrau tuag yno, ac felly y bu, oblegid i Lundain yn fuan yr aeth.
Nid oes wybodaeth eglur yn mha le yn Llundain y gwnaeth ei chartref crefyddol tra y bu yno, mwy na bod amgylchiadau a gymmerasant le yn y cyfamser yn peri i ni gasglu mai gyda Whitfield yn benaf, a Romain, y rhai ar y pryd oeddynt gyfeillion calon i'r diwygiad yn Nghymru. Er fod Harris a Rowlands, ac eraill, yn ymweled yn fynych â'r brif ddinas yn y blynyddoedd hyny, eto, prin feallai yr oedd Methodistiaeth wedi ymffurfio yn y lle yn eglwys reolaidd. Er hyny, dichon fod yno deulu bychan Cymreig o honynt yn rhywle, ac felly y mae yn bur debygol i un ag oedd mor serchog a selog yn Adwy'r Clawdd, fwrw ei choelbren yn eu plith hwythau hefyd yn Llundain. Gan y bydd amgylchiadau eto yn galw arnom i grybwyll enw Miss Jones, ni bydd i ni ymhelaethu ar hyn o bryd.
Oddeutu yr un amser ag yr oedd y ferch ieuangc y crybwyllwyd am dani yn cael ei dwyn i fyny yn nghymmydogaethau Gwrecsam ac Adwy'r Clawdd, yr oedd hefyd fachgenyn ieuangc yn cael ei ddwyn i fyny yn Llanddyn, gerllaw Llangollen, o'r enw Richard Jones. Mab ydoedd y bachgen, neu y gwr ieuangc, i amaethwr parchus o'r lle hwnw. Yr oedd y bachgen Richard yn un o yspryd lled ddewraidd, wedi cael dygiad i fyny da, a chael mwy o ysgol a manteision eraill, o bosibl, na rhai o'i gyd-gyfoedion. Mae yn ymddangos mai rhan fawr o orchwyl Richard pan gartref oedd bugeilio defaid ei dad. Nid oedd dringo llechweddau serth y mynyddoedd gerllaw y tŷ, a'r creigiau danneddog ag sydd eto yn aros, dioddef poethder yr hâf, a gerwin oerwyntoedd y gauaf, yn rhyw ddygymmod â'r awyddfryd angherddol ag oedd yn ei yspryd am weled y byd, a meddiannu mwy o hono. Pan yn syn-fyfyrio wrtho ei hun ar y pethau hyn, daeth i'r penderfyniad diysgog o roddi i fyny fugeilio, gadael ei gartref, a threio am gysur a llwyddiant ffordd arall. Yr oedd ganddo ar y pryd ewythr yn Llundain, penderfynodd gan hyny fyned i Lundain, gan obeithio y byddai y dyfodol yn well na'r presenol. Yr oedd eto un anhawsdra mawr ar ei ffordd cyn y gallai gyflawni ei fwriad a'i benderfyniad, yr hyn hefyd nas gallai lai na bod iddo yn brofedigaeth lem, hyny ydoedd, un deunaw swllt o arian oedd yr oll a feddai yn ei logell i wynebu ar ei daith hirfaith. Modd bynag, calonogodd ei hunan, gwregysodd ei lwynau, hwyliodd ei gerddediad tua'r brif ddinas, ac i brif ddinas Llundain y cyrhaeddodd yn llwyddiannus, a dim yn ei logell wrth gychwyn y daith ond yn unig y deunaw swllt. Wedi dyfod o hyd i'w ewythr, efe a geisiodd iddo le i wasanaethu fel cludiedydd (porter). Yr oedd hyn nid yn ychydig o gyfnewidiad i'r gwr ieuangc a ddygasid i fyny mor barchus. Pa fodd bynag, yr oedd penderfyniad diysgog ei feddwl y cyfryw, fel yr ymwrolodd yn ei feddwl i fyned trwy bob rhwystrau, fel ag i allu cyraedd ei amcan; yr hyn hefyd a wnaeth i raddau helaeth, o'r bron anhygoel; canys fe ddywedir iddo, tra yn Llundain, ddyfod yn berchen da lawer. Yn mhen rhyw gymmaint o amser wedi iddo fyned i'r brif ddinas, tueddwyd ef i fyned i wrando ar Whitfield a Romain, ac eraill, gweinidogaeth effro y rhai fu yn fendithiol, trwy yr Yspryd Glân, i wneuthur argraffiadau crefyddol dyfnion yn ei galon.
Dedwydd derfynodd hyny yn ei wneuthur yn gristion gostyngedig a hunan ymwadol—yn weithiwr ffyddlon a difefl—ac yn addurn i grefydd yr efengyl hyd ddiwedd ei oes.
Rywbryd tra yn Llundain, daeth Miss Jones, Coed-y-Glyn, ac yntau i gyfarfyddiad a chymdeithas, yr hyn yn fuan a derfynodd mewn glân ac anrhydeddus briodas. Dychwelodd y ddau i Wrecsam, a hyny yn ol y casgliad ydym yn ei wneuthur, ryw ychydig o amser cyn y flwyddyn 1770. Tybir fod Mr. Jones wedi bod yn Llundain flynyddoedd rai, o flaen yr un a ddaeth wedi hyny i fod iddo yn briod.
Yn High-street yn y dref, dechreuasant y fasnach o ironmongery. yr hyn tan nawdd a bendith rhagluniaeth, a drodd allan yn hynod lwyddiannus. Mae yn debyg, ac yn deilwng o sylw hefyd; yn ol pob tebygolrwydd, y pâr ieuangc hwn, a roddasant yn y blawd, yn Wrecsam, lefen cyntaf Methodistiaeth Cymreig. Er fe allai na thylinwyd y blawd yn glamp toes ar y pryd, hyny ydyw, ni ffurfiwyd 'yn y lle eglwys reolaidd am beth amser ar ol hyn: ond y gwir ydyw erbyn hyn, y mae'r blawd a'r clamp toes wedi myned yn dorthau lawer.
Ond ystyried yn deilwng yr holl ddygwyddiadau yn eu cysylltiad â'r pâr ieuangc hwn, a'r modd y bu iddynt gael eu harwain i ymsefydlu yn y dref, y mae yn anhawdd peidio a gweled daionus ddoeth law rhagluniaeth Duw yn y cwbl, fel y cawn eto ddangos yn helaethach. Nid yn unig ynddynt hwy y dechreuwyd yr achos yn y dref, ond ar eu hysgwyddau hwy yn hollol o'r bron, am flynyddau lawer, yr oedd yr holl faich yn gorphwys. Eu tŷ annedd hwy am hir amser oedd unig letty, swccwr, a thŷ ymgeledd y pregethwyr yn y lle. Hyd yn hyn, y mae yr hyn a ysgrifenwyd yn ffeithiau, gan mwyaf, y rhai trwy ymchwiliad a llafur y daethom o hyd iddynt. Yn awr yr ydym yn wynebu ar gyfnod, amserau yr hwn a'i bethau ydynt i raddau yn orchuddiedig gan niwl a thywyllwch.