Hanes y Bibl Cymraeg/Bibl Dr. Morgan
| ← Testament Salesbury | Hanes y Bibl Cymraeg gan Thomas Levi |
Y Bibl Cymraeg Presenol |
PENNOD V.
BIBL DR. MORGAN.
Ni chafwyd argraphiad o'r holl Fibl Cymraeg, er gwaethaf gorchymynion a dirwyon Seneddol, am fwy nag ugain mlynedd ar ol cyhoeddi y Testament Newydd. Ac nid yw yn debyg fod un cysylltiad rhwng y gorchymyn Seneddol a aeth allan, a chwblhâd y gwaith gan Dr. Morgan. Beth bynag, yn y flwyddyn gofiadwy, 1588, cyhoeddwyd yn Llundain, yn gyfrol fawr unplyg, "Y Bibl Cysegrlân, sef yr Hên Destament a'r Newydd," a chafodd Cymru y trysor penaf ddaeth erioed i'w rhan, sef y Datguddiad Dwyfol yn ei hiaith ei hunan. Ficer Llanrhaiadr yn Mochnant, Sir Ddinbych, ydoedd y Dr. William Morgan hwn. Wedi hyny, yn 1595, gwnaed ef yn Esgob Llandâf; ac yn 1601, yn Esgob Llanelwy, a bu farw yn 1604.
Cyfieithodd y gŵr da hwn, neu bu ganddo y llaw flaenaf mewn cyfieithu, yr oll o'r Hên Destament, a'r Apocrypha, o'r iaith wreiddiol i'r iaith Gymraeg, diwygiodd y cyfieithiad blaenorol o'r Testament Newydd, a dygodd allan argraphiad cyflawn a destlus o'r holl Fibl, wedi ei argraphu yn Llundain gan Christopher a Robert Barker, yn y flwyddyn 1588.
Yr oedd y ddau Barker yn byw dan arwydd "Pen-y-Teigr," yn Paternoster Row, ac yn cadw maelfa yn Mynwent St. Paul, dan arwydd y "Ceiliog Rhedyn." Yr oeddent yn deilliaw o deulu cyfrifol, ac wedi cael yr hawlfraint i argraphu yr ysgrythyrau gan y Frenines Elisabeth. Adnewyddodd y Brenin Iago yr hawlfraint i Christopher, mab Robert Barker. Dywedir fod Robert Barker wedi talu tair mil o bunau am ddiwygio y cyfieithiad Seisnig o'r Bibl. Ond er hyny yr oedd mor wallus fel y cafodd ef, a'i gydymaith, Martin Lucas, eu dirwyo i dair mil o bunau, oherwydd y gwallau.
Pan orphenwyd y Bibl Cymraeg, anrhegwyd Deon a Glwysgor Westminster â chopi o'r gwaith, am y caredigrwydd a'r cymhorth a dderbyniodd y cyfieithydd oddiar ddwylaw y clerigwyr dysgedig, ac yn enwedig y Deon, Dr. Gabriel Goodman. Mae y copi hwnw hyd heddyw yn eu llyfrgell. Mae wedi ei argraphu yn yr hên lythyren ddu Frytanaidd. Mae ynddo gynwysiad o flaen pob pennod, a'r pennodau wedi eu rhanu yn adnodau. Mae peth cyfeiriadau ar ymyl y dail, llythyr Lladin o gyflwyniad i'r Frenines Elisabeth ar ei ddechreu, a'r Calendar ynddo; ac y mae wedi ei rífnodi wrth y dalenau, ac nid y tu-dalenau. Nifer y dalenau ynddo ydyw 555.
Nid oes gwybodaeth beth gymhellodd Dr. Morgan i ymgymeryd â'r gorchwyl pwysig o gyfieithu yr Ysgrythyrau. Nid yw yn son ei hun, ac nid yw yn debygol ychwaith iddo gael ei anog gan na brenines nac esgob. Y tebygolrwydd yw iddo ymgymeryd â'r gorchwyl o hono ei hun, oddiar deimlad o'r anghen mawr, a'r galw oedd am dano. Oblegyd yr oedd galw mawr am y Bibl, er fod yr yspryd Pabyddol yn gryf, ac yn groes iawn i roddi y Bibl yn nwylaw y bobl gyffredin. Yr yspryd Pabyddol hwn, yn ddiau, gynhyrfodd bobl Llanrhaiadr—ei blwyfolion ei hun—yn erbyn y ficer dysgedig, i daenu celwyddau am dano, a chyhoeddi nad oedd yn alluog i wneyd y cyfieithiad. Nid yn unig anfonwyd hyn at ei esgob, ond hefyd at Archesgob Caergaint er mwyn gosod rhwystrau ar ei ffordd i fyned yn mlaen. Gorfu iddo ymddangos o flaen yr archesgob, yn bryderus iawn, mewn canlyniad. Ond, fel y bydd yn dygwydd yn fynych, trodd gelyniaeth ei wrthwynebwyr yn fantais o'r mwyaf iddo. Wrth ei holi gwelodd yr Archesgob Whitgift yn fuan ei fod yn ysgolor o radd uchel, ac yn feistrolgar yn yr Hebraeg a'r Groeg, a gwelodd yr un mor amlwg ddichellion drygionus ei gyhuddwyr. Gofynodd yr archesgob iddo, "A fedrwch chwi y Gymraeg yn gystal a'r Hebraeg?" Atebodd y ficer yn ostyngedig, "Gobeithio, fy arglwydd, y goddefwch chwi i mi eich sicrhau y medraf iaith fy mam yn well nag un iaith arall." Wedi hyn cafodd bob cefnogaeth a chynorthwy oddi ar law yr Archesgob.
Gwelwn nad oedd amgylchiadau y ficer Morgan yn gyfryw ag y gallasai fyned dan draul argraphu y Bibl oni bai iddo dderbyn cymhorth oddiar ddwylaw eraill. Cyfaddefa hyn ei hun yn ei lythyr cyflwynol i'r Frenines Elisabeth. "Ac wedi ei ddechreu," meddai yn hwnw, "diffygiaswn o ran anhawsder y gwaith a mawredd y gost, a dygaswn bum llyfr Moses yn unig at yr argraphwasg, oni buasai i'r Parch. John Whitgift, Archesgob Caergaint, achleswr dysgeidiaeth, amddiffynwr gwirionedd, a thirion wrth ein cenedl ni, fy nghynorthwyo, fy nghymhorth â'i haelioni, a'i awdurdod, ac a'i gynghor, i fyned yn mlaen. Yn ol ei esiampl ef, daeth gwŷr da eraill yn gynorthwyol i mi, sef Esgobion Llanelwy a Bangor (Dr. Hughes a Dr. Bellot, mae'n debyg), Dr. Dafydd Powell, Mr. Gabriel Goodman, Deon Westminster, Mr. Edmund Prys, Archddiacon Meirionydd, Mr. Richard Vaughan, Periglor Lutterworth, wedi hyny Esgob Bangor, Caerlleon, a Llundain."
Mae Wood yn dyweyd iddo gael ei gynorthwyo gan Dr. Richard Parry, wedi hyny, Esgob Llanelwy; ond barna Dr. Llewelyn mai camsyniad ydyw hyn, wedi codi oddiwrth y rhan gymerodd Parry ddeng mlynedd ar ugain ar ol hyn, mewn dwyn allan ail argraphiad o'r Bibl, gan nad yw Morgan ei hun yn coffa ei enw yn mysg ei gynorthwywyr. Ceisiodd Syr John Wynne, o Wydyr, ger Llanrwst, ddifrio yr Esgob Morgan o'r anrhydedd o gyfieithu y Bibl, trwy "edliw ei fod yn ei gyfieithiad wedi cael mantais a chynorthwy gweithiau Esgob Davies a W. Salesbury, y rhai a wnaethent ran fawr o hono, ond fod Morgan yn cymeryd yr enw iddo ei hun am y cwbl." Ond nid oes sail i'r dystiolaeth hon. Mae y cyfieithiad ei hun yn ddigon o wrthdystiad iddi. Os defnyddiodd Morgan weithiau y gwŷr enwog a nodwyd, yr oedd ei ddiwygiad arnynt yn cynwys llawn cymaint o lafur, os nid mwy, na phe buasai wedi gwneyd cyfieithiad hollol annybynol arnynt. Yr oedd gwraidd yr edliwiad yma mewn teimlad drwg fu yn ffynu rhwng yr esgob a Syr John yn nghylch y degwm. Mae yn debygol fod Salesbury wedi marw cyn hyn, a bod Dr. Richard Davies wedi marw hefyd. Mae yn sicr fod gan Dr. John Davies law yn Mibl Dr. Morgan, a gallasai fod gan bersonau eraill hefyd, y rhai, oddiar resymau anhysbys i ni, y cadwyd en henwau allan.
Ond am y gwŷr a nodwyd, dywed Morgan iddynt ei gefnogi a'i gynorthwyo. Cafodd fynedfa rydd i'w llyfrgelloedd, ac edrychasant dros ei gyfieithiad, gan ei gywiro a'i ddiwygio. A thra yn Llundain yn arolygu argraphiad y Bibl, yn nhŷ Dr. Goodman, Deon Westminster, y gwnelai ei arosiad.
O'r diwedd cafwyd y Bibl yn gyflawn yn argraphedig yn yr iaith Gymraeg; ond yr oedd y cyflenwad o hono yn brin, mor brin fel nad oedd mwy nag un Bibl yn mhob plwyf, a hwnw mewn man nad oedd y bobl yn prisio fawr am fyned ato. Yr oedd y ddeddf a basiwyd agos ddeng mlynedd ar ugain cyn hyn, yn gofyn am Fibl i bob eglwys. Ond fel y methwyd cadw y gyfraith mewn dwyn allan Fibl Cymraeg o gwbl, mae'n bosibl ddigon iddynt fethu mewn nifer digonol, pan ddaeth allan, ar gyfer yr eglwysi. Dywed Walker fod nifer yr eglwysi y pryd hwnw tuag wyth cant; ac os ychwanegir at hyny yr eglwysi cadeiriol, a'r capeli esmwythid (chapels of ease), nis gallant fod yn llai nag o naw cant i fil. Nid oedd yr agraphiadau o lyfrau yr amser hwnw yn cynwys ond nifer bychan wrth eu cydmaru ag argraphiadau presenol. Ystyriai argraphydd y Bibl Saesneg argraphiad o bumtheg cant yn rhif mawr, ar gyfer holl Loegr. Buasai, felly, haner y nifer hwnw yn rhif mawr iawn ar gyfer Cymru. Yn wir buasai pum neu chwech chant i Gymru yn ymddangos yn argraphiad mawr. Ond ni fuasai hyny eilwaith lawer mwy na haner cyflenwi yr eglwysi, heb son dim am anghenion yr Anghydffurfwyr, a theuluoedd y wlad yn gyffredin. Ymgymeriad ardderchog oedd eiddo Dr. Morgan; dangosodd wroldeb penderfynol i gwblhau y gorchwyl; cyflwynodd drysor anmhrisiadwy ei werth i'n cenedl geidw ei enw mewn coffadwriaeth anfarwol; eto, wedi iddo ef orphen ei waith pwysig, yr oedd newyn angeuol am Air y bywyd yn llenwi y wlad o gŵr bwy gilydd.
Yr oedd y Testament Newydd fel y cyhoeddwyd yn Mibl Dr. Morgan wedi ei gyfieithu, fel yr hysbyswyd, a'i gyhoeddi gan Salesbury a Davies, ac ni wnaeth Morgan ond ei ddiwygio. Yr oedd Morgan wedi ei ddiwygio eilwaith, ac yr oedd yn barod ganddo i'r wasg pan fu farw yn y flwyddyn 1604. Pa un a oedd yn bwriadu cael argraphiad arall allan o'r holl Fibl, ac os felly, ei gael i gyflenwi anghenion yr eglwysi, neu ei gael at wasanaeth mwy cyffredinol y wlad, nid yw yn hysbys. Nid yw yn hysbys ychwaith pa un a gyhoeddwyd ei gopi diwygiedig ef o'r Testament Newydd ai peidio.