Madam Wen/Yr Hen Ŵr o'r Parciau

← Y Siryf Mewn Trybini

Madam Wen gan William David Owen

Mordaith Y Wennol

IX.

YR HEN WR O'R PARCIAU

WEDI hanner awr o gymdeithas yr hen ŵr o'r Parciau, daeth Morys i ddeall ei fod yn bur fethiantus, ac mor hynod drwm ei glyw fel mai blinder oedd ceisio ymddiddan llawer ag ef. Ac yn ôl pob arwydd teimlai yr hen ŵr ei hun mai blinder i arall oedd efe, ac ni ddymunai ddim yn fwy na chael llonydd, ac am hynny ni chymerai yn angharedig ar yr yswain wrth ei weled yn eistedd mewn distawrwydd, a'r ddau yn disgwyl y siryf yn ôl o'i hynt ysbiol.

Cyn hir aeth yr yswain i feddwl bod neges y siryf yn ei gadw yn hwy nag y dylasai, ac wrth weled oriau yn treiglo aeth i deimlo'n bryderus. Bychan a feddyliodd y gallasai'r "hen ŵr," pe dewisai, daflu golau ar achos yr oediad.

O'r diwedd, wedi hir ddisgwyl, dychwelodd y gŵr dieithr, ond gyda llai o fywiogrwydd yn ei ysbryd a mwy o ddifrifwch yn ei wedd na phan gychwynnodd i'w daith. Yr oedd yn amlwg nad oedd popeth yn dda, ond gadawodd yr yswain hamdden iddo i adrodd ei helynt, os dymunai, yn ei amser ei hun.

"Cefais brofiad heddiw na ddymunwn gael ei gyffelyb byth mwy,' byth mwy," meddai'r siryf, gan ysgwyd ei ben mewn difrifwch dybryd.

"Mae'n ddrwg gennyf am hynny," meddai Morys. "Pa beth a ddigwyddodd?"

Ochneidiodd y gŵr mawr. Yr oedd ei brofiadau chwerw y tu hwnt i allu geiriau i gyfleu syniad priodol amdanynt, yn ôl yr arwydd. Edrychodd i'r gornel lle'r eisteddai'r hen ŵr, ac edrychodd eilwaith ar yr yswain, fel pe gofynnai ai doeth iddo ddywedyd ychwaneg ar hynny o bryd.

"Y mae'r hen ŵr druan yn drwm iawn ei glyw," meddai Morys, gan ateb y gofyniad mud. "Ewch ymlaen. Ddigiwn ni mono wrth gael ymgom, er na chlyw ef air o'r hyn a ddywedir."

Ond nid oedd y siryf yn barod i ddechrau. Ni allai gasglu ei feddyliau at ei gilydd. Ni allai gael trefn ar yr atgofion cynhyrfus oedd ynddo. Yr oedd yn amlwg bod yr amgylchiad wedi gwneud argraff ddofn arno. Ond cyn hir dechreuodd siarad, yn gynhyrfus, fel un wedi bod mewn cyffyrddiad â bodau anelwig o fyd anweledig, ac wedi ei gamdrin ganddynt. Yn awr ac eilwaith tawai yn sydyn, a byddai distaw— rwydd hir. Ac yn y distawrwydd hwnnw gwelai Morys ef yn ysgwyd ei ben yn ddifrifol, a'i wefusau mud yn symud fel pe'n offrwm gweddi ddistaw am amddiffyniad y nefoedd rhag rhengau echrys yr un drwg.

Methai'r yswain ddirnad pa beth oedd wedi digwydd mewn gwirionedd. Wrth wrando'r adroddiad, drwg— dybiai, wrth reswm, mai rhyw ystryw oedd, wedi ei llunio a'i threfnu gan Madam Wen ei hun, ac mai'r amcan oedd camarwain yr awdurdodau gwladol drwy gyfrwng y siryf. Ac ni allai lai na gwenu wrth ganfod mor drylwyr yr oedd hi wedi llwyddo yn yr amcan hwnnw. Y siryf druan! Beth a dalai llu arfog na gwarantau diwerth brenin yn y byd yn wyneb galluoedd tywyll tywysog y gwyll? Yr oedd y siryf wedi torri'i galon pan ddaeth i gredu mai nid â chig a gwaed yr oedd yn ymwneud.

Naturiol oedd i'r hanes ddatblygu a thyfu o'i ail-adrodd gan yr arwr ei hun. Y mae ar gofnodiad mai ar ei orau glas yr ymataliodd hen ŵr byddar y Parciau heb chwerthin dros y tŷ pan oedd y siryf yn mynd drwy'r stori am y drydedd waith. Da oedd i'r hen ŵr fod yr yswain a'r siryf erbyn hynny bron wedi anghofio'r cwbl amdano.

"Yr oeddwn i'n sefyll fel hyn, welwch chwi,"—meddai'r adroddwr, gan sefyll ar ganol y llawr mewn dull dramatig," yn disgwyl y llanc yn ôl, pan glywais sŵn fel rhuad rhyw anghenfil rheibus. Yr oedd y lle'n dywyll fel y fagddu, ac ni wyddwn o ble y deuai'r sŵn. Ymbaratois i'm hamddiffyn fy hun—ond ni wyddwn ar ba law i droi. Cryfhaodd y sŵn, a daeth yn nes. Ni allaf ei ddisgrifio'n addas. Yr oedd fel rhuad cant o fwystfilod arswydus yn rhuthro ar ôl eu hysglyfaeth. Llanwyd y lle â rhyw arogl annisgrifiadwy. Teimlais ar fy nhalcen anadl anghynnes yr ellyll, pa beth bynnag ydoedd. Yr oedd yn rhy dywyll imi weld mewn dull naturiol, ond mi gredaf byth bod yno ryw olau brwmstanaidd a barodd imi weled am eiliad enau anferth yn agor i'm llyncu. Ac yna. . . ." Yn y fan hon llefarai'r distawrwydd—"Wel, fel y dywedais o'r blaen, yn y llyn y'm cefais fy hun."

Rhyfedd iawn!" meddai Morys, am y degfed tro. Credu yr oedd y siryf y byddai rhyw aflwydd yn rhwym o'i orddiwes oherwydd y rhan a gymerasai ef yn yr ymgyrch yn erbyn ysbrydion" yr ogof, pwy bynnag oedd y rhai hynny. Dyna a bwysai ar ei feddwl. Dyna a'i gwnâi mor ddigalon fel nad oedd modd ei gysuro. "Ni welais i erioed ddaioni o ymyrryd â phethau fel hyn," meddai yn brudd ac ofnus. "Mae rhywbeth yn rhwym o ddigwydd; cewch chwi weld!" ychwanegodd yn alarus.

"Na choelia i fawr!" Gwnaeth Morys ei orau i geisio codi ei galon. "Bûm innau mewn ysgarmes neu ddwy yn yr un cyfeiriad, ac nid oes dim annymunol wedi digwydd i mi."

Ie! Ond! Ond fu hi ddim fel hyn arnoch yn siwr!"

Rhyfedd na soniwyd gair am y lladron drwy gydol yr ymddiddan. Y rheswm, mae'n debyg, oedd bod y siryf wedi ei daflu oddi ar echel ymresymiad. Ni soniodd air y noson honno am y fintai na pha fodd i'w herlid a'i dal. Yr oedd yn amlwg mai un drychfeddwl yn unig a adawsid iddo, ac mai dyna oedd hwnnw, ei fod ef, Siryf Môn am y flwyddyn, wedi dyfod i wrthdrawiad â rhyw bwerau ellyllaidd wrth amcanu gwneud ei ran fel ceidwad hedd y sir, ac mai'r peth doethaf y medrai ei wneud yn awr fyddai encilio mor ddidwrw ac mor fuan ag y byddai modd rhag digwydd a fyddai lawer gwaeth iddo.

Yr oedd gwell trefn ar ei nerfau drannoeth, a mwy o dawelwch yn ei fynwes ar ôl cael noson o gwsg. Ond nid oedd wedi newid ei farn am natur yr anturiaeth yr aethai trwyddi y noson cynt, ac nid oedd wedi newid ei feddwl o berthynas i'r hyn y bwriadai ei wneud. Daethai i'r casgliad pendant nad oedd wiw meddwl ymyrryd ymhellach â'r dylanwadau rhyfedd oedd yn llywyddu'r ogof, a phenderfynodd yrru adroddiad i ddywedyd bod pethau'n dawel yn ardal y llynnoedd, ac nad oedd yno bellach unrhyw ladron i'w dal.

Am yr hen ŵr o'r Parciau, ystyriai ef na byddai yn ddiogel iddo yntau ymadael nes gweled cefn gŵr y llywodraeth a'i lu arfog. Am hynny aros yng Nghymunod a wnaeth, a chadw yn ei gornel glyd.

Triniwyd llawer o faterion rhwng y ddau yswain yn ystod yr oriau y buont gyda'i gilydd. Ac ymhlith pethau eraill soniwyd llawer am Madam Wen a'i chymeriad a'i champau. Methai'r gŵr dieithr deall pa fodd y medrai'r yswain ieuanc ysmalio wrth sôn am berson mor beryglus. Ond felly y mynnai hwnnw. A dyna oedd ryfeddaf—nid oedd ganddo yr un gair garw i'w ddywedyd amdani, er yr holl siarad yn ei herbyn. Yr oedd ganddo lawer canmoliaeth. Canmolai ei medr gyda phob camp a gorchest lew; canmolai ei ffyddlondeb i'w dilynwyr a'i chyfeillion; canmolai garedigrwydd ei chalon. Cyfeiriai ati fel pe byddai arwres yr ardal. A dywedyd y gwir, teimlai Morys ei hun fod rhywbeth yn chwithig yn ei agwedd tuag ati. Teimlai weithiau nad oedd yn ymddwyn yn union fel y disgwylid i garwr cyfraith a rheol wneud. Ac yr oedd yn ffynhonnell o gysur nid bychan iddo fod yr hen ŵr oedd yn y gornel yn rhy drwm ei glyw i gario i glustiau Madam Wen air o'r hyn a ddywedid amdani.

Pe gwybuasai Morys mor effro oedd yr "hen ŵr " ar hyd yr amser, fel y buasai'n synnu! A phetasai modd iddo ddirnad pa deimladau oedd ynghudd yn y fynwes honno wrth wrando ar yr ymddiddan, fel y buasai'n synnu mwy! Ond cadw'i gyfrinach a wnaeth yr hen ŵr, heb amlygu dim. Ac nid amheuwyd dim.

Adwaenai'r siryf bawb o bwys yng Ngwynedd. Ac wrth sôn am gynifer, a thrafod helynt pob un yn gymdogol, buasai'n rhyfedd i enw Einir Wyn beidio â dyfod gerbron yn ei dro ymysg y lliaws. Ac felly y bu. Adwaenai'r siryf ei thad, a chofiai ei gladdu. Gŵr hynaws iawn, ond wedi torri'i galon oherwydd adfyd. Cofiai amdani hithau'n eneth landeg, lon, ond digartref. Ond nid oedd wedi ei gweled ers blynyddoedd.

Mae hi'n fyw ac iach a hoyw," meddai Morys, "a gwaed gorau'r Wyniaid yn ei gwythiennau!

Yn siwr. Mae'n dda gennyf glywed amdani." "Un o'r merched harddaf yn y byd!" meddai'r yswain yn wresog. "Mor deg â brenhines!"

Pesychodd hen ŵr y Parciau'n llesg. Ymddengys nad allai beidio, ond meistrolodd ef ei hun, a chaeodd ei lygad mewn cyntun heb dynnu sylw.

Daeth y siryf i ddeall o dipyn i beth mai gwrando yr oedd yntau ar ŵr ieuanc mewn cariad yn sôn am wrthych annwyl iawn ei serch. Ac am hynny yr oedd mwy o lawer o reswm dros wrando amdani.

"Pa le y mae hi'n awr?" meddai.

"Ni wn i ddim, fel mae gwaethaf!" addefodd Morys. Yn Nyffryn Clwyd, yng nghartref cyfaill i mi, y clywais amdani ddiwethaf." Gwenodd wrth feddwl mor syn yr oedd yn rhaid bod yr addefiad yn swnio yng nghlustiau'i ymwelydd. Ac aeth ymlaen: Yr wyf wedi mynd i gredu nad wyf yn ymddwyn yn briodol wrth adael iddi wneud fel y gwna, a'r tro nesaf y daw i'm cyrraedd yr wyf am ddal fy ngafael ynddi'n dynn, doed a ddelo." Chwarddodd yn iach wrth adrodd ei feddyliau, a gwenodd y siryf mewn cydymdeimlad llawn.

Pan ddaeth arhosiad y siryf i ben, aeth ei letywr i'w hebrwng beth o'r ffordd, ond ni fynnai hen ŵr y Parciau ymadael cyn i'r yswain ddyfod yn ôl, ac iddo yntau gael diolch iddo am y caredigrwydd a dderbyniasai. Dywedodd hefyd mai gwell oedd ganddo gysgodion nos i deithio'n ôl i'r bwthyn ger y Parciau. Yn hynny cydymdeimlai'r yswain ag ef. Ac felly y trefnwyd.

"Dywedwch wrth Madam Wen," meddai Morys, pan oedd yr hen ŵr ar gychwyn i'w daith, dywedwch wrthi fy mod wedi clywed yr hanes i gyd—

"Dweud beth?" gofynnodd yntau, a llaw wen eiddi wrth ei glust.

"Dweud fy mod yn credu na ddaw neb na dim i'w phoeni eto."

Y daw beth?"

Cododd Morys ei lais yn uwch fyth. "Na ddaw neb na dim ar gyfyl yr ogof rhawg."

"Na ddowch chwi ddim i ymyl yr ogof rhawg?" ebe'r hen ŵr mewn llais main crynedig.

Nage. Ond na ddaw y siryf ddim. Y caiff hi lonydd bellach. A dywedwch wrthi . . . .

"Dweud beth?"

Braidd nad oedd clyw yr hen greadur yn gwaethygu, os oedd modd, yn nhyb Morys. Ond yr oedd am iddo glywed hyn pe holltid y trawstiau. "Dweud— fy mod yn ddiolchgar iddi—am ei charedigrwydd tuag ataf—ac yn gobeithio—cael ei gweld yn fuan!

Meddyliodd mai rhag peri mwy o drafferth iddo y tawodd yr hen ŵr, ac nid oherwydd ei fod wedi clywed a deall y geiriau diwethaf. Ond yn lle ail-adrodd, ychwanegodd mewn cywair llawer is, a heb amcanu na disgwyl cael ei glywed. "Ac ni fyddai gwaeth dweud wrthi, hen ŵr, yr hoffwn yn fawr ei gweld yn newid ei dull o fyw, os nad ydyw hynny yn hyfdra ynof. Dweud y buaswn yn hoffi ei gweld yn ymwrthod â'r dyhirod sydd o'i chylch ar hyn o bryd. Dweud wrthi y buaswn yn ei chroesawu fel cymdoges, a'm bod yn disgwyl y bydd yng Nghymunod cyn bo hir rywun arall fuasai'n rhoddi croeso calon iddi."

Gwrthododd yr hen ŵr yn bendant gwmni neb i'w hebrwng ef ran o'r ffordd, ac aeth i'w daith yn unig. Buasai Morys Williams yn synnu mwy nag erioed pe gwelsai fel yr adfywiodd yr hen greadur cyn bod ddau canllath oddi wrth y tŷ; fel yr unionodd ei gefn, ac fel y deffrôdd ei glyw a'i olwg nes cyrraedd perffeithrwydd synhwyrau craff Madam Wen.

Yr oedd hi wedi bod ar ei gorau glas ers oriau yn treio byw y cymeriad a gymerasai arni ei hun. Bu'r gwaith yn filwaith caletach nag y meddyliasai hi erioed. Er mai ei bwriad cyntaf oedd amlygu i'r yswain wedi ymadael, pwy fu ei ymwelydd, teimlai'n awr na buasai yn cymryd y ddaear â gwneud hynny.

Treuliodd oriau trist yn yr ogof y noson honno. Y dyddlyfr sydd yn dywedyd hynny. Dywed na chafodd hi hûn i'w hamrantau nes i'r dydd wawrio, nes i'r haul ddyfod i dywynnu ar flodau'r eithin gan droi'r goedwig yn ardd euraid.

Cariad, a Chywilydd ac Eiddigedd oedd y Cewri gormesol oedd wedi ymarfogi yn ei herbyn hi druan yn ei hunigrwydd amddifad y noson honno, a bron na orfu'r gelynion. Aethai i gartre'r yswain heb unrhyw alwad neilltuol am hynny, heblaw bodloni chwilfrydedd ffôl. A dyma'r gosb.

Bu raid iddi wrando ar ymddiddan ag ynddo saeth iddi hi mewn llawer gair a lefarwyd. Do, clywodd eiriau celyd rai oddi ar wefusau a garai yn fawr. Dyna oedd yn greulon. Nid oedd amgen i'w ddisgwyl, wrth reswm, ond serch hynny, caled oedd clywed. Yr oedd y gwarth a'r cywilydd yn fwy o gymaint ag mai o'i enau ef y daethai'r condemniad. A phaham yr eiddigeddai, gofynnai iddi ei hun. Paham nad eiddigeddai? Ac eto, wrth bwy? Eiddigeddai am fod arni hi, fel pob merch arall mewn cariad, eisiau teyrnasu ar orseddfainc ei galon ef heb gysgod o amheuaeth na sôn am wrthwynebydd. Oedd, yr oedd eiddigedd yn estyn bys ati, gan ei gwawdio.