Madam Wen/Helynt Pant y Gwehydd

← Cêl-Fasnach

Madam Wen gan William David Owen

Y Gŵr o Fryste

VI.

HELYNT PANT Y GWEHYDD

CAEL eu hunain yn unig a diymgeledd a ddarfu i swyddogion dolurus y cyllid ar ddiwedd eu hysgarmes gyda chêl-fasnachwyr Llanfihangel. Da oedd ganddynt gael mynd adref heb ragor o dwrw. Ni buasai waeth iddynt geisio olrhain gwynt y nos i'w orffwysle na cheisio dilyn Wil a'i wŷr i'w cuddfan hwythau. Pan ymddangosodd Madam Wen mor ddisymwth daeth yr ornest i ben, a 'doedd waeth heb na gwingo.

Aeth Morys hefyd i ddechrau teimlo mai gwaith difudd oedd erlid arwres yr ogof. Penderfynodd mai doethach fyddai gadael llonydd iddi. Ond ymddengys na fynnai ffawd mo hynny beth bynnag a amcanai ef. Un bore daeth llanc ar geffyl i fuarth Cymunod, gan ddwyn llythyr oddi wrth ŵr pwysig a adwaenai'r yswain. Sŵn cynnwrf ysbryd ac ofn oedd yn y llythyr hwnnw oddi wrth Hywel Rhisiart, Pant—y—gwehydd. Ac nid oedd ryfedd.

Yr oedd Madam Wen—ac ni fu erioed y fath haerllugrwydd, haerai Hywel Rhisiart—wedi beiddio anfon rhybudd iddo ef, gŵr mawr Pant y Gwehydd, y byddai iddi hi a'i gosgorddlu ymweled ag ef yn ei gartref ryw noson cyn bo hir. Gwenodd Morys wrth feddwl am ei ohebydd yn ffroeni ac yn rhochian uwchben cenadwri'r ogof. Darllenodd ymlaen. "Ac y mae'r lladrones yn fy herio i'w dal neu ei hatal rhag gwneud yr hyn a fyddo da yn ei golwg."

Chwyrnai Hywel ymlaen drwy lythyr hir. A fu erioed y fath eofndra wynebgaled? Yr oedd y ddyhires yn ddigon digywilydd i daflu, yn wir i ddywedyd, nad oedd ef, Hywel Rhisiart barchus, yn wir berchen yr hyn oedd yn ei feddiant. Ar y diwedd, y cais oedd ar i'r yswain ifanc fynd i Bant y Gwehydd pan ddeuai'r adeg, er mwyn dal y giwaid ysbeilgar hyn a'u rhoddi yng ngafael cyfraith gwlad.

Ond ni chafodd Morys hamdden hir i feddwl am Hywel a'i helynt. Digwyddodd ddyfod cludydd llythyr arall at y tŷ, ag ôl taith bell yn y llwch oedd ar ei ddillad. Ac wedi deall o ble y deuai hwnnw, ac oddi wrth bwy, aeth pob ystyriaeth arall allan o ben a chalon Morys. O'r diwedd yr oedd Einir wedi anfon ato, a pha beth arall o dan haul a dalai feddwl amdano? Y fath groeso a gafodd y gennad!

Ysgrifennai hi o dref Caernarfon, a soniai am brynu dwy o ffermydd yn y cwr arall i'r sir, a deisyfai ei farn. Teimlai yntau ei ruddiau'n twymo o foddhad. Pan aeth y gennad i'w daith yn ôl, cludai lythyr oddi wrth yr yswain yn dywedyd ei fod yn mynd i Gaernarfon yn ddioed.

Yn fore drannoeth cyfrwywyd Lewys Ddu, ac aeth y ddau i'w taith am Dal y Foel. Ar y ffordd, pan oedd yn unig gyda'i fyfyrdodau, deuai i'w feddwl adduned Einir. Hiraethai am gyfle i wneud rhywbeth a fyddai'n gymorth i rwyddhau'r gwaith. Gwibiodd llawer syniad rhyfedd drwy ei feddwl pan oedd ar ei daith; syniadau gwylltion rai, ond pob un ohonynt a'i wraidd yn ei gariad ati hi.

Gadawyd Lewys mewn diddosrwydd yng nghanol llawnder yn Nhal y Foel, ac aeth ei berchen dros y dŵr ei hunan. Daeth heb drafferth o hyd i'r anedd-dy bychan y tu allan i'r dref, lle'r arosai Einir. Nid oedd hi yn y tŷ, ond cyfarwyddodd gwraig y tŷ ef, ac aeth yntau i fyny'r bryn i chwilio amdani.

Yr oedd yn ddiwrnod hyfryd: natur o'i gylch yn odidog. Dringai lwybr igam-ogam yn uwch, uwch; a deuai rhyw fawredd newydd o'r Eryri ddihysbydd i'w olwg beunydd. Y fath swyn oedd mewn chwilio am gariad mewn lle fel hwn. Ac fel yr ymlwybrai, gan ddisgwyl ei gweld ym mhob trofa y tu hwnt i bob craig; ond yn ofni weithiau mai deffro a wnai a chael mai breuddwydio yr oedd, syrthiodd cyfaredd anian arno yntau, gan wneud ei galon fel calon plentyn.

O'r diwedd gwelodd olygfa a wnaeth iddo sefyll mewn edmygedd. Ar y glaswellt ar fin y llwybr yng nghysgod craig eisteddai Einir. O'i chylch chwaraeai adar lu, fel pe'n cystadlu am ei sylw hi. Wrth ei thraed nid ofnai'r cwningod neidio mewn nwyf o dan wenau'r haul, pob calon fechan yn dawel mai ffrind oedd gerllaw.

Nid rhyfedd iddo ef deimlo'n amharod i dorri ar y fath ddedwyddwch. Syllodd arni o hirbell, a gwelodd hi yn mwynhau gwobrau'r dydd; merch Anian gartref, yn frenhines y chwaraele. Naturiol oedd iddo deimlo siom pan welodd bob aderyn yn cymryd aden, a'r cwningod yn ffoi i'w cuddfannau, wrth iddo ef ddynesu.

Dywedodd wrthi fel yr oedd wedi hiraethu amdani, gan ddannod iddi ddianc o'r Penrhyn a'i adael heb air o gysur ag yntau'n glaf o gariad.

"Ni chredaf oddi wrth ei olwg i'm câr pryderus dorri ei galon," atebodd hithau'n chwareus. "Ni chollwyd noson o gwsg o'm herwydd, af ar fy llw."

"Yn wir, nid oes awr o'r dydd, na dydd o'r mis, na byddaf yn hiraethu amdanoch," meddai yntau.

Ond ni fynnai hi ormod o ddifrifwch. Gwnaeth ymgais fwy nag unwaith i greu difyrrwch, ond ni lwyddai yn hollol. Yr oedd ef wedi ei cholli unwaith, ac ofnai mai felly y byddai eto am gyfnod hir, os oedai. "Ni allaf fyw yn hwy heb eich cael gyda mi," meddai, yn ei ddull diamwys ei hun.

Aeth ei gruddiau'n rhuddgoch. Newidiodd ei gwedd, heb ateb dim. Syllodd yntau arni fel y gwnaethai dro o'r blaen mewn dryswch a phenbleth amlwg. Beth oedd ystyr yr edrychiad a ddaeth i'w llygaid, pa un ai boddhad ai gofid, pa un ai llawenydd ai tristwch, ai hiraeth ai ynte'r cwbl yn gymhleth? Ond rhyw fflachiad oedd hynny, a throsodd. Y funud nesaf daeth ei hateb hithau mewn ymbil hanner chwareus. "Peidiwch â phwyso arnaf heddiw. Nid wyf eto wedi blino ar fy rhyddid, ond 'does wybod yn y byd pa mor fuan y bydd hynny."

Teimlai Morys yn siomedig, ond nid oedd y drws wedi ei gau. Yr adduned oedd ar y ffordd fe dybiai. A chan y tybiai hefyd fod gwell ffordd i gyfarfod â honno nag iddi hi ymdaro trosti ei hun, cymhellodd ei ffordd ef yn daer. Dangosodd iddi mor hawdd fyddai iddi orffen ei gwaith pan fyddai'n wraig yng Nghymunod, a'i gynhorthwy ef wrth law ar bob adeg.

Ond nid âi hi gam ymhellach ar lwybr difrifwch. Gwell oedd ganddi ei glywed ef yn adrodd sut y treuliai ei amser yn ei ardal fabwysiedig, a chlywed am helyntion. Madam Wen a'i mintai, a'i ymyrraeth yntau â hwynt. Ac i'r tir hwnnw y bu raid iddo ei dilyn.

Wythnos yn ôl," meddai wrthi, cafodd Lewys a minnau ein trechu'n lân gan arwres fedrus yr ogof, sydd a'i harswyd ar gymaint. Ac yn wir, y mae gweled Madam Wen ar gefn ei cheffyl yn wledd deilwng o lygad brenin. Wn i am ond un arall a ddeil ei chymharu â hi!"

Bradychodd fwy o frwdfrydedd nag a feddyliodd ef ei hun, a synnodd glywed Einir yn gofyn yn finiog, ac fel y tybiai, mewn eiddigedd, O, ai felly? A phwy ydyw honno?"

Rhywun a aeth gyda mi dros y Penmaen un tro, a'n gyddfau ein dau mewn perygl dirfawr," atebodd yntau gyda gwên a moes—ymgrymiad.

Yr ydwyf er hynny yn eiddigus wrth glywed canmol cymaint ar Madam Wen," meddai hithau yn ysgafn. "Nid wyf am i'm câr ddyfod yma i adrodd geiriau serch wrthyf fi, ac yna mynd yn ôl i dalu gwrogaeth mor gynnes i'w gymdoges deg o'r ogof. Chwi addefwch ei thegwch, mi wn!

"Ar f'anrhydedd, Einir, ni wn i ai teg ai beth ydyw gwedd fy nghymdoges,—ni welais ei hwyneb erioed. Ond am ei dawn i drin ceffyl, nid yw'n ail i neb ond yr un wyf fi'n ei charu.

Chwarddodd Einir ei hatebiad: "Deuaf i Gymunod heb fy nisgwyl ryw ddiwrnod i weld sut y byddwch yn ymddwyn, os clywaf fwy o'i chanmol hi.'

"Af finnau,"—medd yntau mewn gwrth-ateb lawn mor chwim,— "i'r goedwig eithin bob dydd gan hyderu y pair hynny ddyfod o Einir i Gymunod yn fuan."

Pan ddaeth dirgelwch yr ysgrepan ledr i gof Morys, adroddodd yr hanes. Mi gredaf byth,' meddai, imi weled rhywun wrth ddrws fy ystafell y noson honno, er y myn y morynion mai drychiolaeth a welais."

"Mae'n ddiau mai'r morynion sydd yn iawn,' oedd barn Einir. Ond pa fath ddrychiolaeth oedd, myn fy chwilfrydedd wybod?"

Yn araf, fel pe buasai'n casglu gweddillion atgof, atebodd yntau, "Brys-ddarlun o degwch—fel y dylai drychiolaeth mor ddyngarol fod—argraff o fonedd hefyd ond amrantiad oedd."

"Madam Wen heb os nac onibai!" lled-wawdiai hithau. "Bwriadaf yn awr yn sicr ddyfod acw'r cyfle cyntaf a gaf er gweled y darlun fy hun."

"Daw hyn a rhywbeth arall i'm cof," meddai ef. "Mae Madam Wen wedi rhybuddio henwr a adwaen yn dda y bydd hi a'i mintai yn ymweled ag ef yr wythnos nesaf. Wrth hyn y golyga y bydd iddi fyned yno ac ysbeilio'r lle. Dyna i chwi gyfle i gyfarfod arwres yr ogof. Yr wyf fi wedi addo myned yno i ddal breichiau Hywel Rhisiart i fyny."

Buan yr aeth yr amser heibio, a'r ddau yn rhodio ôl a blaen ar ochr y bryn. Ac o'r diwedd rhaid oedd ymadael.

Aeth Morys i'w westy y tu arall i'r afon, i dreulio'r nos yno, yng ngolwg goleuadau'r dref.

Cododd vn fore drannoeth. Wrth gychwyn i'w daith taflodd olwg dros y dŵr a gwelodd y bryniau megis yn araf ddihuno. Ddedwydd fryniau, meddyliai, wrth gofio y byddai sang ei throed ar eu llethrau gwyrddion cyn hanner dydd.

Er nad oedd prinder ceirch ar lan Menai, yr oedd yn dda gan Lewys Ddu gael mynd adref. Ac wedi i Morys deithio hanner y ffordd, ac i'r haul ddyfod i dywynnu ar y meysydd, daeth yntau i ddygymod â'i sefyllfa, ac i furmur cân. Erbyn ystyried yr oedd ganddo yntau galon lawen a llawn o obeithion.

Ar lan afon Crigyll, y tu draw i'r bont o felin Cymunod, safai bwthyn Twm Bach. Gelwid y lle yn Ben y Bont.

Bont. Yno y preswyliai Twm ar ei ben ei hun. Pan ddaeth Morys at lidiart y llwybr sy'n arwain at y tŷ, trodd tuag yno. Pan fyddai'n mynd oddi cartref, ar Twm y gosodai'r cyfrifoldeb o daflu golwg dros bethau yng Nghymunod, ac ni fu erioed well goruchwyliwr. A throi yno a wnâi Morys yn awr i dderbyn cyfrif gan Twm o'i oruchwyliaeth.

Dyn oedd Twm y byddai'r wlad yn ymryson amdano adeg cynhaeaf. Yr oedd yn weithiwr diguro; yn gaewr cloddiau heb ei fath, ac yn döwr tas tan gamp; heblaw y medrai ymarfer ebol. Perthynai i raddfa uchaf llafur, ac yr oedd yn bur fel dur i'w gyflogydd. Nid hawdd oedd ennill ei wrogaeth, ac nid teyrnged fechan i Morys Williams oedd bod gan Twm bach feddwl y byd ohono. Yr oedd y ddau, er mor annhebyg, yn gyfeillion.

Dywedai cymdogion fod Twm ers ysbaid yn awr wedi mynd yn dra annibynnol. Yr oedd yn fwy cartrefol, a heb fawr gyfathrach rhyngddo â neb, heb amser ganddo nac i gau clawdd na hwylio pladur ar faes neb. Ni welid ef yn unman o'i diriogaeth ei hun, ond pan fyddai yng Nghymunod yn gweini ar yr yswain, a gwyddai pawb mai o gyfeillgarwch y tarddai hynny. Ond ni wyddai neb sut yr oedd Twm yn byw.

Ni bu erioed y fath warchod gofalus a disgwyl ac ofni ag oedd ym Mhant y Gwehydd wythnos rhybudd Madam Wen. Po fwyaf o ddarparu a wneid ar gyfer ei hymosodiad, mwyaf yn y byd o bryder a deimlai pob un wrth weld yr amser yn dynesu. Aeth yr hen yswain a'i wraig i fethu cysgu gan bryder, a'r gweinidogion i weled drychiolaethau ym mhob twll a chongl, gefn dydd fel canol nos.

Yr oedd un o feibion Presaddfed yn filwr, a gosodwyd arno ef gyfrifoldeb trefnu amddiffyniad Pant y Gwehydd. Teimlai pawb bwysigrwydd y sefyllfa honno.

Yn ei hamddiffynfa gadarn hithau ar lan y llyn chwarddai Madam Wen wrth glywed am y darpariaethau helaeth, ond cadwai ei chyfrinach yn ei mynwes ei hun, ac ni wyddai neb o'i mintai pa funud y byddai galwad arno, na pha gynllun a fyddai ei chynllun hi. Ond teimlai pob un mai ei ffordd hi fyddai'r ffordd orau pan ddeuai i'r amlwg.

Aeth tair noswaith o'r wythnos benodedig heibio heb unrhyw gyffro heblaw y cyffro ym mynwesau amddiffynwyr dewrfrydig Pant y Gwehydd. Yr oedd y dirdyniad dibaid ar eu nerfau yn dechrau gwneud ei ôl ar y cryfaf, nes bron wneud llwfr o'r dewraf. Nos ar ôl nos, gan ddisgwyl, disgwyl; nos ar ôl nos heb gwsg nac iawn orffwys. Yr oedd yn anodd peidio â theimlo blinder yr hirbrawf.

Daliodd Morys i fynd yno'n ffyddlon am dridiau o'r wythnos bwysig, ond rywfodd daeth rhywbeth i'w luddias ar y pedwerydd dydd. A'r diwrnod hwnnw, gyda machlud haul, dechreuodd y deheuwynt chwythu; rhyw chwibaniad main drwy frigau'r coed o gylch Pant y Gwehydd oedd yn darogan drycin. Duai'r awyr tua'r môr gan awgrymu'n hyll fod noson fawr gerllaw. Rhuthrodd chwa o ddrygwynt drwy'r berllan afalau gan dorri'r brigau'n drystfawr. Cododd haid. o frain o'r coed, mewn cyngor croch pa un ai aros ai cilio ymaith a fyddai orau.

Ymledai'r cwmwl tua'r de nes peri dyfod nos cyn ei hamser. Nesaodd gwylwyr y buarth at ei gilydd am loches a chymdeithas, ac nid oedd llais eu harweinydd dewr i'w glywed mor fynych ymhlith ei wŷr. Goleuwyd cannwyll frwyn ym mhob ystafell, a symudodd Hywel Rhisiart ei gadair yn nes i'r tân mawn.

Yr un teimlad oedd ym mynwes hyd yn oed y gwas bach. Brysiai yntau gyda'i orchwylion er mwyn cael i ddiddosrwydd cyn dyfod nos ac ystorm. Yr oedd helynt Madam Wen yn pwyso'n drwm ar feddwl y gwas bach, yn enwedig wedi i'r haul fynd i lawr. Dyna pam y gwelai fwgan ym mhob twmpath tywyll wrth fyned i'r cae oedd tu cefn i'r buarth i gyrchu tanwydd. Ond beth oedd y golau a welai drwy'r gwyll yng nghyfeiriad Tyddyn Wilym? Er maint ei ofn safodd i edrych, a gwelodd fflamau enbyd yn troelli o flaen yr awel gref.

Ydlan Robin Elis Tyddyn Wilym sydd ar dân, meddai'r gwas bach wrtho'i hun, a ffwrdd ag ef heb danwydd am y tŷ, â'i wynt yn ei ddwrn. Gwaith munud oedd lledaenu'r newydd brawychus trwy fuarth a thŷ.

Greddf yn ddiamau ydyw yr awydd mewn dyn achub ydlan yn anad dim. Taranai mab Presaddfed orchmynion celyd, fel pe byddai gadfridog ar faes brwydr, a'i wŷr rhyfel ar ffoi; ond ni fuasai waeth iddo chwibanu. Diangodd y dynion bob un o'i le apwyntiedig; yn gyntaf i ben y clawdd o'r tu cefn i'r buarth er gweled y tân. Oddi yno—heb na morwyn na gwas bach ar ôl—rhedodd pawb fel gyrr o ddefaid i lawr ar garlam tua Thyddyn Wilym; pawb ond Hywel Rhisiart a'i wraig, a milwr Presaddfed. oedd anrhydedd yn galw arno ef i aros ar ôl a bod yn ffyddlon i'w swydd a'i sefyllfa. Tra yr oedd y frwydr gyda'r fflamau yn mynd ymlaen o gylch tas wair a dwy das wellt Robin Elis, safai Hywel Rhisiart a'r milwr ar ben y clawdd yn gwylied eu symudiadau, gan ymweled yn awr ac eilwaith â'r tŷ i weld fod Beti Rhisiart a phopeth arall yn ddiogel.

Golygfa hagr oedd gardd o wair a gwellt ar dân yng nghanol drycin. Yr oedd yn dda i Robin Elis fod cymorth mor agos ato. Diogelwyd un das wellt oedd ar wahân, ac achubwyd rhyw ychydig o'r gwair. Ond yr oedd colled y tyddynnwr truan yn fawr serch hynny. Dan gawodydd trymion, ac mewn gwynt yn gyrru fel byddinoedd yn ymosod, y gorffenwyd y gwaith. Gyda theimladau cymysg o ddiolchgarwch a thristwch yr aeth Robin Elis a'i wraig i'r tŷ ar ôl gwneud yr hyn a allent er diogelu eu buddiannau. Dafydd y mab oedd y diwethaf i fynd i mewn. Yr oedd y cymdogion caredig wedi brysio adref bob un ar ôl gwneud eu gorau hwythau; pawb yn wlyb hyd at y croen.

Safodd Dafydd o flaen y simdde fawr, a'i lygaid ef oedd y cyntaf i ddisgyn ar rywbeth ar yr astell, rhywbeth nad oedd yn arfer bod yn y fan honno.

"Beth ydi hwn, deydwch? gofynnodd, gan afael mewn pwrs lliain, a darn o linyn yn cylymu ei enau.

"Beth ydi pybeth?" meddai Margiad Elis yn groes, gan synnu bod gan Dafydd galon i ofyn cwestiynau segur ar adeg mor drallodus.

Yn hamddenol datododd Dafydd y cwlwm, a'r holl deulu erbyn hyn wrth ei benelin yn llawn chwilfrydedd. Yn y pwrs lliain yr oedd darnau arian, ac yn ei waelod ddernyn o bapur gwyn ac arno ryw ysgrifen. Mawr oedd y dyfalu pwy oedd biau'r pwrs ac o ba le y daethai. Ond nid oedd dehongliad. Fe allai mai rhywun oedd wedi ei roddi yno er diogelwch yng nghanol helynt y tân, ac yna wedi ei anghofio. Syniad Robin Elis oedd hwnnw. Ond wfftiai Margiad Elis at hynny. Gan bwy o'r cymdogion yr oedd cymaint o arian rhyddion ag y medrent fforddio mynd â hwy o gwmpas yr un fath a phe baent ddyrnaid o ffa? Heblaw hynny, beth oedd yr ysgrifen? Gresynai Robin Elis na fedrai air ar lyfr, heb sôn am ystumiau ar bapur. Ni fedrai Dafydd ychwaith. Penderfynwyd mynd a'r pwrs fel yr oedd i Bant y Gwehydd, lle yr oedd ysgolheigion i'w cael, a chychwynnodd Robin Elis a'i fab heb ymdroi.

Erbyn hyn yr oedd pethau wedi dyfod i'w lle tua Phant y Gwehydd, a byddin milwr Presaddfed o dan lywodraeth eilwaith. Ond clywodd pob aelod o'r fyddin honno eiriau chwyrn gan y meistr cyn derbyn maddeuant am y trosedd. Ac wedi popeth yr oedd yno fwy o chwedleua am y tân a'r difrod a wnaeth nag oedd o warchod y lle.

Cafodd Robin a'i fab groeso parod oherwydd y golled; ac wedi derbyn cydymdeimlad Hywel Rhisiart aed at fater y pwrs lliain. Daliodd Robin ei afael yn yr arian—medrai yntau ddarllen y rhai hynny cystal â neb—ond rhoddodd y darn papur yn llaw'r yswain. Gwelwodd Hywel Rhisiart wrth ei ddarllen. Gwelwodd yn gyntaf, ac yna ffyrnigodd nes bod ei wyneb graenus mor goch â chrib ceiliog.

Y faden fileinig!" meddai yn ffrom, " y lladrones ddrwg!" Agorodd Robin ei geg i wrando. Daeth y lleill yn gylch o gwmpas yr yswain. Ar bwy y cyfarthai yr hen ŵr, tybed?

"Ewch drwy'r tŷ ar unwaith!" gwaeddai Hywel, fel dyn yn dechrau colli ei synnwyr. "A thrwy'r beudai bob un!"

Ni wyddai neb beth i'w wneud yn wyneb y fath orchymyn. "Dyma

"Dyma ddywed hi!" llefai Hywel Rhisiart, "Mae'n ddrwg gan Madam Wen am eich colled chwi, ond y mae gwaeth wedi digwydd i'ch cymydog. A dyma i chwi swm bychan o iawn.'

Ple mae'r dynion?" gwaeddai Hywel, cyn bod y gwrandawyr wedi hanner deall ystyr cenadwri Madam Wen. "Brysiwch! Rhedwch! "

Dechreuwyd rhedeg yma a rhedeg acw, y naill ar draws y llall, i mewn ac allan, mewn ffwdan a thwrf, a meddyliodd y rhai mwyaf ofnus bod Madam Wen a'i mintai wrth y drws y munud hwnnw.

Ond cyn hir daeth Hywel Rhisiart a'i dylwyth i ddeall sut yr oedd pethau. Daethant i ddeall pa mor ddistaw ac mor llwyr yr oedd arglwyddes yr ogof wedi gwneud ei gwaith. Yr oedd y gwartheg bob un wedi myned o'r beudai, a'r eidionau o'r cytiau pesgi; y ceffylau gorau wedi diflannu o'r ystablau, a'r glawogydd wedi dileu ôl eu traed ar y buarth. yn ddigon eangfrydig i wneud esgus drosto, yr unig dir y gwneid hynny arno fyddai mai hen lanc oedd Twm yn byw ei hunan, ac yn ddigon naturiol heb ganddo nac amser nac awydd i fod yn groesawus.

Cadwai'r dyn bach ei gyfrinach mor hynod o glos fel na wyddai neb yn yr ardal beth oedd yn mynd ymlaen o dan gronglwyd ei dŷ. Hynny ydyw, ni wyddai neb ond y rhai y perthynai iddynt wybod,—Madam Wen a rhyw dri neu bedwar arall—ac yr oedd gwybod y rhai hynny fel y bedd, yn cymryd i mewn heb roddi dim allan. Damwain ac aflwydd oedd i un na pherthynai iddi wybod gael cip un noson ar ddirgelwch Pen y Bont. Fel hyn y bu hynny.

Yr oedd gan Margiad y Crydd haid o hwyaid, ac er bod llawn filltir o'r afon yn nes i'r cartref at eu gwasanaeth, ni thalai dim ganddynt ond llwydo'r dŵr beunydd yn y pyllau uwch Pen y Bont. Gwyddai Margiad yn burion am y gwendid yma yn yr hwyaid. Yr oedd Twm wedi dywedyd wrthi amdano fwy na dwywaith na theirgwaith mewn geiriau braidd yn egr. Ond nid oedd hynny'n tycio. O'r diwedd, wedi diflasu, cymerodd Twm y gyfraith yn ei law ei hun, a gwnaeth garcharorion o'r troseddwyr yng nghytiau'r gwyddau yng nghrombil y clawdd o flaen ei dŷ. Fel y disgwyliai, daeth Margiad heibio toc, a mawr fu'r taranu a'r tafodi. Ni ddywedodd Twm ddim gair, ond cafodd yr hwyaid eu rhyddid, ac yntau lonydd am dridiau neu bedwar. Ond un prynhawn collodd Margiad ei da eilwaith, ac ar unwaith cyfeiriodd ei thraed am Ben y Bont, gan chwythu bygythion bob cam o'r ffordd. Pan ddaeth at y tŷ yr oedd y drws yn gaeëdig, a chytiau'r gwyddau yn weigion bob un. Wrth weled hynny trawodd i feddwl drwgdybus Margiad fod y llechgi gan Twm wedi cau yr hwyaid yn y tŷ. Yn llawn o'r syniad hwnnw aeth at y ffenestr i edrych a oedd rhywbeth i'w weld y tu mewn.

Nid oedd yno yr arwydd lleiaf fod yr hwyaid i mewn, ond yr oedd Twm wrth ryw orchwyl o bwys olau'r canhwyllau gwelid ôl ei dwylo hithau yma ac acw o fewn y tŷ. Prin nad oedd hi wedi chwerthin yn braf wrth weled y canhwyllau yn olau mor hwylus. Ond sut y daeth hi o hyd i gêlfan neilltuol Hywel Rhisiart ei hun? Nid swm bychan oedd i'w gael yn y fan honno, gellid bod yn siwr. Arswydai Betsi Rhisiart wrth feddwl i Fadam Wen fod mor agos i'r ystafell lle'r eisteddai hi mewn unigedd a chryndod.

Yr oedd colled Hywel Rhisiart yn fawr, a chafodd ef a'r wraig a milwr Presaddfed oriau'r noson honno i'w hail-gyfrif ac i wrando ar yr un pryd ar sŵn y corwyntoedd yn dryllio canghennau coed o amgylch Pant y Gwehydd; ac yng nghreigiau'r Ynys Wyllt, heb fod ymhell iawn, yr oedd trychineb arall ar dro, oherwydd yr un corwyntoedd.

Ystorm arswydus a welwyd y noson honno. Nid oedd preswylwyr glannau'r môr yn cofio ei thebyg ers llawer blwyddyn. Gwynt nerthol, glaw a thywyllwch fel y fagddu, a'r môr yn lluchio trochion enfawr ymhell y tu hwnt i'w derfynau gosodedig. Ac ar y creigiau dwy o longau wedi eu dryllio.

Un cwch bychan, ac ynddo dri o ddynion, a gadwodd ar yr wyneb yn wyrthiol, nes ei daflu ar draeth Cymyran gan don enfawr. Hwy yn unig o holl ddwylo'r llongau a achubwyd, ac yr oedd y trueiniaid bron ar dranc pan waredwyd hwynt gan wŷr Llanfihangel. Cawsant hafan ddymunol dan gronglwyd Tafarn y Cwch.

Canfu Siôn Ifan ar unwaith nad morwyr cyffredin oedd y tri, ond gwŷr o sefyllfa gyfrifol. Yr oedd hyn yn eglur oddi wrth eu gwisgoedd, oedd yn crogi ar fachau o dan ofal Catrin Parri.

Ymysg meddiannau un o'r gwŷr yr oedd papurgod led anghyffredin. Sylwodd Siôn Ifan arni pan welodd hi gyntaf, a dyfalai beth allai fod ynddi. Syllodd Catrin Parri arni hefyd, a'i chwilfrydedd hithau'n fawr. Yr oedd yn amlwg yr ystyriai ei pherchen hi'n bwysig, canys ni roddai hi o'i law ond ar ei waethaf. Pan aeth i gysgu, gorweddai'r god o fewn ei gyrraedd, a hwyrach mai breuddwydio amdani a wnai ei gwsg mor anesmwyth. Ond ymhen hir a hwyr wedi cau'r drws, daeth y god i law Catrin Parri. Cymerodd liain a sychodd hi yn rhodresgar, ac wedi cynefinc â'i dal, a theimlo'n fwy hy, agorodd hi.

A thra'r oedd ei bysedd yng nghrombil y god, a hithau wedi gweled er ei siom mai papurau yn unig oedd ynddi yn lle'r trysorau y disgwyliai hi eu gweled, gosodwyd bys ysgafn ar glicied y drws, ac yn ddistaw daeth Madam Wen i mewn.

Yswiliai yr hen wraig o gael ei dal yn ymyrraeth ag eiddo arall, a newidiodd ei gwedd. Sychodd y god bapur fwy na mwy, a'i hunig awydd yn awr oedd am ryw esgus addas i ddianc o gyrraedd llygaid chwareus arglwyddes y llyn. Os gadawodd hi'r god yn ymyl yr ymwelydd pan aeth ar ryw orchwyl i ran arall o'r tŷ, mewn ffwdan y gwnaeth hynny, ac yr oedd y god yno yn ddiogel pan ddychwelodd, a phopeth yn iawn.