Madam Wen/Y Gŵr o Fryste

← Helynt Pant y Gwehydd

Madam Wen gan William David Owen

Y Siryf Mewn Trybini

VII.

Y GWR O FRYSTE

PARODD ysbeiliad beiddgar Pant y Gwehydd gynnwrf dirfawr trwy'r holl ardaloedd cylchynol, er nad oedd y cydymdeimlad â Hywel Rhisiart agos mor ddwys, na hanner mor gyffredin â phetasai yr unrhyw golled wedi syrthio i ran ambell un. Nid y dirgelwch lleiaf ymysg llawer o bethau anesboniadwy ydoedd pa beth a ddaethai o'r gwartheg a'r ceffylau. Bu lliaws o gyfeillion cyfrwysaf Hywel yn dyfalu llawer uwchben y broblem, ond i ddim pwrpas. Y peth nesaf i reswm y daethant ar ei draws ymhlith y dryblith o ddamcaniaethau oedd y ffaith fod gan Madam Wen liaws o gyfeillion yn ymyl, a'u ffyddlondeb iddi yn ddiwyro.

Drannoeth wedi'r ystorm, dadebrodd lletywyr Siôn Ifan o'u cwsg a'u hanner llesmair, a gwelwyd hwynt yn rhodiannu yng nghyffiniau'r dafarn heb fawr o ôl ystorm arnynt. Drannoeth hefyd y daeth yr hen dafarnwr i ddeall bod ganddo ar ei aelwyd o leiaf un gŵr a'i hystyriai ei hun yn rhywun. Nid yn unig ystyriai'r Milwriad Sprigg ef ei hun yn rhywun o bwys, ond dangosai yn eglur i bawb ei fod yn disgwyl i eraill gydnabod y pwysigrwydd hwnnw, a thalu gwrogaeth gymesur iddo.

Un afrywiog ei dymer oedd y Milwriad, a digiwyd Siôn Ifan droeon mewn amser byr, yn enwedig wrth orfod gwrando ar eiriau ffôl ac annheg o berthynas i ansawdd diodydd Tafarn y Cwch, nwyddau a ystyriai yr hen ŵr uwchlaw gwag gabledd. Dyn uchel ei gloch hefyd oedd y milwr, ac mor ddibarch o'r rhai a ystyriai islaw iddo ag ydoedd o wasaidd yng ngwydd y rhai y gwyddai eu bod uwchlaw iddo.

Wedi hynny y gwelodd Sion Ifan hyn. Yr oedd iddo un rhagoriaeth, modd bynnag, yr oedd ganddo arian i dalu ei ffordd, ac am hynny barnodd Siôn Ifan mai ei ddyletswydd ef fel penteulu oedd gwasgu'r glust a bod yn amyneddgar.

Aeth deuddydd heibio heb unrhyw arwydd o ymadawiad y gwŷr dieithr. Yna aeth dau i'w taith, un i un cyfeiriad a'r llall i gyfeiriad arall, gan adael y Milwriad yn unig. Ac am ddeuddydd neu dri ymhellach cerddai yntau deirgwaith yn y dydd i lan y môr, a daeth i feddwl Siôn Ifan mai o'r cyfeiriad hwnnw y disgwyliai waredigaeth o'i gaethiwed.

Un bore daeth yn ôl o'i hynt tua'r traeth yn fwy sarrug ei dymer a brwnt ei dafod nag arfer. Saesneg a siaradai, ac er nad oedd Siôn Ifan yn rhyw gartrefol iawn yn yr iaith honno, gwyddai wrth reddf mai ychydig iawn o'r geiriau a fyrlymai dros wefus y Milwriad oedd i'w cael mewn unrhyw eirlyfr y gellid ei barchu. Wedi cawod felly o eiriau chwerwon am bawb a phopeth ymhobman, meddai'r Cyrnol, "Gan bwy y ffordd yma y mae llong un hwylbren wedi ei lliwio'n las?" ac yn ei lais a'i lygaid yr oedd bygythiad enbyd yn erbyn perchennog beiddgar y cyfryw lestr.

Gwnaeth Siôn Ifan lygaid main iawn cyn ateb: "Y mae slŵp las fydd yn arfer dyfod yma o Afon Hafren."

"Perthyn i bwy a ofynnais i," meddai'r Milwriad yn chwyrn a difoes.

"Taid annwyl!" meddai Siôn Ifan, a chil ei lygad ar yr hen wraig a safai yn ymyl, "Perthyn i ryw ŵr o Fryste, yn ôl a glywais i."

Sut un ydyw hi? Ymyl wen wrth linell y dŵr?" Llygadrythai'r Cyrnol fel pe byddai'r llinell wen, yn ymyl y dŵr, yn fai uniongyrchol a phersonol Siôn Ifan.

Taid annwyl!" meddai'r hen ŵr wrtho'i hun. Ac mewn ateb i'r milwr, "Yn wir, syr, nid wyf fi yn ddigon cyfarwydd â hi i ddywedyd hynny." Yr hyn oedd yn gelwydd, petasai waeth.

Ar hynny dechreuodd y Milwriad dywallt melltithion o'i gylch, ac meddai Catrin Parri, oedd eisoes wedi colli mwy na dwsin o bwythau yn yr hosan yn ei dwylo, "Gofyn iddo fo, Siôn, a oes arno eisiau mynd yn y llong.'

"Taw a lolian, Catrin!" atebodd yr hen ŵr yn ddiamynedd.

Yr eglurhad ar ymddygiad y Milwriad, petasai yr hen bobl yn ddigon o ysgolheigion i'w ddeall, oedd ei fod wedi ceisio'i orau y bore hwnnw dynnu sylw gwŷr y llong, ac wedi methu. Ni chawsai fwy o ystyriaeth ganddynt na phetai blentyn yn chwarae ar y tywod. A chan nad oedd yn awr neb o'r llong wrth law i fwrw llid ar hwnnw, rhaid oedd ei fwrw ar rywun arall.

Daeth ymwelydd arall at ddrws y dafarn yr un prynhawn, gŵr ieuanc glandeg a golygus. Ac er y ffroenai'r Milwriad fel pe bai'r dafarn yn bod er ei fantais neilltuol ef ei hun, ni rusai'r gŵr ieuanc, ac ni thalai'r sylw lleiaf i rodres y milwr. Wedi galw am gwpaned o win eisteddodd yn dawel wrth fwrdd gerllaw, ac ni ddywedodd air, peth a ddigiodd y Cyrnol yn fwy fyth.

Dyn tawel ryfeddol oedd y gŵr ieuanc, neilltuol o hunanfeddiannol. Pe na buasai am bresenoldeb y Milwriad buasai'r hen dafarnwr wedi "tynnu sgwrs arno ers meityn, petasai ond yn unig er mwyn torri ar ddistawrwydd hunan—ddigonol y llanc. Yr oedd yn llencyn glandeg ag eithrio ryw wall dibwys ar un llygad oedd un ai yn llai na'i gymar neu wedi cael damwain yn ddiweddar. Perthynai'n amlwg i fonedd byd. Pan godai ar ei draed yr oedd rhyw hoywder yn ei aelodau a barai i Siôn Ifan feddwl am lanciau'r caban cwffio adeg gwyl mabsant.

Y Milwriad a flinodd gyntaf ar y distawrwydd, a chynigiodd heddwch mewn llestriad o rum Siôn Ifan. Cydsyniodd y llanc, a'i wefus wrth y cwpan gwin. A rhyfedd fel y meddalodd y Milwriad pan ddaeth i ddeall o dipyn i beth fod yno rywun gwell nag ef ei hun.

Pan gododd y gŵr ieuanc gan ddywedyd bod yn rhaid iddo fyned i'w daith, bu agos i'r Cyrnol a syrthio ar ei wddf ac ymbil ar iddo aros ychydig yn hwy mewn trugaredd. Ac yng nghwrs ei ymbiliad taer aeth i edliw diffygion Tafarn y Cwch a'r gororau yn gyffredinol, fel lle na welid ynddo ond ffyliaid a chnafon a hen wrageddos o fore glas hyd hwyr." Ac yn awr, syr," meddai, â'i law yn estynedig, a'i gorff ychydig yn sigledig gan effaith y rum, "â phwy yr ydwyf wedi cael yr anrhydedd o ymddiddan?"

Yr adeg honno y canfu Siôn Ifan a'r Milwriad fod ychydig o atal dywedyd ar y gŵr ieuanc. "C— Capten Wh—White," meddai, "o F—Fryste!

Wrth glywed hyn methodd Siôn Ifan a dal heb fradychu syndod. Safodd yn llonydd ac edrychodd yn graff ar yr ymwelydd. Yna cofiodd mai gwestywr oedd, a bod ymddygiad o'r fath ar ei ran ef yn gywilyddus. Edrychodd y capten arno yntau a daeth rhyw gysgod o wên i'w wyneb dileferydd. Nid oedd y Milwriad Sprigg yn ddigon chwim ei feddwl a'i olwg i weled nac i wybod am fanylion dibwys o'r natur yma.

Capten! meddai, Pa le yr arhoswch chwi heno? A wnewch chwi aros yma heno?"

"N—Nid wyf yn m—mynd ymhell," oedd yr ateb byr a thawel.

"Da iawn! Da iawn!

Da iawn! Ac efallai y deuwch yn ôl! Da iawn!"

"M—mae gennyf long g—gerllaw," meddai'r capten. Aeth Siôn Ifan i chwilio am Catrin Parri, a'i feddyliau'n gymysgfa o syndod a difyrrwch. Ond wedi dyfod ati, rhaid mai newid ei feddwl a wnaeth, canys ni ddywedodd ddim wrthi ond "Taid annwyl!"

Ar y cyntaf datgan syndod a wnaeth y Milwriad o ddeall bod llong mewn lle fel hwn, ond ymhen ennyd cofiodd am ei brofiad ei hun y bore hwnnw, a dechreuodd ei aeliau laesu. Pan ddaeth yr atgof yn ôl yn ei lawn rym, anghofiodd frawdgarwch yr ennyd flaenorol, a gofynnodd yn ddigllawn, "Ai slŵp ydyw hi wedi ei lliwio'n las?

Crymodd y gŵr ifanc ei ben yn ddidaro i ddywedyd mai ê. Ac ar hynny dechreuodd y llall ddywedyd beth a dybygai ef o ymddygiadau difoes pob un a berthynai i'r llestr dirmygedig. Ond nid oedd modd cweryla â'r gŵr o Fryste. Yr oedd yn batrwm o amynedd. Daliodd i wenu nes i'r ystorm gilio o fynwes y Milwriad ac i'r cymylau godi oddi ar ei aeliau. Yna dywedodd yn foesgar bod yn rhaid iddo fyned i'w daith, ond na fyddai yn hir cyn dychwelyd.

Wedi iddo droi ei gefn aeth y Milwriad am dro i'r meysydd. Daeth yn ôl â'i ben yn gliriach a'i gerddediad yn unionach. Ymolchodd ac ymdrwsiodd ar gyfer dychweliad y llall, ac yna eisteddodd i'w ddisgwyl. A thra disgwyliai clywodd Siôn Ifan ef yn sisial wrtho'i hun yn gyffrous, "Got it! Got it!" A chan daro'r bwrdd ar y gair diwethaf, "Got it! Just the—man!"

Yr oedd Siôn Ifan mewn dryswch. Wrth edrych ar y gŵr ifanc, a'i glywed yn siarad, daethai rhyw syniad rhyfedd i feddwl yr hen ŵr, na fynnai, erbyn ystyried, ei ddatguddio hyd yn oed i Catrin Parri. Meddyliodd y gallai mai camgymeryd a wnâi, ond yn siwr amheuai yn fawr nad adwaenai'r gŵr ifanc hwnnw, er mor feiddgar ei ystrywiau. Ac yr oedd Siôn Ifan mewn mwy o benbleth na hynny hefyd. Yr oedd y gŵr ifanc i ryw bwrpas tywyll i'r tafarnwr—wedi dywedyd mai ef oedd piau'r llong, mai ef, mewn gair, oedd y gŵr o Fryste. "Nid bod a wnelo hynny ddim â mi," meddai'r hen ddyn wrtho ei hun, "ond beth sydd ar droed, tybed? A dyma hwn eto mewn cyffro yn curo'r bwrdd nes mae'r llestri'n dawnsio, yn siarad ag ef ei hun ac yn gweiddi, Got it!' fel petai wedi dal chwannen. Mae drwg yng nghaws rhywun yn rhywle!" Ysgydwodd Siôn Ifan ei ben yn arwyddocaol.

Yn fuan cerddodd y gŵr ifanc i'r ystafell eilwaith, mor dawel a hunan-feddiannol a phetasai wedi tyfu yn Nhafarn y Cwch, a heb erioed fod oddiyno. Gwrandawodd yn ddigyffro ar ystori a chynllun y Milwriad, oedd yn ei absenoldeb wedi dyfod ar draws syniad oedd yn addo bod o fantais i'r Milwriad ei hun. Clustfeiniai Siôn Ifan o hir bell.

"M—mae'r llong i'w chael am b—bris," meddai'r gŵr ifanc wedi i'r llall o'r diwedd dewi am funud. Ond mae'n rhaid i mi gael gwybod beth yw ein neges a thros bwy yr ydym yn gweithio."

Ar hyn bu agos i'r Cyrnol Sprigg golli ei wynt. Cododd a cherddodd at y drws yn bwysig, a chaeodd ef. Ciliodd Siôn Ifan o'i ffordd yn frysiog. Wedi ei fodloni ei hun nad oedd neb arall a allai glywed, daeth y Milwriad i ymyl y gŵr ifanc a sibrydodd: "Gwasanaeth ein hardderchocaf frenin Iago ydyw." Estynnodd ei law am y llestr diod. Llwydd iddo! Aflwydd i'w holl elynion! Yn enwedig i'r ellyll hwnnw o'r Isalmaen, Gwilym Ddistaw!"

Cododd y gŵr o Fryste gwpan at ei enau."Hir oes i'r Brenin Iago!" meddai, a hynny gyda mwy o wres nag oedd hyd yma wedi ei arddangos. Boddhawyd y Cyrnol yn fawr. Gwelodd obaith ennill tridiau neu bedwar ar adeg bwysig. Gwelodd hefyd obaith cynhorthwy gŵr ieuanc deallus a medrus. Yn frysiog adroddodd wrtho beth oedd ar dro: fel yr oedd byddin gref ar adael Ffrainc am Iwerddon: fod byddin arall i'w chodi ar frys yn y wlad honno: ac fel y trefnid i'r brenin ei hun arwain ei ffyddloniaid i frwydr—ac i fuddugoliaeth. Wedi ennill Iwerddon, byddai yn dyfod drosodd yma. Yna,—llonnai'r Milwriad wrth feddwl am yr awr ogoneddus honno, byddai'r Brenin Iago yn myned i mewn eilwaith i'w ddinas ei hun ar lan Tafwys, wedi adennill ei goron, i deyrnasu bellach yn ddirwystr ar orsedd ei dadau ac yng nghalonnau ei bobl.

Ond y gorchwyl mewn llaw ar hyn o bryd oedd cyflwyno i'r arweinwyr y tu hwnt i'r môr genadwri oddi wrth garedigion y Jacobiaid yr ochr yma. Yr oedd cenadwri o'r fath o dan ei ofal ef; arian, hefyd, at ddwyn traul y rhyfel. Byddai eisiau trosglwyddo arfau ac ymborth cyn hir.

"Ydyw," meddai'r gŵr o Fryste, a'i lygaid ar yr enillion, m—mae'r llong i'w chael."

Wedi hyn cafwyd ymgom ddiddan, a'r Milwriad oriog mewn tymer rywiog. "Gaf fi ddweud," meddai'r gŵr ieuanc, "i mi glywed amdanoch o'r blaen? Clywais am fedr y Cyrnol Sprigg gyda'r cledd."

"Do, bu cleddyf yn fy llaw fwy nag unwaith! meddai'r Milwriad yn ymffrostgar.

"Dymunaf eich llongyfarch!" meddai'r llall.

Felly yr ymgomient, a hwyrach na fuasai'r Milwriad ddim wedi peidio â gwenu'r noson honno pe cawsai'r ddau lonydd. Ond gan i'r milwr unwaith gau'r drws ar ddannedd Siôn Ifan gyda chwrs o rodres, beth wnaeth yr hen ŵr ond mynd a gŵr arall i mewn i'r ystafell heb gymaint a dywedyd, "Gyda'ch cennad!" neb amgen na Morys Williams, Cymunod, oedd wrth fyned heibio wedi troi i mewn am ymgom efo'r tafarnwr.

Gan deimlo y gallai fod ar y ffordd, yr oedd Morys wedi dechrau ymesgusodi, ac ar fin ymneilltuo, pan ddywedodd y Milwriad ryw eiriau ffôl am rai na wyddent yn amgenach nag ymwthio ar draws cyfrinach rhai eraill. Safodd yr yswain am funud mewn syndod. Yna newidiodd ei feddwl, a symudodd yn hamddenol ar draws yr ystafell, ac aeth i eistedd yn ymyl y tân. Petasai wedi edrych ar y gŵr ieuanc, ac nid ar y Milwriad, buasai wedi gweled olion amlwg anesmwythyd yn wyneb hwnnw. Ond ni ddigwyddodd edrych, a diolchai'r gŵr ieuanc am hynny yn ei galon.

Yr oedd y Milwriad yn fwy na hanner meddw ers meityn, ac wrth weld yr yswain yn paratoi i aros, ffromodd yn fwy. Dywedodd amryw bethau di-alw-amdanynt; dywedodd bethau ffôl a garw, ac o'r diwedd digiodd yr yswain hefyd.

"Foneddigion," meddai o'r diwedd, a chododd ar ei draed, yr oeddwn ar fedr erfyn eich maddeuant pan achubodd y gŵr yma'r blaen arnaf a chael y gair cyntaf. Dymunaf ofyn yn awr am i chwi fy esgusodi."

Moes-ymgrymodd y gŵr o Fryste, ond gwrthododd y Milwriad y cymod. Aeth o frwnt i fryntach. Unwaith neu ddwy amcanodd y gŵr ieuanc ddianc, ond ofnai eu gadael, rhag iddynt ymrafaelio. Crefodd am dawelwch, am heddwch, am ddoethineb. Ond er bod Morys yn barod i wrando, nid felly'r Milwriad.

"Ni bydd milwyr y brenin yn ymladd â dyrnau fel segurwyr pen ffair! Cleddyfau! Mynnwn gleddyfau!

Dyna'r hyn oedd y gŵr o Fryste yn ei ofni. Clywsai am y Cyrnol Sprigg yn codi ffrae fel hyn o'r blaen er mwyn cael dangos ei fedr gyda'i gledd. Gwyddai hefyd trwy glywed lawer gwaith am fedrusrwydd y Cyrnol, ac ofnai am yr yswain gwledig.

"Ewch adref, da chwi!" sibrydodd wrth yr yswain yn erfyniol.

"Af adref yn siwr," atebodd yntau. "Nid wyf am gymryd unrhyw fantais ar ddyn meddw. Ond deuaf heibio yfory'r bore, a chledd gyda mi os myn ef hynny."

Mynnaf!" meddai'r Milwriad. Ac felly yr ymwahanwyd er pob ymdrech i gael heddwch rhyng— ddynt. Y mae ar gofnodiad i'r gŵr ieuanc golli noson o gysgu wrth feddwl am yr ymdrechfa oedd i fod drannoeth. Ofnai nad oedd medr yr yswain agos gymaint ag eiddo'r milwr, a gwyddai nad oedd anrhydedd y Milwriad Sprigg yn werth botwm. Gresynai fod yr yswain tawel wedi syrthio mor ddiniwed i'r rhwyd a osodasid iddo.

Dyna a gadwodd y gŵr o Fryste yn effro trwy gydol y nos honno, yn pendroni ac yn ceisio dyfeisio rhyw ffordd allan o'r trybini a'r perygl. Ac nid dyfeisiwr gwael oedd y gŵr o Fryste. Ar yr un pryd nid oedd arno eisiau colli'r cyfle i ennill swm sylweddol o arian drwy roddi gwasanaeth ei long a'i wŷr i rai a fedrai dalu mor dda am ei benthyg. Heblaw hynny, er y dirmygai ef ei hun y Milwriad Sprigg a phob un cyffelyb iddo, yr oedd ei deyrngarwch tuag at y brenin o linell y Stuarts yn gryf. Ar y tir hwnnw, a phe na buasai am yr elw oedd i ddeilliaw, yr oedd ei awydd i wneud ei ran er hyrwyddo amcanion y brenin Iago yn gryf hefyd.

Yng nghanol ei betruster ei hun, dyfalai beth a allai fod teimladau yr yswain corffol wrth feddwl am drannoeth. Pe bai modd iddo ddyfod i wybod hynny buasai yn synnu hwyrach. Aeth Morys adref, ac wedi swpera fel arfer, aeth i'w wely heb wastraffu fawr o amser i boeni ynghylch yr helynt yn Nhafarn y Cwch. Cysgodd yr un mor drwm a phe na bai dim o'i flaen yn y bore ond codi i fynd i edrych y gwartheg, neu gyfrif y defaid.

Pan wawriodd dydd yr oedd gan y gŵr o Fryste gynllun beiddgar. Gwisgodd amdano gyda gofal neilltuol. chledd wrth ei wregys aeth yn gynnar at Dafarn y Cwch. Ar y ffordd cyfarfu â Dic, ac wedi cyfarch gwell iddo, gofynnodd gymwynas ar ei law, ac aeth hwnnw i'w ffordd gan wenu, yn falch o'r cyfle i wasanaethu'r gŵr o Fryste.

Cododd Morys Williams hefyd yn lled fore. Gwelodd ddiwrnod hyfryd ar ddiwedd gwanwyn yn ymagor mewn prydferthwch. Sibrydai'r dail a'r glaswellt am ddynesiad haf. Canai'r adar gerddi llawen yn y llwyni. Ac wrth eu clywed daeth trosto ryw chwa o ddiflasdod wrth feddwl un mor ynfyd oedd dyn.

Meddyliwr lled araf oedd Morys, ond wrth grogi ei gleddyf wrth ei wregys dechreuodd sylweddoli pa beth yr oedd ar fedr ei wneud. Arf dieithr iddo oedd y cledd wedi bod am ysbaid. Ond nid ofn oedd arno. Ni roddai ddigon o bris ar ei ddiogelwch ei hun i roddi'r pwys dyledus ar y perygl. Ond cofiodd am Einir, ac am ei fwriad i'w chynorthwyo. Teimlai hynny fel ymddiried a osodwyd arno. Gwridodd wrth feddwl amdano ei hun wedi ei glwyfo, ac ar wastad ei gefn mewn anallu am wythnosau hwyrach, a'r ymddiried hwnnw heb ei gyfarfod.

"Myn rhagluniaeth!" meddai wrtho'i hun, " rhaid imi osod y gŵr tlws o filwr yna ar wastad ei gefn neu fe'm gesyd i!" Ac wrth feddwl am Einir, unionodd ei gefn, a thynhaodd cyhyrau ei freichiau nerthol.

Wrth feddwl am Einir hefyd y daeth dychymyg arall i'w ben. Beth pe digwyddai gwaeth na chael ei glwyfo a'i analluogi? Ar hyn aeth i'w ystafell a chymerodd bapur ac ysgrifbin, a chollodd hanner awr uwchben y rhai hynny. Parodd ddychryn dirfawr i un o'r morynion drwy ei galw hi a Nanni Allwyn Ddu i'r ystafell, a gorchymyn iddynt ill dwy roddi croes bob un ar ddarn o bapur.

"Beth sydd wedi dyfod i'r dyn?" gofynnodd ei chyd-forwyn i Nanni mewn braw a syndod, "ac i ba amcan y mae'r cledd yna wrth ei wregys y bore yma?" Chwarddodd Nanni heb ddywedyd dim byd, na chymaint a bradychu syndod.

Yr oedd un llygad i'r gŵr o Fryste yn llai y bore hwnnw nag o'r blaen, a'i berwig heb fod mor daclus ag y gallasai fod. Ond yr oedd yr un ystwythder yn ei aelodau. Symudai fel dywalgi, er na ellid dywedyd bod llawn cymaint lledneisrwydd yn ei dymer, nac addfwynder yn ei ymddygiad. Feallai mai'r ffaith iddo golli ei gwsg oedd yn cyfrif am y cyfnewidiad. Fodd bynnag, sylwodd y Milwriad ar y gwahaniaeth, a llygadodd yn gul arno fwy nag unwaith.

Gan ei bod yn lled fore pan gyrhaeddodd y Dafarn, a'r yswain eto heb gyrraedd, naturiol oedd i'r gŵr ieuanc awgrymu myned am dro i dreulio'r amser, ac i'r Milwriad gydsynio'n ebrwydd. Aethant i fyny'r bryn i gyfeiriad yr eglwys newydd, ac oddi yno caed golwg brydferth ar y llyn islaw. Nid oedd tymer y naill na'r llall o'r mwyaf rhywiog, ac ychydig eiriau a ddywedent. Ond o'r diwedd dywedodd y gŵr ieuanc, "Onid yw'n fore hyfryd, a natur mewn perffeithrwydd?" Ac yr oedd ei oslef fel pe'n dannod i'r Milwriad mai ef yn unig oedd yn anhyfryd.

"Ydyw," oedd yr ateb sychlyd.

"Popeth mewn cytgord yn addoli: popeth ond dyn!" ychwanegodd y llall, a'i dôn yn llawn o edliw. Edrychodd y milwr yn sarrug. "Ni ddaethum yma i wrando pregeth!

"Pa un a ddaethoch ai peidio, mae digon o angen pregeth arnoch," meddai yntau'n wrthnysig.

Gwridodd y Milwriad gan ddigllonedd, ond yr oedd yn rhy ffyrnig i ateb gair.

Cywilydd o beth ydyw ar fore fel hwn. Ac nid oes galw yn y byd amdano ond eich balchter a'ch casineb chwi eich hun. Mae'n debyg yr ystyriwch eich hun yn ddiguro mewn ymrafael?

"Onibai nad wyt ond megis bachgennyn, ni buaswn yn dioddef hynyna," meddai'r Milwriad.

Chwarddodd y gŵr ieuanc yn wawdlyd. Yr oedd fel pe am fynnu cweryla. Esgus yw hynyna. Ond mae ambell i fachgennyn nad oes arno arswyd yn y byd rhag geiriau chwyddedig y Milwriad Sprigg, nac ychwaith rhag ei fedr honedig gyda'i gleddyf!

Brochodd y milwr, ac mewn amrantiad tynnodd ei gleddyf o'i wain. Ond er cyflymed oedd, yr oedd y gŵr o Fryste o'i flaen, ac yn barod i'r ymgyrch.

Capten White," meddai'r Milwriad, gan arafu wrth ganfod parodrwydd y llall, " Yr ydych yn tynnu hyn arnoch eich hun, cofiwch.'"

"Gwn hynny'n burion," oedd yr ateb digymod, "ac nid oes angen dyhiryn fel y Milwriad Sprigg i'm dysgu mewn dim, hyd yn oed mewn trin fy nghleddyf."

"Gwareded Duw chwi!" meddai'r Milwriad mewn bombast amlwg; a dechreuodd chwarae â'i gleddyf mewn gwag-rodres, fel y codir arswyd ym mynwes plentyn. Ond ni bu'n hir cyn deall bod angen am ei wyliadwraeth fanylaf, ac na fedrai fforddio chwarae â'r gŵr o Fryste.

Clôs o sidan gwyrdd oedd am y Milwriad, ac ar bob penlin i hwnnw yr oedd tri o fotymau. Yr oedd y botymau hyn yn tueddu i fod yn fwy na'r cyffredin, yr hyn feallai a fu'n foddion i dynnu sylw'r gŵr ieuanc atynt gyntaf. Braidd na ellid meddwl mai arnynt hwy yr edrychai yn awr, yn fwy nag ar lygaid ei wrthwynebydd, er ei fod mewn gwirionedd yn gwylio'n fanwl bob gogwydd o'i eiddo.

Gwibiai'r cleddyfau fel fflachiadau o heulwen, a daeth y milwr i weled na wnaethai llai na'i orau y tro. Ni chynigiodd y gŵr ieuanc ymosod. Yn unig amddiffynnai; a hynny mor hamddenol nes ffyrnigo'r milwr yn fwy-fwy wrth weled cymaint o hunanfeddiant a diystyrwch.

Fel pob cleddyfwr arall yr oedd i'r Milwriad Sprigg ei hoff ergydion, y rhai a gadwai mewn llaw hyd at y diwedd. Ond yr oedd yn ddigon craff a phrofiadol i weled ei fod y tro hwn wedi taro ar ei gydradd, a bu raid galw am yr ergydion hynny yn gynt nag y disgwyliai. Aeth y gyntaf yn fethiant gwarthus trwy ddyfod i wrthdrawiad di-ddisgwyl â llafn amddiffynnol y llanc. Y munud nesaf gwelodd y Milwriad un o fotymau ei lodrau yn cael ei gipio ymaith yn chwareus, ac mor rhwydd â thynnu afal.

Ond ail-afaelodd yn ei orchwyl. Bywiogodd y gŵr ieuanc hefyd. Cyfarfu un eto o hoff-ergydion y Milwriad â gwên o wawd, a chyn i hwnnw ei gael ei hun yn barod am gynnig pellach, aeth yr ail fotwm ymaith oddi ar y llodrau mor chwim a'r cyntaf.

Daeth llw i wefus y milwr, a chollodd ei dymer. Gwnaeth hynny orchwyl y llanc yn haws. Gyda rhwyddineb gwaradwyddus diflannodd y trydydd botwm. Ac erbyn hyn yr oedd gŵr y llodrau pali ar ei orau glas, ac wedi poethi, a'r llanc yn edrych mor glaear â gwlith y bore ar y glaswellt.

Yr adeg honno y daeth Morys Williams i'r fan, a'i syndod yn amlwg o weled cyfeillion yn ymladd mor ffyrnig. Gwelodd ar unwaith ar ba du yr oedd y fantais, a safodd yn fud mewn edmygedd o gywreindeb a hoywder y llanc. Gwenodd yntau ar yr yswain, a daeth mwy o ynni i'w waith. Bu raid i'r milwr yn awr amddiffyn, ac aeth yn galed arno. Pan symudwyd botwm isaf y glin arall, bron na chollodd bob dylanwad arno'i hun.

"Erys dau eto, Cyrnol!" meddai'r llanc, gan siarad am y tro cyntaf er dechrau'r ymgyrch. Ac ni allai Morys lai na gwenu wrth weled pen moel glin y llodrau, a'r Milwriad ei hun mewn cymaint cythrudd.

"Pa un ai dyn ai ellyli o annwn sydd yma?" gofynnodd y milwr o'i galon. Ac yn y fan aeth y pumed botwm, ac ar ei ôl y chweched, mewn trawiad, fel deor ffa, nes peri i Morys Williams chwerthin dros y lle.

"Yn awr, Cyrnol, ple mae'r nesaf? A oes un ar y crys?" gofynnai'r llanc, gan ymdaflu i'w orchwyl gydag egni a nwyf. Prin y gwelai'r Milwriad symudiad yr arddwrn chwim. Ar ei orau y gwrthdroai'r toriadau a'r trywaniadau oedd megis yn glawio arno. Wynebodd lawer gŵr hyfedr yn ei ddydd, ond neb mwy hylaw na hwn.

"Yr ydym wedi bod wrthi yn hir, Cyrnol, a'r yswain yn disgwyl!" meddai'r llanc; ac ar y gair aeth heibio amddiffyniad gwallus y Milwriad, a gwelodd Morys Williams gleddyf hwnnw yn neidio o'i law fel pe byddai bywyd ynddo, a'r gŵr o Fryste yn paratoi i roddi ei gledd ei hun yn y wain.

Eisteddodd y Milwriad ar y ddaear, a'i wyneb wedi gwelwi. "Y gŵr drwg ei hunan ydyw!" meddai. Archwiliodd Morys ei fraich glwyfedig, a chanfu ôl trywaniad y cledd uwchben i'r penelin. Safai'r llanc gerllaw heb ddywedyd gair.

Nid oedd yr archoll mewn lle peryglus, ond yr oedd y Milwriad y tu hwnt i allu ymladd eilwaith am amryw wythnosau. "Af i chwilio am ymgeledd iddo," meddai'r gŵr ieuanc, a cherddodd yn frysiog tua'r ffordd. Ond cyn iddo lawn gyrraedd y clawdd clywyd chwibaniad clir yn torri ar ddistawrwydd y bore. Cododd Morys ei olwg, ac edrychodd. Yr oedd y gŵr ieuanc wedi sefyll. Yr un munud gwelodd yr yswain geffyl gwyn yn neidio'n ysgafn dros y clawdd, ac yn rhedeg at y llanc gan ei groesawu a rhodresu o'i gylch, fel ci yn falch o weld ei feistr. Chwaraeodd yntau ennyd efo'r march; yna neidiodd ar ei gefn, ac ymaith a'r ddau fel y gwynt, a Morys, wedi anghofio'r gŵr clwyfedig, yn syllu ar eu holau mewn syfrdandod.

Meddai wrtho'i hun, "Madam Wen, cyn wired a'm geni!"

Beth sydd yn bod?" gofynnodd y Milwriad yn gecrus.

Atebodd yr yswain yn freuddwydiol, yn fwy wrtho'i hun nac wrth ei gydymaith, "Wn i ddim sut na buaswn i wedi amgyffred yn gynt! " Ac yn uwch ei dôn wrth y milwr, "Y gŵr ifanc yna!

"Gŵr ifanc y fall!" gwaeddodd yntau, gan deimlo poen yr archoll erbyn hyn. "I ba le yr aeth?

Gresyn, fe dybiai Morys, fyddai dywedyd wrth y truan mai merch a'i trechodd. Mae wedi myned i ymofyn ymgeledd i chwi! "

Ymhen ychydig amser gwelsant Siôn Ifan yn brasgamu ar draws y cae, a Chatrin Parri'n dilyn o hirbell, yn dwyn llestriad o ddŵr a dracht o frandi; cadachau hefyd ac eli, i ymgeleddu braich glwyfedig y Milwriad.

"Taid annwyl!" meddai Siôn Ifan, "beth sydd wedi dwad i'r dyn?" Ond ni chanfu Morys ddim yng ngwaelodion llygaid cyfrwysgall Siôn Ifan, er syllu'n graff, ond diniweidrwydd ŵyn mis Mawrth. A pharodd hynny i'r yswain ddyfalu ai tybed fod Madam Wen wedi llwyddo i dwyllo hyd yn oed ei phobl ei hun. Gwnaed cymod buan rhyngddo â'r Milwriad, a chyn hanner dydd aeth Morys adref i gnoi ei gil megis ar ddigwyddiadau'r bore.

Y noswaith honno aeth Wil Llanfihangel i Dafarn y Cwch, a siaradai Siôn Ifan ac yntau am y llong las oedd yng ngenau'r culfor. Hwyrach mai dealltwriaeth rhwng y ddau a wnaeth iddynt sôn amdani yng nghlyw'r Milwriad. Ag yntau'n gwrando, daeth i ddeall bod a wnelo'r gŵr hwn eto â'r llong.

"Yr oeddwn i'n meddwl mai'r gŵr oedd yma'r bore oedd piau hi," meddai; a'r atgof am "y gŵr o Fryste" yn peri iddo ffyrnigo.

"Ymhonnwr oedd hwnnw," meddai Wil yn ddibetrus," ac y mae wedi cymryd y goes.

Apeliodd y milwr at Sion Ifan. "Yr oeddwn innau, fel chwithau, wedi credu'r gŵr dieithr," meddai'r tafarnwr, "ond ymddengys mai ymhonnwr oedd. O dan ofal y dyn yma y mae'r llong yn ddiamau."

Arweiniodd hyn i gytundeb rhwng Wil a'r Milwriad, tebyg i'r cytundeb blaenorol, gyda'r gwahaniaeth bod yn rhaid i Wil gael ernes ar y fargen. A dyna fu.