Llyfr Del/Tafarn Y Llwynogod Croesion

Beth Yw'r Gwynt? Llyfr Del

gan Owen Morgan Edwards

Ewyllys Tad Cariadlawn

TAFARN Y LLWYNOGOD CROESION

YR oedd boneddwyr hen Gymru yn wŷr anrhydeddus ac urddasol, ac yr oedd popeth anonest neu fradwrus yn gas ganddynt. Ond yr oeddynt yn falch a ffroen uchel, digient a ffroment am y peth lleiaf, ac yr oedd hen ysbryd y rhyfeloedd yn gryf ynddynt. Maddeuent am eu taro, ond ni fedrent faddeu am eu sarhau.


Yr oedd Syr Robert Fychan o Nannau wedi penderfynu gyrru anrheg a fyddai wrth fodd cyfaill iddo ym Mawddwy. Yr oedd ganddo filiast fechan ddu, un o'r cenawon cwn prydferthaf welwyd ym Meirion erioed. Galwodd ei hen was ffyddlawn, Sion William, ato; ac ebe'r hen farwnig,—

"Sion, y mae arnaf eisieu i ti fynd ar neges bwysig iawn. Nid ymddiriedwn y gwaith i neb ond i ti, achos gwn mor ofalus wyt. Yr wyf wedi penderfynu anfon y filiast yn anrheg i'm hen gyfaill o Fawddwy. Rhaid i ti fynd â hi yno bore yfory. Gwna dy hun yn barod."

"O'r goreu, meistr, gwyddoch am fy ngofal a'm ffyddlondeb. Ni fethais yn fy neges erioed."

Bore drannoeth a ddaeth, ac yn bur blygeiniol gwelid yr hen Sion William yn cerdded i lawr oddi— wrth Nannau, ac yn dechreu dringo llechweddau Cader Idris. Yr oedd ganddo sach ar ei gefn, ac yn y sach honno yr oedd y filiast fechan werthfawr.

Yr oedd ei ffordd yn arwain at Fwlch Oerddrws, a chyn croesi'r mynyddoedd mawr yr oedd Sion William i basio tafam y Llwynogod Croesion. Yn awr, er mor ffyddlon oedd Sion, nis gallai basio tafarn y Llwynogod Croesion heb dorri ei syched. Rhoddodd y sach ar lawr wrth y drws, a diflannodd am ennyd i'r dafarn.

Pwy oedd yn digwydd bod yno ond Gruffydd Owen, y saer melinau, gŵr llawn o ddireidi. Yr oedd ganddo hen gath ddu, erchyll o deneu a hyll. Tynnodd y filiast werthfawr o'r sach, a rhoddodd yr hen gath hyll yn ei lle.

Toc daeth yr hen Sion William allan o'r dafarn, Cododd y sach yn ofalus, a rhoddodd hi ar ei gefn, ac yna trodd ei wyneb tua Bwlch Oerddrws.

Cyrhaeddodd ben ei daith, a chafodd fynd ar ei union i'r parlwr at wr Mawddwy. "Dyma anrheg y mae fy meistr, Syr Robert Fychan o Nannau, yn anfon i chwi, syr," meddai. Wrth ddweyd hynny, datododd linyn y sach, cymerodd afael yn ei gwaelod, a throdd hi a'i gwyneb i waered. A neidiodd yr hen gath ddu hyll allan, er dychryn i Sion William, ac er syndod digofus i'r gwr mawr o Fawddwy.

"Y lledfegyn drwg," ebe'r hen yswain, wedi gwylltio'n fawr, " a yw dy feistr a thithau wedi gwneyd â'ch gilydd i'm sarhau? Cei fynd yn dy ôl, a dy hen gath gyda thi; a dywed di wrth dy feistr mai gwell iddo fuasai bod heb ei eni na chware'r hen dric anymunol hwn."

Daliwyd yr hen gath. a phaciwyd Sion William yn ei ôl heb groesaw yn y byd. Erbyn cyrraedd tafarn y Llwynogod Croesion, yr oedd yn sychedig iawn. Trodd i mewn, a gadawodd y sach y tu allan fel o'r blaen. Daeth Gruffydd Owen yno ar ei union; gollyngodd y gath allan, a dododd y filiast fach yno fel o'r blaen. Daeth Sion William allan, ac ymaith âg ef tua Nannau.

Wedi cyrraedd Nannau, aeth at Syr Robert ar ei union. Dywedodd yr hanes, fel yr oedd y filiast wedi troi'n gath,—os nad yn rhywbeth gwaeth,—ar y ffordd; ac fel yr oedd y gwr mawr o Fawddwy wedi gollwng ei dafod arno, ac ar ei feistr.

"Dyma fi'n mynd i'w gollwng o'r sach; edrychwch chwi arni, meistr. Yr ydych chwi'n ysgolhaig, a medrwch weld beth ydyw."

Trodd wyneb y sach i lawr fel o'r blaen, a dyma'r filiast fach yn disgyn o honi, fel yr oeddynt wedi ei rhoddi i mewn yn y bore.

"Mistar bach," ebe Sion William, "y mae rhyw hud yn rhywle. Dyma beth na fedr neb ei esbonio byth. Miliast yn troi'n gath, a'r gath yn troi'n filiast yn ôl!"

Bu Syr Robert yn ddistaw am ennyd. Yna gofynnodd,—

"Sion, a droist ti i dafam y Llwynogod Croesion?"

"Wel, do, meistr."

"Wrth fynd ac wrth ddod yn ôl?"

"Do'n wir, mistar."

"Pwy oedd yno?"

"Neb ond Gruffydd Owen, y saer melinau."

Chwarddodd Syr Robert nes oedd ei ochrau'n ysgwyd, a dywedodd,—

"O Sion, Sion, mi fedraf fi esbonio dy helyntion di. Pasia di'r dafarn y tro nesaf, yn enwedig os bydd Gruffydd Owen yno."