Madam Wen/Cêl-Fasnach
| ← Awdurdod yr Ogof | Madam Wen gan William David Owen |
Helynt Pant y Gwehydd |
V.
CÊL-FASNACH
GADAWODD ei ymweliad a'r Penrhyn argraff ddofn ar feddwl Morys Williams. Ni allai amser ddileu'r argraff honno. Meddyliodd lawer am Einir a'i hadduned. Methai yn lân weled sut yr oedd modd iddi hi, heb gymorth o rywle, lwyddo yn yr hyn a amcanai. Gwnaeth lw hefyd, os mynnai Rhagluniaeth, y rhoddai ef ei hun bob cynorthwy a fedrai iddi.
Yr oedd ei gariad ati yn fawr. Gwingai o anesmwythyd wrth weld y dyddiau a'r wythnosau yn myned heibio, ac yntau heb air o'i hanes hi. Holodd a chwiliodd allan pa diroedd ym Môn ac yn Arfon a fu'n eiddo'i thad, a chafodd fwynhad wrth wneud hynny. Yr oedd unrhyw waith a ddygai ar gof iddo ei henw hi yn wir fwynhad.
Parhau yn ddirgelwch iddo a wnaeth y tro rhyfedd hwnnw pan adferwyd iddo'r arian a ladratawyd. Ofer fu pob ymchwiliad ac ymholiad. Ni wyddai'r gwasanaethyddion ddim. Ac o berthynas i ymddangosiad rhyfedd y ferch mewn dillad gwynion, aeth Morys ei hun o dipyn i beth i amau fwy-fwy a welsai rywun mewn gwirionedd ai peidio.
Yr oedd llawer o ysfa bod ar grwydr ynddo y dyddiau hynny. Ni allai aros gartref. Yn un peth dechreuodd bro Madam Wen, o'r llyn i'r môr, ei atynnu'n rhyfedd a'i hudo i grwydro i'r fan lle'r oedd siawns gweled anturiaeth. Marchogai'n fynych ar draws y gwyllt— leoedd i gyfeiriad y môr heb neges yn y byd. Ac ambell dro troai i Dafarn y Cwch i weld Siôn Ifan. Byddai'r hen ŵr ar gael bob amser, yn batrwm o dafarnwr cartrefol a chroesawus, yn ŵr heddychlon ac yn parchu deddfau Duw a dyn.
Pwy biau'r llong a welais i yn yr afon y pnawn yma?" gofynnodd Morys un diwrnod wrth ddychwelyd o draeth Cymyran.
"Oes yno long?" gofynnodd Siôn Ifan, gan honni anwybodaeth, ond yn barod yr un pryd i ddangos moesgarwch ac i deimlo diddordeb.
Rhoddodd yr yswain ddisgrifiad lled gywir o'r llong, ac meddai Siôn Ifan, " Wel, syr, yn ôl fel y disgrifiwch hi, credaf mai llong a berthyn i ŵr o Fryste ydyw hi."
Dyfeisio yr oedd. Gwyddai'n dda mai llong Madam Wen oedd hi a'i bod yno ers tri llanw. Ond hwyrach fod mynych arfer y ffigur am y gŵr o Fryste wedi peri i Siôn Ifan feddwl am Madam Wen a'r gŵr hwnnw fel yr un a'r unrhyw.
Arfera ddyfod yma, felly?" gofynnodd Morys.
Wel, wn i ddim am arfer dyfod," meddai yr hen ŵr, rhag ofn dywedyd gormod,—" ond y mae hi wedi bod yma amryw droeon. Bydd yn mynd yn ôl â llwyth o wenith neu haidd; weithiau geirch, neu'r pytatos yma sydd wedi dyfod yn bethau mor gyffredin yn y wlad." Gwnaeth stori mor hir ohoni, a chrwydrodd mor bell oddi wrth y pwnc fel mai ychydig o hanes llong "y gŵr o Fryste" a gaed, er y caed cyfrolau am bethau eraill amherthnasol.
Y noson ddilynol, a hithau'n hwyr, a Morys fel arfer ar grwydr, daeth i bentref Crigyll, ar fin y môr, a'i ffordd adref oddi yno yn un arw ac anhygyrch. Wedi rhydio'r afon, yn lle cymryd y llwybr unionaf adref, cyfeiriodd am afon Cymyran, lle gorweddai'r llong ryw ddwy filltir yn fwy i'r gorllewin.
Marchogai'n hamddenol heb feddwl fawr fod neb ond ef ei hunan yn ddigon segur i fod mewn lle o'r fath ar gyfer hanner nos. Ond yng nghyrrau Llanfair Triffwll, lle 'roedd y llwybr wylltaf, cafodd ddeffroad chwyrn o'i freuddwyd cysurus. Yn ddiarwybod, daeth ar draws ymguddfan rhai eraill. Wrth olau prin y lleuad mewn wybren gymylog, gwelodd ddau neu dri o wŷr yn neidio o'u llechfan yng nghysgod llwyn.
Mewn pant y gorweddent, ac yr oedd Lewys Ddu ar y llethr yn mynd i lawr cyn i Morys weld y dynion. Rhuthrasant i'w gyfarfod, gan neidio i'r ffrwyn heb air o gyfarch na rhybudd. Gerllaw yn rhwym wrth goeden eithin safai tri o feirch. Disgynnodd Morys ar frys, yn barod i ymladd am ei ryddid os oedd rhaid, a chan dybied ar y cyntaf mai deiliaid Wil Llanfihangel oedd yno, yn teimlo'n falch o'r cyfarfyddiad. Gosododd law drom ar ysgwydd un o'r gwŷr, a theimlodd hwnnw fel plentyn drwg ar dderbyn cerydd.
"Pwy sydd yma, a pha beth a fynnwch chwi â mi?" gofynnodd Morys.
Wrth glywed ei gyfarchiad, a sylwi ar ei ddull a'i ddiwyg, y naill fel y llall yn wahanol i'r hyn a ddisgwylient, gwelodd y gwŷr eu camgymeriad.
Sibrydodd un, Gwŷr y brenin ydym ni, a chredaf mai gŵr ydych chwithau sydd yn parchu deddf?
'Hyd y gallaf," atebodd yntau, gan ollwng ei afael ar ysgwydd y dyn. " Beth sydd ar ddigwydd yn y fro aflonydd yma heno?"
Edrychodd y swyddog ar faintioli anghyffredin yr yswain gyda gwên o foddhad. "Ai nid gŵr dieithr ydych chwi yn y cylch yma, syr?" gofynnodd.
'Lled newydd yma," meddai yntau.
Ac felly heb fod yn gwybod am y gêl-fasnach sydd ar hyd y glannau yma?"
Heb wybod ond ychydig iawn amdani."
Mewn ymddiddan pellach, a phawb yn sibrwd, daeth yr yswain i ddeall beth oedd neges y gwŷr dieithr yn y lle ar awr mor hwyr. Daeth i ddeall hefyd mai ar ysgwyddau Madam Wen y rhoddid y cyfrifoldeb am hyn yn ogystal ag am lawer o ysbeilio ac anrheithio ar hyd a lled y wlad.
"Mae'r lle mor ffafriol i'w chynllwynion, a chyfrwysdra'r lladron mor fawr," eglurai'r swyddog, fel y maent yn medru herio gwaethaf yr awdurdodau ers blynyddoedd."
"Hawdd gweled hynny," meddai Morys, "ond beth yn arbennig sydd ar ddigwydd heno?
"Mae gennym reswm dros gredu y bydd yma ymgais heno i redeg nwyddau," oedd yr atebiad.
"Yr oeddym yn disgwyl mwy o'n dynion i'n cynorthwyo, ond un ai maent wedi colli eu ffordd neu wedi cyfarfod rhwystr."
"Y mae fy ngwasanaeth i at eich galwad," medda Morys, a diolchodd y swyddog iddo.
Ymhen rhyw hanner awr clywsant drwst un yn dynesu yn frysiog drwy'r prysglwyni gerllaw. Rhoddwyd arwydd, ac atebwyd. Un o'r cwmni oedd hwn, wedi bod yn ysbio ar symudiadau'r smyglwyr tua glan y môr.
Yr oedd wedi rhedeg, ac meddai cyn llawn gyrraedd y fan, "Y maent ar gychwyn. Gwelais olau o gwmpas y Pandy . . . .
Tawodd wrth weled dyn dieithr yn eu mysg. Ond meddai un o'r lleill, Cyfaill ydyw'r gŵr yma, ac yn barod i'n cynorthwyo."
Ar hynny ychwanegodd yntau, "Ni allant fod ymhell erbyn hyn."
"Cwmni mawr?" gofynnodd un.
Ni wn i faint mewn nifer. Ond tybiaf fod yno ddeuddeg o ferlynod."
Yn frysiog trefnwyd pa fodd i gyfarfod y smyglwyr. Ymwasgarodd mintai fechan deddf a threfn, ac aethant un yma ac un acw i aros dyfodiad y lladron. Yr oedd gan y pedwar swyddog geffylau oedd wedi eu dysgu i'r gwaith, ac yr oedd Lewys Ddu yntau yn barod i wneud unrhyw beth ar orchymyn ei feistr. Gorwedd yn llonydd oedd yr unig wasanaeth ofynnid ar hyn o bryd. O fewn ychydig amser diflannodd pob un i'w guddfan, heb yr arwydd lleiaf yn aros fod yno neb ar y cyffiniau. Hwyl wrth fodd Morys Williams ydoedd, a theimlai ryw gosfa yn ei freichiau wrth feddwl am gael Wil Llanfihangel i'w afael unwaith eto, a thalu dyled codwm Lewys yn y fargen.
Ni bu rhaid disgwyl yn hir. Mor ddistaw â llygod, mân-gamai'r merlynod i fyny ac i lawr ar wyneb anwastad y tywyn, pob merlyn dan ei faich. Ar gefn pob un yr oedd dwy sach, yn hanner llawn o wellt, un ar bob ochr. Ar y sachau gorweddai dwy gasgen fechan, un o bobtu, yn llawn gwirod neu win, a rhaff yn cydio'r naill yn y llall. Ymhlith y merlynod cerddai naw neu ddeg o ddynion, tra y gwyliai tri neu bedwar eraill yma a thraw. Ac yr oedd yno reol bendant nad oedd neb i yngan gair.
Llawer taith fel hon a wnaeth Wil Llanfihangel o dro i dro yn ddiogel o lan y môr i Dafarn y Cwch, a llawer o arian a ddaeth i goffrau'r fintai mewn canlyniad. Yr oedd mor ddeheuig wrth y gorchwyl, fel mai wedi i bopeth fynd drosodd y deuai'r swyddogion i'r fan fel rheol. Ond y tro hwn cafodd Wil ddychryn.
Yr oedd rhai o'r gwylwyr ymhell ar y blaen, a rhai yn ôl yn gwylied y traeth. Nid oedd gan y lladron y ddrwgdybiaeth leiaf nes gweled yn codi yn ddisymwth, megis o'r ddaear, wŷr ar geffylau, gan ruthro i ganol y merlynod dychrynedig. Yn eu ffwdan cyntaf ni wyddai'r lladron ar ba law i droi, na pha beth i'w wneud, a chyn iddynt gael hamdden i wrthwynebu, yr oedd y swyddogion wedi dadlwytho ar drawiad fwy na hanner y merlynod. Yn eu dychryn, wedi cael ymwared o'u beichiau, dechreuodd y rhai hynny garlamu ymaith.
Ond yn fuan gwelodd y lladron mai deg yn erbyn pump oedd yno, ac ymwrolwyd, ac aeth yn ymrafael. Tynnwyd dau o wŷr y cyllid oddi ar eu meirch, a disgynnodd y lleill ar unwaith. Dyrnau noethion oedd yr unig arfau, a gwnaed defnydd campus o'r rheini o'r ddeutu.
Ar y fan i, Wil," gwaeddodd un o feibion Siôn Ifan, "mae'r mawr Cymunod yma!
Bu agos i hynny a thorri calon Wil cyn dechrau. Ond nid felly lanciau'r Dafarn. Aeth y tri rhagblaen i ymosod ar Morys fel un gwerth eu sylw.
Trawodd Wil un o'r swyddogion nes oedd yn llonydd ar y ddaear, a gadawyd ef yno yn tuchan. Cafodd un arall ergyd yn ei lygad gan Robin y Pandy a'i gwnaeth yn analluog i roddi llawer mwy o help y noson honno.
Yr oedd Morys yn dal ei dir. Fel y poethai'r frwydr, tawelaf yn y byd y teimlai. Blinodd bechgyn y Dafarn ar ymgyrch mor unochrog, a phan ddaeth Robin y Pandy ymlaen, llithrodd un neu ddau ohonynt oddi ar y ffordd i roddi cyfle i Robin i drin yr yswain. Ond am Wil y disgwyliai Morys, ac o'r diwedd daeth y cyfle.
Yr oedd Robin yn ddyn mawr corffol, y mwyaf yn y fintai o ddigon, a phan droes at yr yswain daeth Wil yn ei ysgil. Derbyniodd Morys ddyrnod gyntaf Robin yn ddigon di-daro, a'r funud nesaf ymsaethodd ei fraich yntau allan fel hwrdd—beiriant nerthol, ac aeth Wil i lawr fel boncyff o bren. Felly yr ad-dalwyd codwm Lewys Ddu, meddyliai Morys. Yna daeth tro Robin y Pandy, ac wrth weled y ddau yn mynd at y gwaith o ddifrif, safodd y lleill i weled sut y troai'r fantol rhwng dau mor gyhyrog. Ond ar ddechrau'r ymdrech daeth rhywbeth i rwystro. Gwelodd Morys y lladron yn cilio'n ôl, ac ef oedd y diwethaf i ddeall y rheswm am hynny. Wedi troi ei ben gwelodd ar ei gyfer un yn myned heibio'n chwim gan farchogaeth yn ysgafn ar geffyl gwyn.
Gwaith munud oedd yr hyn a ddilynodd. Ond bu yn ddigon i analluogi yr unig ddau o'r swyddogion oedd ar eu traed. Prin y gwelsant y ceffyl gwyn na'i farchoges deg, heb sôn am y cadach gwyn bradwrus a osodwyd yn ddeheuig am amrantiad dan eu ffroenau. Taflwyd hwynt ar unwaith i ffitiau creulon o duchan a thisian a phesychu, ac ni fedrent weld yr un golwg.
Clywodd Morys chwerthiniad ariannaidd perchennog y ceffyl gwyn, cyn clywed sŵn ei enw ei hun ar ei gwefus. "Os myn Morys Williams ddifetha'r fintai, dalied yr arweinydd!" meddai, gan symud ymaith.
Myn anrhydedd dyn! Mi wnaf hynny!" meddai yntau, a neidiodd i'r cyfrwy.
Symudai Lewys Ddu gydag aidd, a Morys yn benderfynol o redeg Madam Wen i lawr. Ond ciliai'r ceffyl gwyn o'u blaenau fel lledrith. Drwy y grug gan brin gyffwrdd yr wyneb, drwy lwyni dyrys a thros bonciau, fel adar yn ehedeg. Ond daliai'r ceffyl gwyn i arwain o hyd. I derfynau Maelog, ac yn ôl drwy gorsydd Crigyll a gwaelodion Traffwll, a Lewys Ddu yn diferu o chwys, a Morys ar golli ei dymer. Ond dal i garlamu'n iach a rhwydd a wnâi'r ceffyl gwyn, ac meddai awel y nos mewn gwawd melodaidd, "Mae mwy o ddal ar Madam Wen nag a fuasai neb yn ei feddwl!"'
Rhedasant filltiroedd, ac yntau'n hwyrfrydig i ildio. Pan ddaethant i olwg y llyn gwnaeth ymdrech fwy nag o gwbl; a gwyddai Lewys fod galwad o bwys arno. Ond druan o'r ceffyl du, yr oedd wedi mynd i gredu ers meityn mai ymlid y gwynt yr oedd. O'r braidd na chredai ei feistr hefyd mai hunllef oedd yn ei boeni yntau. Daethant at ffermdy bychan Glan y Llyn, ac wrth neidio gwal o gerrig, ryw ddeugain llath ar y blaen, aeth y ceffyl gwyn a'i farchoges o'r golwg ar drawiad.
Neidiodd Lewys y wal fel aderyn, hwyrach gan ddisgwyl gweld y ceffyl gwyn ar ei arrau yr ochr draw. Ond er mai cae agored oedd yno, nid oedd boban o Madam Wen na'i cheffyl i'w weld yn unman. Edrychodd Morys ar bob llaw. Aeth at y tŷ, ac er mai trymedd nos oedd, chwiliodd bob cornel a thwll ar y cyffiniau. Cododd deulu'r tŷ o'u gwelyau, a mynnodd ddatgan ei syndod iddynt.
Mae llawer wedi cael yr un driniaeth wrth geisio ymlid Madam Wen," meddai gwraig y tŷ.
"Gadael llonydd iddi hi fyddai'r gorau," meddai'r gŵr.
Trodd Morys ei wyneb mewn siom tuag adref, gan benderfynu gadael swyddogion y brenin, ddwy filltir yn nes i'r môr, i ymdaro trostynt eu hunain orau y gallent. Daeth i'r ffordd mewn lle y rhed afonig fechan dros geunant, ac wrth y pistyll clywodd chwerthiniad nwyfus merch yr ochr draw i'r ffrwd, a thybiodd glywed llais persain yn dywedyd nos dawch.