Madam Wen/Y Siryf Mewn Trybini

← Y Gŵr o Fryste

Madam Wen gan William David Owen

Yr Hen Ŵr o'r Parciau →

VIII

Y SIRYF MEWN TRYBINI

O FEWN deufis i helynt Pant y Gwehydd ysbeiliwyd dau neu dri o leoedd pwysig eraill mewn gwahanol gyrrau o'r sir, a hynny mewn dull oedd lawn mor feiddgar a'r modd yr ymddygwyd at Hywel Rhisiart. Aeth mawrion y sir yn anesmwyth, a daeth cwynion mynych a thaer gerbron yr awdurdodau, ac nid oedd modd cau llygad yn hwy ar yr anhrefn. Am hynny, er mor ansefydlog oedd y wlad yn gyffredinol, ynghyda'i llywodraethwyr, yr oedd yn rhaid gwneud rhywbeth gartref ac amddiffyn pobl y sir.

Ac un diwrnod daeth gorchymyn i'r Siryf Sparrow ar iddo fyned i ardal y llynnoedd yn enw'r brenin, i wneud ymchwiliad parthed yr afonyddwch, ac i ddal a galw i gyfrif y rhai oedd yn euog o droseddu yn erbyn cyfraith a rheol gyda'r fath eofndra.

Ni buasai ymdeithydd yn yr ardal yn gweled y cynnwrf lleiaf ar law yn y byd. Tawelodd pethau yn ebrwydd wedi ymadawiad llong Madam Wen, oedd wedi myned i hebrwng y Milwriad Sprigg dros y dŵr i dir Iwerddon. Gwnaeth y llong ddwy fordaith arall ar negeseuau tebyg ddechrau'r haf, a daeth Môn, fel mannau eraill, i wybod fod gwlad derfysglyd y Gwyddel yn ferw o ymryson cydrhwng pleidwyr y ddau frenin. Gyda glaniad y Brenin Iago, a chyfarfyddiad ei senedd unochrog yn Nulyn, datblygodd yr ymrafael, a dechreuwyd ymladd o ddifrif.

Wrth glywed am yr ymgiprys aeth lliaws o wŷr segur ac ariannog Gwynedd drosodd i'r wlad honno i ymofyn anturiaeth, ac y mae yn ddiamau mai un o'r rhai cyntaf ar y maes a fuasai yswain Cymunod, onibai am ystyriaethau nes i'r cartref a ddaeth i'w luddias ar y pryd. Wedi iddo gael hamdden i daflu trem yn ôl ar y digwyddiadau, fu am ysbaid yn troi o gylch y Milwriad Sprigg, nid oedd modd cau llygad ar gyfran Madam Wen yn yr helynt. Dyn oedd Morys o anian hawdd peri argraff arni, a synnwyd ef gan gyfeillgarwch y ferch o'r parciau. Fel llygad-dyst o'r ymryson y bore hwnnw ger y Dafarn, daethai i ddeall bod y Milwriad yn ogystal a'i wrthwynebydd yn llawer mwy hylaw yn nhrin y cledd nag oedd ef ei hun, a sylweddolai mai siawns wael a fuasai iddo ef mewn ymryson â'r Milwriad. Ac yr oedd mor amlwg a'r haul bod Madam Wen wedi cymryd y cweryl ar ei hysgwydd ei hun er mwyn ei arbed ef. Ac yng ngolau y gymwynas honno, gwelodd mai nid dyna'r caredigrwydd cyntaf amcanodd hi ei wneud ag ef.

Ac nid Morys oedd yr unig un a sylwodd ar y pethau yma. Sylwodd Wil arnynt hefyd, ac nid oedd yr effaith arno ef yr un fath ag ydoedd ar yr yswain. Teimlai Wil yn ffyrnig. Priodolai ei hymddygiad hi i ffolineb merch—un ddoeth fel rheol, ond merch, serch hynny—a rhegai hi'n enbyd. Rhegai'n gywilyddus wrth sôn am y perygl a allai ddeilliaw o ymwneud gormod â dyn o safle'r yswain. Meddai wrth Nanni un noson, "Wn i ddim beth sydd yn corddi'r ddynes!. Mae hi cyn wired o'n difetha ni bob un ryw ddiwrnod a'n bod ni'n fyw."

"Os deil i ymddwyn fel hyn yn hir," meddai Nanni'n faleisus, "mi fydd yn wraig yng Nghymunod yn union deg, ac yntau'n siryf Môn, weldi."

Siryf Môn!" meddai Wil gyda rheg arall. ninnau fydd y rhai cyntaf fydd yn hongian tua Biwmaris yna."

Yr oedd arswyd "hongian" ym mhrif dre'r sir yn mynd yn fwy o hunllef beunydd ar Wil: hwyrach y cryfhai ei ofn fel y caledai ei galon ac fel y suddai yn fwy dwfn mewn anfadrwydd. A thrwy'r cwbl, yn yr arweinyddes y gosodai ei unig hyder i osgoi'r dynged honno. Ac os oedd hi am chwarae fel hyn â pheryglon, hwyrach â gelynion, yr oedd yn amser i rywun ymyrryd, ac nid oedd Wil yn ddiweddar yn fyr o bregethu athrawiaeth gwrthryfel ymysg ei gyd-ladron. Yr oedd wedi penderfynu bod eisiau cadw llygad gofalus ar yswain Cymunod yn anad neb.

Un diwrnod daeth cenadwri at Morys Williams oddi wrth y Siryf Sparrow, a baich y genadwri honno yn darogan drwg i Madam Wen ac i rai o breswylwyr direol Llanfihangel. Yr oedd y siryf wedi derbyn gorchymyn ar iddo fyned a llu o wŷr arfog i'r lle a ystyrrid yn guddfan y lladron. Gosodid arno i wneud pob ymdrech i ddal yr arweinwyr, dychryn eu dilynwyr, a llwyr lanhau yr ardal o'r giwaid. Yn anad dim, nid oeddynt i laesu dwylo nes dal yr arweinyddes beryglus ei hun os oedd hynny yng ngallu dyn, ac os nad oedd yr un drwg ei hunan wedi taflu ei fantell amddiffynnol drosti. Gan fod yr yswain yn ŵr o gyfrifoldeb yn y fro—ychwanegai'r siryf—hyderid y byddai ei gyfarwyddyd a'i gymorth i'w cael yn y gwaith o hela a dal y lladron.

Daeth y genadwri at Morys ar adeg anffodus i'r siryf. Daeth i ganol myfyrdodau yn y rhai yr oedd i Madam Wen le amlwg. Yr oedd yr yswain yn dechrau dyfod i synied amdani nad oedd hi mor ddiffaith a'r portread ohoni. Onid oedd profion fod ynddi liaws o rinweddau dymunol? Gresynai fod talentau mor werthfawr a'r eiddo hi yn cael eu camarfer. Daeth o'r diwedd i goleddu syniad y byddai modd dylanwadu arni hi a'i chael i droi oddi wrth ei ffyrdd anhyfryd. Yn niniweidrwydd ei galon meddyliai mor ddymunol fyddai ei dwyn i gysylltiad â'i Einir ef. Ymha le y ceid y dylanwadau priodol mor helaeth ag ym mherson Einir?

I ganol meddyliau fel hyn y daeth neges y siryf fel ymwelydd digroeso. Yr un diwrnod aeth yr yswain i chwilio am Dwm Pen y Bont.

"A fuost ti ym mharciau Traffwll erioed, Twm?" gofynnodd iddo.

Do, ganwaith," atebodd yntau, gan ledu ei geg mewn gwên. "Mi fuom yn hanner byw yno, syr.

Araf oedd yr yswain i ddeall awgrymiad Twm, ond o'r diwedd deallodd. "Yn un o'r fintai a fuost ti? "

"Do, ystalwm." Nid oedd rhyw lawer er hynny ychwaith, a bod yn fanwl.

"A fyddi di yn mynd yno yrwan?

Wel nid yn aml. Petrusai Twm, gan ddyfalu pam y gofynnai'r yswain, a chan deimlo rhwng dau feddwl pa un a gadwai ei gyfrinach oddi wrtho ai peidio. Ni chredai y bradychai'r yswain ef pe gwyddai ei holl hanes, ond ar yr un pryd, os nad oedd angen cyfaddefiad, nid oedd waeth iddo beidio â chael gwybod.

"Adwaenost ti Madam Wen?"

"Neb yn well, pob parch iddi hi hefyd!" meddai Twm.

"Am hynny ni fedrwn gael neb gwell na thi, Twm," meddai'r yswain. "A ei di yno ar neges ati oddi wrthyf fi?"

Bron na chafodd Twm fraw o glywed hyn. Methai a dirnad beth a allai fod a wnelo'r yswain â'r ogof a'i phreswylydd. Os golygai hynny unrhyw ddrwg iddi hi, yr oedd ym mwriad Twm symud yn araf. Ni ddaeth ei atebiad lawn mor barod y tro hwn; yn wir, gofynnodd Morys ofyniad arall heb sylwi ar y distawrwydd.

"A wyt ti'n meddwl y medret ti ei gweled hi ei hunan heb ofyn i neb arall?"

Meddyliai Twm fod yn rhaid cael rhyw ben yn rhywle; a dyna pam yr atebodd, "Medrwn."

Ar hynny cafodd y neges yr oedd i'w chyflwyno, ac wrth ei gwrando yr oedd wyneb y dyn bach yn ddrych o syndod. Rhoddwyd siars arbennig arno nad oedd i sibrwd wrth neb oddi wrth bwy y deuai, na pha beth oedd ei neges; ac yn anad dim, nid oedd i ddychwelyd heb ei gweled hi os oedd hi o fewn y cyffiniau.

Gwyddai Twm am lwybrau'r coed eithin bob un. Wedi cyrraedd yno, aeth yn gyntaf at gaban y gwyddai amdano yng nghysgod craig. Yn hwnnw y treuliodd Madam Wen lawer o'i hamser yn ystod y blynyddoedd y bu yn arglwyddes y llyn. Ond nid oedd hi yno y tro hwn. Nid oedd Twm heb fod yn gwybod am y wyliadwriaeth fanwl a gedwid ar y parciau pan fyddai hi yno. Ganwaith y bu ef ei hun yn wyliwr yng nghyffiniau'r ogof.

Bwriadai Twm, os oedd modd, fynd i'r ogof heb i neb ei weld, ac am hynny cymerodd iddo hanner awr i ymlwybro ac ymlusgo ac ymguddio nes dyfod i enau'r agen ar gyfer y llyn. Ac wedi dyfod yno ni wyddai yn iawn pa gwrs i gymryd nesaf.

nesaf. Tra disgwyliai, gan ddyfalu, clywodd drwst yn y llwyni heb fod ymhell. Clustfeiniodd a deallodd fod rhywun yn dynesu. Meddai Twm gynysgaeth helaeth o reddf y coed; a dyma ei gyfle. Y gwylwyr oedd y rhai hyn. Heb oedi i ail-feddwl ymwthiodd yn eofn drwy'r agen ac aeth i mewn i'r ogof. Rhyw funud neu ddau wedi hynny safai Wil ac un o'i lanciau ar yr un llecyn y tu allan i'r ogof. Ond yr oedd Twm mewn diogelwch.

Safodd yn y gell allanol am amser hir, ond o'r diwedd chwibanodd yn ddistaw arwydd Madam Wen. Ni bu raid iddo ddisgwyl yn hir. Yn ôl ei harfer gyda'i dilynwyr, daeth allan gan ddal y lamp yn ei llaw, a disgwyl, y mae'n ddiau, weled un o'r bechgyn; a braidd na synnodd pan ganfu mai Twm oedd yno. Ac eto, nid gŵr dieithr mo Twm, ac yr oedd hi'n hoff o'r dyn bach, y gwyddai ei fod mor unplyg a ffyddlon.

Gan dybied y gwyddai ar ba neges y daethai, cyfarchodd ef gyda gwên. "Mwy o wirod—mwy o nwyddau i'r farchnad, Twm?"

Nage, madam," atebodd yntau braidd yn swil, ond neges sydd gennyf o Gymunod."

Ar drawiad newidiodd ei gwedd a'i dull hithau. Craffodd arno am funud, nes gwneud iddo—fel y dywedodd ef ei hun—deimlo rhyw euogrwydd nad oedd yn bod. Yna, heb ddywedyd gair, amneidiodd arno ar iddo ei dilyn ar hyd y llwybr cam i'r gell bellaf. Gyda chwrs o arswyd y lle arno yr ufuddhaodd yntau.

Er na wyddai hynny, derbyniai Twm ragorfraint na syrthiai i ran ond ambell un wrth gael mynediad fel hyn i mewn i ystafell neilltuol arglwyddes y parciau. Mewn gwirionedd, arwydd ydoedd ar y naill law o wrogaeth i'r un a'i hanfonasai, ac ar y llaw arall o ymddiried yn ffyddlondeb y dyn bychan ei hun.

Helaethrwydd yr ogof a llymder ei dodrefniad a drawodd yr ymwelydd â syndod pan gafodd ef ei hun am y tro cyntaf o dan ei chronglwyd noeth. Yr oedd yno ddau o fyrddau hir, yn gorffwys ar astelli o'r graig, ac arnynt ddilladau a mân gelfau yn gymysgfa ryfedd. Yr oedd yno ystôl bren neu ddwy, ac er rhyfeddod i Twm, droell weu ar ganol y llawr. Goleuid y lle gan ddwy o lampau, nad oedd eu bath i'w gweled yn nhai'r cyffredin, oni threiddiai eu golau i gyrrau eithaf y gell, yn enwedig i'r gongl lle y gostyngai'r to ac y culhai'r ogof nes ymgolli yng nghysgodion tywyll mynedfa gul ar y naill ochr. Ond ni chafodd Twm hamdden i syllu llawer cyn bod rhaid iddo ddywedyd ei neges.

"Mae'r siryf yn dyfod y ffordd yma yfory," meddai, ychydig yn flêr, ac yn dyfod a bagad o wŷr gydag ef."

"O, yn wir?" atebodd hithau heb gynnwrf yn y byd yn ei llais. Ond ni fedrai Twm yn ei fyw beidio â syllu ar ei llygaid mawr oedd fel pe'n melltennu o ddiddordeb. Ac y mae Morys Williams am i mi wybod hynny. Ai dyna'r neges?"

"I'ch ymofyn chwi y maent yn dyfod," meddai Twm, gan deimlo nad oedd mor hawdd dywedyd neges drefnus ag y meddyliasai.

Beth arall a ddywed yr yswain?

"Yn anad dim nid ydynt i fyned yn ôl heb ddal yr arweinyddes," meddai yntau, mewn ymgais i ail-adrodd geiriau'r siryf fel y clywsai hwynt gan yr yswain.

Pwy a ddywedodd hynny, Twm?" meddai hithau, a chwarddodd.

"Y siryf. Ond na hidiwch am hynny."

"Ond nid yw hynyna yn rhan o genadwri'r yswain, Twm," meddai Madam mewn ysmaldod. "Beth ydyw cyngor yr yswain caredig yn wyneb y perygl?

Eisiau sydd arno i chwi fyned i Gymunod am loches nes bod yr helbul drosodd." Dywedodd hyn yn hollol ddi-daro, ond ni wrandawodd hi yr un mor ddigyffro. Cerddodd at un o'r byrddau, a bu'n brysur am ysbaid, a'i chefn at ei hymwelydd, gan gymryd arni mai chwilio'r oedd am rywbeth ymysg y celfi ar y bwrdd.

Ai nid oes mwy o berygl yn hynny—i'r yswain ac i minnau—na phe diangwn i rywle arall?" gofynnodd wedi ennyd o fyfyrio.

Rhoddodd Twm ei law ar ei gorun, ac meddai'n bwyllog, "Gan fod y siryf yn mynd yno, felly yr oedd yn fy nharo i, un gwirion!" Ac yna ychwanegodd yn frysiog, fel pe'n edifar ganddo am a ddywedasai: "Ond mi fuaswn i yn ymddiried yn yr yswain petasai hi'n digwydd bod yn galed arnaf fi ryw dro."

Chwarddodd Madam yn nwyfus wrth glywed hynny, a chrafodd Twm ei gorun mewn tipyn o ddryswch.

"Mae hi'n golygu bod yn galed yma heb amheuaeth, Twm,' meddai'n ysgafn, gan fenthyca'i ymadrodd. "Ond wn i ddim beth am ymddiried yn yr yswain."

"Yr ydych yn cellwair," awgrymodd Twm yn foesgar.

Ond, Twm, a dweud y gwir yn awr, a wyt ti'n meddwl y byddai'n ddoeth i mi fyned i lechu i ganol y gelynion?

A dweud y gwir, Madam, yr oeddwn i 'n meddwl yr un peth fy hun. Ond nid awn i ddim yn groes i'r yswain petawn i chwi."

Methai Twm yn glir â deall paham y chwarddai hi mor ddilywodraeth ar adeg mor bwysig, a rhag peri mwy o betruster iddo, dywedodd hithau gyda mwy o ddifrifoldeb, "Na, gwell fyddai peidio â mynd. yn groes i'r yswain ag yntau mor garedig. Wyt ti'n siwr fod arno awydd fy amddiffyn?"

Yr oedd Twm yn siwr o hynny. Beth pe gwelsai hi ef y bore hwnnw. Ac yntau fel rheol yn ddyn mor hunan-feddiannol. Yr oedd Twm yn siwr o amcan yr yswain.

Dechreuodd hi gasglu at ei gilydd y gymysgfa oedd ar y byrddau. Gwnaeth sypynnau destlus ohonynt, ac fel y symudai ôl a blaen wrth y gwaith, holai'r dyn bach ymhellach am yr hyn yr oedd yr yswain wedi ei ddywedyd wrtho. Wedi gorffen, dywedodd, "Yr wyf yn bwriadu i wŷr y siryf gael tŷ gwag yma.'

Gosododd lamp i oleuo cwr tywyllaf y gell, ac wrth oleuni honno gwelodd Twm fod yno fath o fynedfa oedd yn arwain ymhellach drwy'r graig i rywle. Mewn adwy yn ystlys y fynedfa honno yr oedd digon o le, erbyn gweld, i guddio'r droell a'r ystolion a'r sypynnau bob un, ac o dan ei chyfarwyddyd hi cludwyd popeth i'r guddfan nes gwacâu'r gell. Am y byrddau, gwthiwyd y rhai hynny bell ffordd i'r fynedfa nes bod allan o olwg. Gwaith byr amser oedd hyn i gyd.

Pan oedd Twm yn barod i ddychwelyd, gofynnodd iddi, "Beth a ddywedaf wrth yr yswain? A ddywedaf y byddwch chwi yn myned yno nos yfory, os na bydd rhyw ddrws arall yn agor?"

Na, paid â dweud hynny. Byddai hynny'n anniolchgar. Dywed wrtho fy mod yn mawr werth— fawrogi ei garedigrwydd. Ond gan i mi gael rhybudd fel hyn mewn pryd, y medraf ymdaro drosof fy hun heb ei osod ef mewn perygl. Ond," gwelodd Twm hi'n petruso am unwaith. Madam Wen, a fyddai fel rheol mor barod ac mor bendant—"Ond—os methaf a chael cuddfan ddiogel arall i hen ŵr o gâr i mi sydd yn aros yn y cylch yma, mi fydd yn dda gennyf gael lloches iddo ef." Yna ychwanegodd, fel pe wedi ail-feddwl, "Mae'n hen ŵr oedrannus ac yn drwm iawn ei glyw. Gall y bydd ofn arno."

Wrthi ei hun, wedi i'w hymwelydd ymadael, dywedodd Madam Wen ei fod yn arw o beth iddi yrru celwyddau at ŵr mor hynaws ag yswain Cymunod. Ond ei hesgus oedd y daethai i'w meddwl y gallai y byddai'n dda iddi wrth ystryw er mwyn ei hamddiffyn ei hun pan ddeuai'r awr. Ffug oedd stori'r hen ŵr, wedi ei ddyfeisio rhag ofn y byddai'n dda iddi wrth gyfle i ddianc i Gymunod pan fyddai drysau eraill yn cau.

Daeth y siryf i Gymunod yn brydlon yn ôl ei addewid, a chydag ef osgorddlu cryf at ddal lladron y llyn. Disgwyliai weled brwdfrydedd dros ei amcan yn yr ardal ormesedig ei hun, ac yn neilltuol felly yn yr yswain pwysig o dan gronglwyd yr hwn yr oedd wedi dyfod i aros. Ond er ei syndod ni chanfu fod yno'r cynnwrf lleiaf yng nghartref nac ym mynwes yr yswain.

Disgwyl yr oedd y siryf y byddai yno baratoadau lleol wedi eu gwneud. Disgwyliai glywed beth oedd rhifedi'r lladron, a pha fath le oedd eu cuddfan. Disgwyliai glywed mor dda fyddai gan breswylwyr heddychol y fro weled eu difa. Ond na, nid oedd yno yr un argoel o ddim o'r fath. Yn hytrach, braidd nad oedd yno ryw elfen o amheuaeth pa un a oedd y fath fintai ladronllyd mewn bod ai peidio. Y mae'n debyg na fu dim erioed a mwy o sôn amdano oedd ar yr un pryd mor amhenodol â mintai Madam Wen.

Rhaid i ni ddal y lladrones ei hun!" meddai'r siryf yn chwyrn.

Wel ie, purion peth fyddai hynny, am wn i," meddai'r yswain, rhag peidio â dywedyd dim. "Ond y mae arnaf ofn mai haws ydyw deisyf ei dal na gwneud hynny. A fydd hi gartref, tybed?"

Gartref?" meddai'r siryf yn syn.

Chwarddodd Morys a gofynnodd, "A wyddoch chwi am rywun sydd erioed wedi bod yn ymddiddan â Madam Wen?

Ni wyddai'r siryf am neb o'r fath, ac yn ei galon aeth i ddechrau amau ai tybed nad oedd swyn-gyfaredd arwres yr ogof wedi syrthio ar y gymdogaeth ben bwygilydd. "A oes rhyw sôn," meddai, "fod ganddi ryw allu annaturiol neu oruwch-naturiol, dywedwch i mi?"

"Aeth dros fy mhen i fwy nag unwaith efo'i champau," atebodd Morys, a dechreuodd adrodd hanes yr helynt gyda swyddogion y cyllid, a'r modd y diflannodd Madam Wen mor ddisyfyd ar ddiwedd yr hirdaith honno amser yn ôl. Ac wrth y bwrdd cinio diddanwyd y gŵr dieithr ymhellach â llawer hanesyn arall a glywsai yr yswain o dro i dro gan bobl yr ardal am ystrywiau arglwyddes y llyn.

Ai nid cynllun da fyddai i chwi holi ychydig yn y cylch yn gyntaf cyn anturio i'r fan?" gofynnodd. "Ond siarad gyda phreswylwyr y fro yma, siawns na welwch chwi sut y mae pethau, ac y bydd hynny o fantais i chwi yn y gorchwyl sydd o'ch blaen."

Yr oedd hynny yn awgrym digon synhwyrol, a'r swyddog yn cydweld. Penderfynodd fyned yn ddiymdroi ar ryw fath o daith ysbïol i blith yr ardalwyr. A dyna fu.

Är ei ffordd gwelodd lanc o dyddynnwr wrth ei waith mewn cae, ac aeth ato ac i ysgwrs ag ef. Canmolodd ansawdd pridd cynhyrchiol yr ardal, a'r olwg daclus oedd ar y meysydd ar bob llaw. "Beth ydyw enw'r tyddyn yma? meddai.

Allwyn Goch ydyw hwn. Dyna Allwyn Ddu yr ochr arall i'r ffordd. Mae Allwyn Wen draw yna, yn nes i'r llyn," meddai'r llanc siaradus, wrth ganfod mai dyn dieithr oedd yno.

"O, yn wir. A pha lyn ydyw hwnnw?" meddai'r siryf, wedi cael pen y llinyn.

Llyn Traffwll ydyw'r nesaf yma. Llyn Llewelyn yn nesaf ato, a Llyn Dinam yr ochr draw."

"Aie! Ai nid am Lyn Traffwll y mae cryn sôn drwy'r sir, dywedwch i mi?

Wn i ddim yn wir, welwch chwi," meddai'r llanc, a buasai'n cymryd un llawer mwy chwim na'r gŵr o Fiwmaris i ganfod dim ond diniweidrwydd yn ei wedd.

"Ai nid yng nghyffiniau'r llyn yma y mae Madam Wen yn byw?

'Felly mae'r sôn," oedd yr ateb. Ac yr oedd rhywbeth yng ngwên y gŵr ieuanc ac yn null ei atebiad a awgrymai mai rhywbeth yn debyg i hynny a ddywedai plant yr ardal wrth chwarae.

"Sut un ydyw hi?"

Chwarddodd y llanc. Mae hi'n bob llun, onid ydyw? Maent yn dweud pan fydd hi'n mynd yn gyfyng arni ar y lan y bydd hi'n troi'n alarch ac yn nofio'r llyn. Mi glywais ddweud ei gweled hi un noson yn ehedeg allan o ffenestr Traffwll ar lun dylluan." "Yn ddigellwair yrwan," meddai'r siryf, gan gofio ei neges yn y fro, "a welsoch chwi hi erioed?"

Ond ni fedrai mab Allwyn Goch deimlo difrifoldeb ar destun o'r fath. "'Does yma fawr neb na fydd o 'n ei gweld hi wedi machlud haul; yn enwedig mewn lle go anial. Yr ydych chwithau, syr, yn rhwym o'i gweld hi, mi gymra fy llw, wedi cymaint o sôn amdani â hyn."

Aeth y siryf ymlaen, ac i ymgom â gŵr arall, ond ni fu ddim yn ei fantais. A phan gofiai am ddull a geiriau Morys Williams wrth sôn am yr un person, braidd na siglid ei ffydd yntau fod y fath berson â Madam Wen yn bod yn y cnawd. Ac eto, oni ddaethai ar draws gwlad ar orchymyn i chwilio amdani? Y fath ffolineb a siaradai'r bobl! Ac eto!

Cyn hir daeth yn ei dro at Dafarn y Cwch. Eisteddai Siôn Ifan ar fainc y tu allan i'r drws, yn mwynhau hanner awr o seguryd. Adwaenai'r tafarnwr awdurdod o bell, a chododd i gyfarch y gŵr dieithr yn gynnes ac yn foesgar fel y medrai ef. A dywedyd y gwir, fe wyddai'r hen ŵr yn iawn mai Siryf Môn oedd yr ymwelydd.

Nid oedd yn anodd cario ymddiddan ymlaen rhwng dau ddyn mor gyhoeddus â Siôn Ifan a'r siryf, ac yr oedd yr hen ŵr mewn cywair siarad. Aeth i sôn am y fasnach ŷd, oedd mewn cyflwr llewyrchus ar hyd y glannau o Gaergybi i Afon Fenai, a chanmolodd ŷd Bodedern nad oedd mo'i well y tu fewn i ymylon Môn. Ac o'r naill beth i'r llall cadwyd y gŵr dieithr i wrando am hanner awr heb y cyfle lleiaf i agor y mater y daethai yn ei gylch.

Gresyn," meddai'r siryf, "fod ardal mor glên yn cael ei phoeni gan rai afreolaidd fel mae'r sôn."

"Rhoi gair drwg i gi, a'i grogi! fyddai rhyw ŵr o Sais a adwaenwn yn ddweud," meddai Siôn Ifan. "Ac felly am Lanfihangel-yn-Nhowyn. Mae'r sôn wedi mynd ar led rywsut, ac mae'n anodd darbwyllo pobl mai cam y mae'r ardal yn ei gael. Ond cofiwch nid ydwyf am ddweud nad oes yma rai pobl ddrwg. Mae'r rheini i'w cael ymhobman. Ond mi fydda i yn cael pawb yn glên iawn. Mi fydd gwerth aur yn dyfod i'r tŷ yma, ac ni welais i golli ceiniogwerth erioed. Ar yr un pryd, ni all neb ateb dros ei gymydog ymhob peth. Ond a chymryd pawb at ei gilydd, welais i ddim llawer allan o'i le ar neb yma."

Felly, adwaenoch chwi mo Madam Wen?"

"Ho! Ho! Wel ie! Dyna Madam Wen!" meddai'r tafarnwr, gan newid ei ddull ar unwaith am un llawer ysgafnach. Anghofiais Madam Wen. Rhaid addef mai un beryglus ydyw hi!"

Ni anturiodd y siryf ofyn mwy na hyn. "Beth feddyliwch chwi oedd tarddiad stori mor gyffredinol?" Fedra i ddim dirnad, os na fu yma rywun tebyg i hynny yn byw ryw dro yn yr ardal."

"Gallai hynny fod," meddai'r siryf, a thraddododd ddarlith fer ar ofergoeledd y werin, ac ar darddiad traddodiadau. Ond yr wyf yn deall," meddai wrth derfynu, "fod yn y gymdogaeth yma ogof yn rhywle?"

"Oes, O oes welwch chwi; lle mawr braf," meddai Siôn Ifan, fel pe'n falch o gael dywedyd fod yn Llanfihangel o leiaf un peth â sylwedd ynddo. "Mae hi yn ymyl yma. Fuasech chwi'n hoffi ei gweld hi, syr?

Dywedodd y siryf y buasai.

'Does dim sy hawddach," meddai'r hen ŵr, gan godi ar ei draed. "Ple mae'r bachgan yma, tybed? Caiff ddwad efo chwi rhag blaen, syr, os ydyw o hyd y fan yma. Gŵyr am y llwybrau yn well nag y gwn i, neu buaswn yn dyfod fy hunan".

Wedi chwilio deuwyd o hyd i'r "bachgan." Ifan oedd hwnnw, ac edrychai am y tro yn ddarlun o ddidwylledd. "Dos gyda'r gŵr dieithr yma at Ogof Madam Wen, a wnei di?" meddai Siôn Ifan.

Crychodd Ifan ei dalcen fel pe'n synnu bod dyn fel hwn, yn ei oed a'i amser, ac o leiaf yn edrych fel un a'i synhwyrau ganddo, a'i fryd ar fynd i chwarae. "A oes arnoch chwi eisiau mynd i mewn iddi?" gofynnodd. Petrusodd y siryf am funud. "Waeth i ni hynny na pheidio, os medrwn ni."

"Dyna fo!" meddai Siôn Ifan. "Brysia, machgan i. Mi fydd raid i chwi gael cannwyll, oni fydd??" thra bu Ifan yn chwilio am y blwch tân a'r gannwyll, paratôdd y siryf ef ei hun i fyned i'r parciau.

Fel y buasid yn disgwyl, nid ar hyd y llwybr agosaf na'r diogelaf yr arweiniodd Ifan ei gydymaith i'r goedwig eithin, ond bu raid i'r siryf ennill ei fynediad yno drwy chwys wyneb ac ar draul cysur a diogelwch. Yr oedd bron yn edifar ganddo gychwyn cyn ei fod hanner y ffordd drwy'r gors.

Yr oedd y parciau yn hynod o dawel. Gorweddai'r rhan fwyaf o'r ffordd ar lwybrau cudd dan frigau'r coed eithin. Yn awr ac eilwaith, deuai'r teithwyr i godiad tir, a gwelent frig y goedwig yn ymestyn ymhell tua'r môr. O'r diwedd daethant i'r fan, ac yng ngenau'r ogof trawodd Ifan dân, a goleuodd y gannwyll, ac aeth y ddau i lawr i'r ogof.

Beth bynnag allai fod teimladau mab Siôn Ifan o dan yr amgylchiadau, pur grynedig ac ofnus oedd y siryf pan oedd yn sefyll ar ganol llawr y gell bellaf, yn syllu i'r cysgodion o'i amgylch. Er bod yn hawdd ganddo gredu wrth weld noethni yr ogof mai chwedlau disail yn ddiau oedd y rhan fwyaf o'r hyn a glywsai am yr ogof a'i phreswylydd, teimlai er hynny fod yno rywbeth annaearol yn awyrgylch y lle. Yr oedd ar fin dywedyd ei fod wedi gweld digon pan ddigwyddodd anhawster trwy amryfusedd ac aflerwch Ifan.

Yr oedd y blwch tân wedi ei adael yn yr agen y tu allan pan oleuwyd y gannwyll. Ac felly, pan syrthiodd honno o afaelion llac a diofal Ifan cafodd y ddau hwy eu hunain mewn tywyllwch caddugol, ac ni feiddiai'r siryf symud. Dechreuodd Ifan ymbalfalu am y gannwyll, gan sicrhau ei gydymaith ei fod yn berffaith ddiogel, ac y medrai ef drwy synnwyr y fawd ddyfod o hyd i'r ffordd allan, er nad oedd hynny'n hawdd. O'r diwedd cafodd afael yn y gannwyll golledig, ac meddai wrth y siryf, "Wnewch chwi ei dal hi am funud, syr, ac mi af finnau i gyrchu'r blwch."

Dymuno dywedyd y buasai'r siryf y buasai yn well ganddo yntau, o dan arweiniad caredig Ifan, geisio ymbalfalu ei ffordd allan nac aros eiliad yn hwy yn y fath le. Ond nid oedd yn dewis ymddangos yn llai na dyn, ac am hynny bodlonodd i sefyll yn y fan yr oedd nes deuai y gŵr ifanc yn ôl.

Cyn bod trwst traed y llanc ar y cerrig wedi llwyr ddistewi, clywodd y siryf dychrynedig sŵn dieithr arall, megis wrth ei benelin. Daeth chwys oer drosto, a theimlodd ei wallt, yr ychydig oedd ganddo, yn codi gan arswyd. Chwyddodd y sŵn, nes mynd yn rhuad a lanwodd yr ogof, a meddyliodd y truan bod ei awr ddiwethaf wedi dyfod. Ac ni bu erioed dywyllwch mor ddu.

Yr oedd yn rhy gynhyrfus i sylweddoli yn iawn beth oedd yn digwydd iddo. Ond teimlodd ei hun yn cael ei gipio a'i lapio megis gan enau anferth rhyw anghenfil arswydus, a'i ysgubo fel y gwynt na wyddai i ba le. Ni wyddai pa hyd y parhaodd y daith. Teimlai ryw hanner llesmair arno. Ond dadebrodd wrth weled eilwaith olau o'i gylch, ac wrth deimlo a'i gael ei hun yn disgyn fel boncyff o bren ar wyneb y llyn, ac yn ymgladdu yng ngwaelodion hwnnw.

Clywodd Ifan waedd, a rhedodd at fin y dŵr. Yr oedd mewn pryd i weld y siryf, mor wlyb a moel yr olwg â llygoden y dŵr, yn ymlusgo drwy'r hesg at ddernyn o graig. Rhoddodd help llaw iddo i ddyfod i dir, lle gorweddodd ar y glaswellt, wedi cael y fath ysgytwad i'w gorff a'i feddwl nes peri iddo grynu fel deilen.

"Sut y bu hyn?" gofynnodd Ifan. gofynnodd Ifan. "Pa ffordd y daethoch chwi i'r fan yma?"

Duw'n gwaredo!" meddai'r siryf, gan ysgwyd ei ben, a heb fedru egluro ymhellach.

Ac meddai'r llanc cyfrwys wedyn, "Welais i erioed y fath beth! Sut y daethoch chwi? Ni fuoch chwi ddim yn hir. A welsoch chwi rywbeth?"

"Nawdd y nef!" Daliai'r siryf i ysgwyd pen yn ddifrifol. "Nawdd y nefoedd fyddo drosom ni rai annheilwng! Bobol y ddaear!"

Yr oedd Catrin Parri wedi cynefino ag ymgeleddu trueiniaid wedi cyfarfod â thrychineb trwy ddŵr, a chafodd y siryf ddillad sychion yn ddioed. Eisteddai ar fainc wrth y tân, gan edrych fel bachgen wedi tyfu trwy ei wisg, mewn dillad o eiddo Siôn Ifan. Yr oedd yr hen dafarnwr ei hun yn fawr ei rodres ynghylch yr helynt, ond nid oedd o un diben holi'r siryf. Eisteddai'n ddistaw yn y gornel, fel dyn wedi ei syfrdanu, gan sibrwd yn awr ac yn y man i'r simdde fawr," Duw'n gwaredo ni!"

Bu yno deirawr cyn teimlo'n ddigon cryf i ddychwelyd i Gymunod. Ac yn y cyfamser yr oedd yr yswain wedi derbyn ymwelydd arall i'w dŷ, na wyddai neb ond yr yswain ei hun o ba le, neb amgen na'r hen ŵr y soniasai Madam Wen amdano wrth Twm Pen y Bont.