O Law i Law/Pennod VIII - Llyfrau
| ← Pennod VII - Y Lliain | O Law i Law gan T Rowland Hughes |
Pennod IX - Arfau → |
.jpg)
VIII—LLYFRAU
Galwodd Llew Hughes yn gynnar gyda'r nos ar ei ffordd adref o'r stesion. Clerc yn yr orsaf yw Llew, ac ef sy'n canu'r organ yn y capel. Y mae'n fachgen byw ei feddwl ac yn ddarllenwr mawr. "Yr hen lyfra' 'na," medd ei fam, gweddw unig y bu Llew yn gefn iddi ers blynyddoedd bellach, a'i gorfu i wisgo sbectol ac a wnaeth ei wyneb mor llwyd a thenau. Llew yw ysgrifennydd dosbarth y W.E.A. hefyd, a heb ei ynni ef prin y byddai dosbarth felly yn yr ardal. Ef, beth bynnag, a'm perswadiodd i i ymuno ag ef ac i gymryd rhyw ddiddordeb mewn llenyddiaeth Gymraeg. John Ellis, gweinidog yr Annibynwyr yn Llaneithin, pentref ryw bum milltir i ffwrdd, yw'r athro, ac yn wir, y mae'n ŵr galluog a brwdfrydig iawn. Trueni na fuasai dosbarth fel hwn pan oedd F'ewythr Huw yn fyw; gwn y mwynhâi ef bob eiliad ohono. Go lastwraidd ydym ni yn y dosbarth, y mae arnaf ofn; rhyw ddwsin sy'n mwynhau'r ddarlith a'r ymgom ar ei hôl ac yna'n troi adref i anghofìo popeth a ddysgodd Mr. Ellis inni. Go ddienaid yw'r sgwrsio ar ôl y ddarlith yn bur aml, a pha beth bynnag fo testun y darlithydd, mynn Owen Davies, hen frawd siaradus dros ben, ryw esgus i godi dadl ar Fanteision ac Anfanteision yr Ysgol Sul, Ond y mae yno un neu ddau fel Llew Hughes sy'n cael budd a mwynhad mawr o ymgydnabod â'r beirdd a'r llenorion. Hynny, y mae'n debyg, a rydd ysbrydiaeth a nerth i Mr. Ellis i gario ymlaen mor ddiwyd ac mor frwd.
"'Ydach chi am werthu'r cwpwrdd llyfra', John Davies?" gofynnodd Llew imi.
"Wel, ydw' am wn i. 'Does 'na ddim lle iddo fo yn fy llety, wel'di, ac mae gan Mrs. Humphreys silffoedd llyfra' yno, medda' hi. Nid bod arna' i isio llawar o le i lyfra'." A gwenais wrth daflu golwg tua'r ychydig lyfrau ar ddwy silff uchaf y cwpwrdd derw yn y gornel i'r chwith o'r aelwyd.
"Mi liciwn i'n fawr 'i gael o. 'Mam yn cwyno bod fy llyfra' i hyd y tŷ i gyd."
"Croeso iti ohono fo, Llew."
"Diolch, John Davies. Mae hi'n Sadwrn Cyfri' 'fory, ac fe fydd y dynion gartra o'r chwaral. Mi ga' i help Lewis Roberts ac Ifan Jones i'w gario fo. Meddwl troi'r parlwr acw yn dipyn o stydi, ac fe ffitia hwn i'r gongol wrth y ffenast' yn gampus."
Wedi i Llew Hughes fy ngadael, dygais yr ychydig lyfrau yn bentwr i'r bwrdd. Ar wahân i rai F'ewythr Huw, nid oedd yno ddim o bwys. Gwelais ysgrif yn rhyw gylchgrawn Saesneg rai misoedd yn ôl yn sôn amdanom ni'r Cymry fel cenedl fyfyriol a darllengar, a'r awdur bron ag awgrymu bod athronydd neu lenor neu gerddor ym mhob tŷ. Ia, Llew Hughes a ddangosodd yr erthygl imi â rhyw falchder yn ei lygaid.
"Ond a ydi'r peth yn wir, Llew?" gofynnais iddo.
"Ynwir? Ydi, debyg iawn."
"Oreit. Gad inni enwi'r rhai sy'n byw yn y stryd yma."
Yna, aethom, mewn dychymyg, o dŷ i dŷ y ddwy ochr i'r ystryd hon, a bu'n rhaid i Llew gydnabod nad oedd fawr neb yn darllen dim. Wedyn, ar ôl i Llew fynd adref, aeth fy meddwl i'r bonc lle gweithiaf yn y chwarel. Glyn, fy mhartner a'm cyfaill i — nemor ddim; Ifan Jones — y Beibl ac esboniad neu ddau; Trefor Williams, ei bartner ef — y papur newydd; Robin Llew—dim; yr hen John Ifans — ei Feibl; Dafydd Edwards a Jac, ei frawd—ambell nofel Saesneg go amrwd a'r papur newydd ar ddydd Sul; Huw Huws—dim; Wil Erbyn Hyn—dim. Un "darllenwr mawr" yn unig a ddôi i'm meddwl — Richard Roberts neu 'Dic Mysterious', chwedl ninnau yn y chwarel. Darllenasai Dic ryw lyfr o dan y teitl "The Mysterious Universe" ychydig flynyddoedd yn ôl, ac os llithra rhywbeth am lyfrau neu'r sêr neu'r greadigaeth i'r sgwrs yn y caban neu yn y twll, daw pwl o huodledd gwyddonllyd ar unwaith tros Dic. "Damio fo a'i hen iwnifars," yw sylw ei bartner, Ned Morgan, yn aml. Ond er y sieryd fel un ag awdurdod ganddo, ofnaf i Dic ymfodloni ar fod yn ddyn un llyfr.
Na, y mae'r llyfrau hyn yn fesur gweddol gywir o'r ysfa am ddarllen a fu ac y sydd yn yr ardal. Y mae'n rhaid imi gyfaddef na ddarllenais i ond ychydig, er imi gael y fantais o adnabod F'ewythr Huw a Mr. Jones. Am fy nhad, wel, dacw hwy — dau Feibl, tri Thestament Newydd, pedwar esboniad, "Taith y Pererin," a "Llyfr Pawb ar Bob Peth." Dyna'i lyfrgell, er ei fod yn feddyliwr cryf ac yn ddadleuwr eiddgar. Cofiaf Mr. Jones y gweinidog yn dweud wrthyf, pan gladdwyd fy nhad, na chyfarfu â meddwl mwy treiddgar erioed, ac y buasai, pe cawsai addysg, yn ddiwinydd ac yn athronydd gwreiddiol iawn. Gwir a ddywedai, nid oes dim dwywaith am hynny, ac eto, ni ddarllenai fy nhad ond ei Feibl a'i esboniadau. Pam, tybed? Ai am na chawsai addysg? Ai am fod oriau'r chwarel mor hir? Ai am fod yr arian yn brin? Ai am nad oedd ysfa i ddarllen yn y byd y magwyd ef ynddo? Ni wn i ddim.
"Llyfr Pawb ar Bob Peth"[1] — y mae ôl bysedd fy nhad yn ddu ar ei ddalennau, yn enwedig ar y bennod sy'n ymdrin ag afiechydon. Poenai ef gryn dipyn am gyflwr ei iechyd, gan fod ei ystumog yn anwadal a natur cryd-cymalau yn boen ar ei aelodau, a threuliai lawer o amser yn casglu dail a llysiau ac yn paratoi pob math o feddyginiaethau. Ambell dro, taflai fy mam wydraid neu botelaid o ddŵr-dail allan er mwyn cael golchi'r llestr, ac uchel fyddai cloch fy nhad pan âi am lymaid o'r ffisig bywiol ond diflanedig. Lluchiai fy mam hefyd ambell dusw o wermod neu ddail yr ysgyfarnog i'r domen wrth lanhau silffoedd y gegin fach, ac âi fy nhad yn gacwn.
"Ond 'roeddan' nhw wedi gwywo a mynd yn hen Robat."
"Dyna'n union pam yr oeddan' nhw'n hongian ar y silff 'na."
Ac â'i fy nhad i'r gegin at ei bapur newydd gan fwmian rhywbeth am anwybodaeth a dylni rhai pobl.
Yfai gegaid o ddiod wermod y peth cyntaf pan ddeuai i lawr o'r llofft yn y bore, a thynnai ystumiau ddigon i ddychrynu neb. Pan âi am dro i fyny Bryn Llus neu hyd lethrau'r Foel, trawai lysiau a dail o bob math yn ei boced, a chludai dusw o hyn a'r llall i'w rwymo a'i hongian i sychu yn y gegin fach. Cwynai fy mam fod gwreiddiau danadl poethion neu flodau camomil neu rywbeth hyd y lle i gyd, ond enghraifft o'i gormodiaith hi oedd hynny, ac ni wnâi fy nhad ond taflu winc oddefgar ataf. Yr hyn a achosai wir gynnen rhwng y ddau oedd ufudd-dod fy nhad i gynghorion "Llyfr Pawb ar Bob Peth "ar bwnc y diffyg treuliad. Peidio â bwyta, os cofiaf yn iawn, ac yna dysgu bwyta ond ychydig oedd awgrym caredig y llyfr, a chymerai fy nhad yn ei ben, pan ddôi pwl o gamdreuliad arno, i fynd heb fwyd am ddiwrnod cyfan ac weithiau am ddau neu dri diwrnod. "Hen lol wirion "y galwai fy mam y merthyrdod hwn, ac os digwyddai ar ddiwedd yr wythnos a hithau wedi paratoi rhyw damaid blasus ar gyfer y Sul, huawdl iawn fyddai ei chondemniad o ffydd fy nhad yn "yr hen lyfr 'na," ac aml ei bygythiad i "daflu'r hen beth i'r tân." Pan welai nad ysigai'r bygylu ddim ar benderfyniad fy nhad, âi ati i'w demtio. "Tyd, Robat, 'wnaiff tamaid o lamb ddrwg i neb." neu "Tria'r cystard 'ma; mae 'na ddau wy ynddo fo." neu "Cymer damaid o'r deisen yma; 'does yna ddim byd i dy ypsetio di yn hon." Ond nid ysgydwai un cymhelliad gadernid tawel fy nhad. Er hynny, bob tro y deuai'r ysfa i ymprydio trosto, daliai fy mam ati i fygwth ac wedyn i gymell yn hollol fel pe bai'r peth yn digwydd am y tro cyntaf erioed.
Ond yr Esboniadau hyn, a Geiriadur Mathetes yn arbennig, oedd porfeydd gwelltog fy nhad. Ynddynt hwy y câi ddeunydd dadl â Lewis Roberts, athro'r dosbarth o ddynion yn yr Ysgol Sul, neu awgrym ar gyfer pwt o araith yn y Seiat. "Pwy ddaru ennill hiddiw, 'nhad?" fyddai fy nghwestiwn iddo amser te ddydd Sul.
"Pwy wyt ti'n feddwl? Fi, debyg iawn."
A chawn hanes yr ymgyrch, rhywbeth tebyg i hyn —
"Mi fuo' ni trwy'r pnawn 'ma hefo un adnod, fachgan — 'Canys megis y mae y corff heb yr ysbryd yn farw, felly hefyd ffydd heb weithredoedd, marw yw.' Lewis Roberts yn dadla', hefo Iago, mai ffydd farw ydi ffydd heb weithredoedd, a fìnna'n dal nad oedd yno ffydd o gwbwl, wel'di. 'Roeddwn i'n dweud wrtho fo fod galw'r peth yn ffydd yr un fath â galw dyn yn chwarelwr a fynta' heb fedru naddu llechan, neu alw rhywun yn fardd a fynta' heb lunio darn o farddoniaeth 'rioed. ' 'Does 'na ddim y fath beth â ffydd heb weithredoedd, Lewis,' medda' fi, ond 'roedd o'n dadla' . . ." A thorrai fy mam ar yr hanes i'n galw at ein te, rhag ofn i minnau ddewis ochr Lewis Roberts i'r ddadl.
Rhyw gelwydd golau oedd araith fy nhad yn y Seiat. Agorai hi bob amser â'r un geiriau. "Wel, frodyr a chwiorydd," fyddai'r rhagymadrodd," 'dydw' i ddim wedi meddwl am ddim byd neilltuol i'w ddweud, ond mi alla' i ddweud fod yn dda gen' i gael bod yma a gweld cynulliad bach reit gryno wedi dŵad ynghyd. Fe fu un sylw o eiddo'r Apostol ar fy meddwl i dipyn ers dydd'a' bellach . . ." Ond gwyddwn i iddo loffa yn un o'r esboniadau cyn gadael y tŷ am y Seiat.
Ni chodai dadl rhyngddo ef ac Ifan Môn ar y ffordd i'r chwarel neu'n ôl. Hynny am y rheswm syml na fentrai Ifan Jones ddadlau ag ef. Gŵr bychan, go denau, oedd fy nhad, a thybiech, o edrych arno, na feiddiai herio barn y cawr o ddyn a gerddai wrth ei ochr. Ond fel arall yn hollol yr oedd hi. Os digwyddai Ifan Môn gamu'n ddiarwybod i dir diwinyddol, byddai "Mae'r Ysgrythur yn dweud . . ." neu "Mi glywis i E.T. yn un o'i bregetha' yn dal . ." o enau fy nhad yn ddigon iddo ymdawelu neu droi'r sgwrs. Breuddwydiwr ac ystorïwr oedd ef, a gwyddai mai ffolineb oedd iddo ymgiprys â meddyliwr a dadleuwr fel fy nhad. Gwrandawai fy nhad ar straeon Ifan Môn â diddordeb mawr, a rhoddai Ifan Jones glust lawn mor eiddgar i sylwadau diwinyddol ac athronyddol fy nhad. Chwedleuwr oedd un, moesolwr oedd y llall — a gwyddent hynny.
O'r ychydig lyfrau sydd gennyf i y mae un — "Self-Help" gan Samuel Smiles — a ddwg wên i'm hwyneb bob tro yr edrychaf arno. Tu fewn i'r clawr, wedi ei ysgrifennu'n gwafrllyd ag inc coch, wele:
Prize to JOHN DAVIES, Standard V, for Good Attendance.
Absent — 0 times.
Late — 1 0 times.
Yr 1 wedi ei groesi allan a wna imi wenu. Unwaith y bûm i'n hwyr i'r ysgol y flwyddyn honno, a chefais faddeuant llawn am y trosedd. Now Stifì a gawsai ffit yn iard yr ysgol un awr ginio pan ddisgwyliem Syrcas i'r pentref, a gyrrwyd fi a dau o fechgyn eraill i'w ddanfon adref at ei fam. Pan ddychwelais i'r ysgol, maddeuwyd imi am fod yn hwyr, ac ar ddiwedd y flwyddyn, pan ofidiai'r athro, Mr. Griffiths, wrthyf oherwydd yr un marc hwyr yn erbyn fy enw, atgofiais ef am yr amgylchiad. Ond rhywfodd neu'i gilydd, llithrodd yr i croesedig i glawr y llyfr a dderbyniais yn wobr am y ffyddlondeb y gofalai fy mam mor ddiwyd amdano.
Amgylchiad i'w gofio oedd ffit gan Now Stifi, Owen Stephen Williams ar lyfrau'r ysgol. Gwingai a brwydrai a chiciai Now fel un gwallgof, ac weithiau deuai o'i enau rai termau nad oeddynt, a barnu oddi wrth ei wyneb, yng ngeirfa'r Sgŵl. Daethom i edrych ymlaen at y perfformiad hwn, a thaflem olwg gorfoleddus at ein gilydd pan ddeuai arwyddion ffit ar Now Stifi. Ac allan yn iard yr ysgol, rhoddai ei ddawn fel llewygwr ryw urddas ac anrhydedd i Now; nid oedd ef fel bechgyn eraill, a mawrygem y gallu hwn a heriai holl fileindra'r Sgŵl ei hun.
Oherwydd yr oedd y Sgŵl yn un milain, a haerai mam Now mai ei ofn ef a roes fod i'r ffitiau hyn ar ei mab. Nid oedd dim gwir yn hynny, ond yr oedd golwg ac ymddygiad 'Y Polyn Lein', fel y galwem John Francis, y Sgŵl, yn ddigon i yrru holl blant ac athrawon yr ysgol i ffitiau. Dyn tal, tenau fel brwynen, oedd ef, a rhyw drem ffyrnig yn ei lygaid bob amser. Un cudyn hir o wallt a arhosai ar ei ben, a'i ddelfryd aruchelaf, am a wn i, oedd cael hwnnw i ymledu a gorwedd yn ufudd ar draws ei ben i guddio'r moelni oddi tano. Pan gollai ei dymer — a digwyddai hynny byth a beunydd — gofalai daro ei law chwith ar ei ben cyn dangos nerth Goliathaidd y llaw a'r fraich arall. Ond yr hyn a geai wir ddychryn yn ein calonnau oedd y chwythiad neidr a gyhoeddai fod Y Polyn Lein yn agosáu. Oherwydd bod ei ddannedd gosod yn rhai llac yn ei geg, tynnai anadl hir a swnllyd i'w enau yn aml iawn, a gwnâi hynny yn ddieithriad pan ddeuai i mewn i unrhyw ddosbarth. Os digwyddai un ohonom fod yn torri ei enw ar y ddesg neu'n sisial wrth ei gymydog neu'n gwneud rhywbeth arall na ddylai, gyrrai'r chwythiad hwnnw ias rew i lawr i'w gefn, a gwnâi ei orau glas i ymdebygu i angel ar unwaith. Os daliai Francis ef wrth ryw ddrygioni neu ddireidi, tynnai anadl swnllyd fel un newynog yn canfod gwledd o'i flaen, ac estynnai ei freichiau main, hirion, i grafangu'r offrwm a roes y duwiau iddo. Hyrddiai'r truan o'i sedd gan weiddi "You duffer! You idiot!"fel gŵr gwallgof, ac yna, â'i law chwith yn gwarchod y cudyn afradlon ar ei ben, gafaelai yng ngwar y pechadur a'i hanner-gario drwy'r ysgol at y ddesg fawr yn Standard IV lle cadwai ef ei gansen. Yno, bob adeg, arhosai hanner dwsin o blant ofnus o wahanol ddosbarthiadau i'w cosbi gan y gŵr athrylithgar hwn, a chydag anadliad hir gloddestwr yr ymgymerai ef â'r caswaith anorfod. Rhoddai Defi Preis, un o ffyddloniaid desg y Sgŵl, flewyn ar draws ei law bob tro yr âi yno, gan gredu a thaeru y torrai hynny'r gansen yn ddwy, ond fy nhyb i yw na wnaeth ymweliadau mynych Defì a'i flewyn ond cryfhau braich y cosbydd.
Now Stifì — yn un o'r ffitiau — oedd yr unig ddisgybl a heriai holl awdurdod ffyrnig y Sgŵl. "Dos adra', Y Polyn Lein diawl," oedd ei awgrym caredig iddo unwaith, a chadwai Francis draw wedyn bob tro y deuai cynnwrf y ffit i Standard V. Ond y prynhawn hwnnw yr oeddwn i a dau arall yn hwyr i'r ysgol, ni chafodd Now ffit o gwbl. Troi'n actor a wnaeth am y tro — er mwyn y Syrcas a ddeuai i'r pentref y diwrnod hwnnw.
Oedasem yn hir ar y ffordd i'r ysgol gan ddisgwyl gweld ceffylau a cherbydau'r Syrcas yn cyrraedd, ond ofer fu'r aros. Yna, pan ddringem, yn bur anfoddog, y grisiau i iard yr ysgol, cynhyrfwyd Defì Preis drwyddo gan syniad ysbrydoledig. Beth am ofyn i Now Stifì daflu ffìt? Aethom yn ddirprwyaeth at Now ar unwaith, ac egluro'r sefyllfa iddo. Gan fod arno yntau gymaint o eisiau gweld y Syrcas yn cyrraedd â ninnau, cytunodd ar amrantiad; yn wir, taflasai hanner dwsin o ffitiau yn y fan a'r lle oni bai inni ei atal nes i'r Sgŵl ddyfod trwy'r iard ar ei ffordd o'i dŷ i'r ysgol. "Dacw fo'n dŵad, hogia'," sibrydodd Defì Preis o'r diwedd, ac aeth Now Stifi i'r llewyg mwyaf dirdynnol a fu erioed. Daeth ato'i hun yn weddol fuan ar ôl i Francis agor ei goler, ond pan soniodd y Sgŵl am ei arwain i mewn i'r ysgol at y tân, taflodd Now ffit arall a sgrechian am ei fam. Pan ymdawelodd eilwaith, yr oedd tri ohonom — Defi Preis a Dic Ifans a minnau — yn barod iawn i dderbyn gwahoddiad Y Polyn Lein i ddanfon y truan adref. Prin yr oeddym wedi cyrraedd y Stryd Fawr pan glywem y Syrcas yn agosâu; aeth Now Stifi a Defi Preis gyda'r orymdaith i'r Ddôl Uchaf, a throes Dic Ifans a minnau gamau araf yn ôl i'r ysgol.
Y mae John Francis yn ei fedd ers blynyddoedd bellach. Gan mai i gapel arall yr âi — yr oedd yn flaenor yno hefyd— ni wyddwn i hyd ychydig amser cyn ei farw ei fod yn Gymro glân, gloyw. Digwyddwn, ryw dair blynedd ar ôl imi adael yr ysgol am y chwarel, deithio hefo'r Sgŵl yn y trên i Gaernarfon, a mawr oedd fy syndod pan ddechreuodd sgwrsio â mi yn Gymraeg. Saesneg a fuasai ei iaith bob gair yn yr ysgol, a gadewais i'r lle gan gredu mai Sais ydoedd. Y mae'n wir imi glywed fy nhad yn sôn droeon ei fod yn fab i ryw William Francis, hen rybelwr a gofiai ef yn ei ddyddiau cynnar yn y chwarel, ond ni wnâi hynny imi feddwl am Y Polyn Lein fel Cymro Cymraeg o gwbl. Prin y medrwn gael gair i'm tafod pan droes ataf mewn Cymraeg garw, llond ceg, y diwrnod hwnnw yn y trên, ac ymhell cyn inni gyrraedd Caernarfon, sylweddolais mai dyn syml a chyffredin iawn oedd yr hen ysgolfeistr a ofnaswn gymaint. Gwnaethai afiechyd ef yn dawel a llariaidd ac ofnus, ac ni phoenai lawer, bellach, am y cudyn a guddiai ei foelni. Yr oedd yn ddrwg gennyf trosto yn ei henaint a'i unigedd, y gŵr cyfeiliornus hwn a ddysgasai i genhedlaeth ar ôl cenhedlaeth ei gasáu. Aethwn i mewn i'r trên yn benderfynol o fod yn sur ac yn sarrug wrtho, ond deuthum allan gydag ef o'r orsaf yng Nghaernarfon mor fwyn a chyfeillgar bron â phetawn yng nghwmni Ifan Môn. Pwy a ddigwyddodd ddyfod i'n cyfarfod ar y ffordd o'r stesion ond Defi Preis. Safodd yn stond am ennyd a'i lygaid mawrion yn methu credu'r anhygoel; yna llithrodd rhyw ddirmyg mawrreddog i'r llygaid hynny, a phoerodd eu perchennog gydag arddeliad i'r ffordd cyn diflannu, ar ryw esgus, i'r siop agosaf.
Llyfrau F'ewythr Huw yw'r mwyafrif o'r rhai sydd yn ein tŷ ni. Yr oedd ef, yn arbennig yn ei flwyddyn olaf, yn ddarllenwr eiddgar, a châi fenthyg llawer o lyfrau gan Mr. Jones a chan Wmffra Jones, y pwyswr, ac eraill. Mor ofalus yr edrychai ar ôl y llyfrau hynny! Rhoddai bapur llwyd am glawr llyfr benthyg ar unwaith, a gofalai olchi ei ddwylo cyn cyffwrdd ag ef. Unwaith yn unig yr aeth un o'r llyfrau benthyg ar goll, a chofiaf bryder ingol f'ewythr yn ystod y ddau ddiwrnod hynny. Poenai drwy'r dydd, ac ni chysgai'r nos. "Gardd Eifion," barddoniaeth Robert ap Gwilym Ddu, oedd y llyfr, a chawsai f'ewythr ei fenthyg gan Wmffra Jones. Darllenasai rai o'r englynion yn uchel imi, gan glywed blas pob gair, ac aeth ati i gopîo rhai ohonynt yn y nodlyfr bach a .gadwai wrth ei wely. Yna, aeth y llyfr ar goll, a'r tri ohonom, fy mam a'm tad a minnau, yn chwilio a chwilota drwy'r tŷ amdano, gan edrych, wrth gwrs, yn y lleoedd mwyaf annhebyg. Aethai'r llyfr ar goll nos Sul, a'r nos Fawrth ddilynol, pan awn gydag ef i'r Seiat, safodd fy nhad yn sydyn ar y ffordd.
"Be' ydi hwn, dywed?" meddai, gan dynnu llyfr bychan o boced y gôt a wisgai ar y Sul ac i fyned i'r Seiat.
"Y llyfr mae F'ewyrth Huw wedi'i golli," meddwn. "Sut yn y byd yr aeth o i'ch pocad chi, 'nhad?"
"Wel, daria, 'rŵan yr ydw' i'n cofio, fachgan. Digwydd gweld yr emyn 'na, 'Mae'r gwaed a redodd ar y groes,' ynddo fo wnes i, a mi drawis y llyfr yn fy mhocad nos Sul i'w ddangos o i Mr. Jones. Ond mi anghofiais bopeth amdano fo, wel'di. Rhed â fo adra i Huw, John bach."
Yr emyn hwnnw, "Mae'r gwaed a redodd ar y groes," oedd hoff emyn F'ewythr Huw, ac adroddai'r pennill cyntaf yn y Seiat yn aml yn lle dweud adnod. Mynnai ef gael mynd i'r Seiat hyd yn oed yn ei gadair, ac eisteddai ynddi wrth y ddau ris a arweiniai i'r sêt fawr. Gan mai bychan oedd ein nifer yn y capel, cadwyd at yr arferiad o ofyn i bawb, merched a phlant a dynion, ddweud adnod. Chwilio am yr adnodau lleiaf yr oedd llawer ohonom, y mae arnaf ofn, a bodloni, fel Defi Preis yn ddieithriad, ar gofio gwraig Lot. Codai Mr. Jones yn y sêt fawr i alw pob un wrth ei enw, ac yna caem ddetholiad medrus o adnodau byrraf y Beibl, hyd oni chyrhaeddai'r gweinidog sedd Rosie Hughes. Rhoddai llais cymhenllyd Rosie hwb a cham a naid drwy bennod gyfan, ond prin y gwrandawai neb ond Mr. Jones arni, am a wn i. Galwai'r gweinidog wedyn ar F'ewythr Huw, a gallech glywed pin yn syrthio i'r llawr pan ddechreuai ef lefaru, Na, nid am fod pobl yn tosturio wrth y gŵr anffodus yn ei gadair ac yn mynegi eu cydymdeimlad trwy wrando'n astud ar ei lais, ond am fod F'ewythr Huw y siaradwr gorau a glywodd neb erioed. Credwn i hynny pan oedd ef yn fyw, ac er imi glywed pregethwyr ac areithwyr gorau Cymru ar lwyfan ac ar y radio o dro i dro, daliaf i gredu hynny. Yr oedd ei lais a'i oslef mor ddiffuant ag ef ei hun. Clywaf, y munud yma, Mr. Jones yn galw enw Huw Davies yn y Seiat, a F'ewythr Huw, ar ôl ymson dienaid Rosie Hughes, yn plethu ei ddwylo ac yn gwyro ymlaen ychydig i adrodd "Mae'r gwaed a redodd ar y groes." "Mae'r gwaed, " meddai, gan godi ei lygaid i nenfwd y capel ac aros ennyd fel petai'n gwrando ar ei lais clir a threiddgar ei hun yn crwydro o amgylch y distawrwydd. Yna gwelech y gwaed yn rhedeg, nid yn diferu, ar bren gwrthun y groes, a chaech yn y frawddeg "o oes i oes" ryw amgyffrediad rhyfedd o dreigliad araf amser. "Rhy fyr," meddai f'ewythr, "yw tragwyddoldeb llawn," a theimlech fod tragwyddoldeb yn ymchwyddo ac yn ymgyrraedd fel môr diderfyn yn arafwch ysgubol y geiriau. A phan siaradai yn y Seiat, gwelai a theimlai f'ewythr bopeth y soniai amdano. Ni wastraffai eiriau, ac ni adawai iddynt droi'n ystumiau ar ei dafod fel y gwna bron bob areithiwr a glywais i erioed. Yr oedd ganddo rywbeth clir a phendant a diffuant yn ei feddwl, a dywedai ef yn glir a phendant a diffuant, heb golli llwybr un syniad ym mhrysglwyni geiriau. Yr oedd yn rhy onest i ymhyfrydu mewn an- onestrwydd areithyddol. Soniai am Ruskin neu Carlyle, efallai, a dyfynnai linell neu ddwy o farddoniaeth Gymraeg neu Saesneg yn bur aml, ond gwyddech nad rhodresa yr oedd. Gofýnnodd fy nhad iddo unwaith pam yr oedd mor hoff o ddyfynnu "yr hen farddoniaeth Saesnag 'na" yn y Seiat. Gwridodd f'ewythr, ac yna atebodd yn dawel, "Swancio tipyn, Robat, rhag i Rosie Hughes feddwl na fedar neb arall siarad Saesneg ond hyhi, wel'di." Ond gwyddai fy nhad na chlywsai gelwydd mwy erioed.
Atgasedd fy nhad tuag at "yr hen Saesnag 'na," efallai, a wnâi i'm hewythr gyfieithu llawer o'r pethau a ddyfynnai yn y Seiat i'r Gymraeg. Gynnau, pan euthum drwy ei lyfrau, llithrodd darn o bapur bychan allan o un ohonynt, ac adnabûm, ar unwaith, ysgrifen ofalus a destlus F'ewythr Huw. Llyfr o farddoniaeth Saesneg ydoedd, cyfrol o gerddi'r bardd Americanaidd James Russell Lowell. Eisteddais wedyn yn y gadair-siglo wrth y tân, a'r papur yn fy llaw, gan gofio, bron air am air, un o areithiau blasus f'ewythr yn y Seiat. Sôn yr oedd am yr hyn yr hoffai Iesu Grist inni fod — yn syml a chywir a charedig, ac yna dechreuodd roddi inni gynnwys un gân o waith James Russell Lowell. "'Dameg' ydi enw'r darn," meddai, "ac mae gan y bardd stori fach brydferth iawn ynddo fo. Fe benderfynodd Iesu Grist, medda fo, ddŵad yn ôl i'r hen fyd 'ma i weld a oedd pobol yn credu ynddo Fo mewn gwirionedd ai peidio. Fe yrrodd negas i ddweud am 'I ymweliad ymlaen llaw, a dacw esgobion a brenhinoedd y byd yn gwneud trefniada' ar 'I gyfar O. Lle bynnag y byddai O'n debyg o droedio, dyna roi carpedi o aur ar y llawr, a pharatoi llety iddo Fo mewn plastai a chastelli, ac wrth gwrs, y bwyd gorau a roed o flaen neb erioed.
'Ymchwyddai organ ar ôl organ gref
Mewn gorfoleddus fawl i'w Enw Ef,'
ac ym mhob eglwys a phlas a llys barn gwelai Ei ddelw
Ef Ei Hun yn amlwg ac yn hardd.'Ond er y gwychder, plygu Ei ben yn drist,
A chamu'n araf yn eu plith 'roedd Crist.'
O dan seilia' cadarn yr holl eglwysi crand, clywai Mab y Dyn ochneidia'r tlawd a'r anghenus a'r anffodus drwy'r holl fyd. A dyma Fo'n troi ar y bobol fawr oedd yn 'I arwain O ac yn dweud, ' Hefo dorau o arian a barrau o aur yr ydach chi wedi cau defaid Fy Nhad allan o'r gorlan. Mi fûm I'n gwrando ar sŵn 'u dagra' nhw'n syrthio er yn agos i ddwy fil o flynyddoedd bellach.' 'Ond gwêl,' medda' nhwtha', 'gwêl y delwa' a'r darlunia' hardd yma. Mae cerflunwyr ac arlunwyr gora'r byd wedi treulio blynyddoedd lawar wrth y rhain, ac fe wariwyd miloedd ar filoedd o bunna' arnyn' nhw.' "Wedyn, dyfynnai f'ewythr o'i gyfieithiad ei hun —
"Yna Crist a geisiodd werinwr tlawd,
Curiedig a chrablyd a thaeog frawd,
A merch amddifad, a'i dwylo'n rhy wan
I ymladd yr angen a oedd i'w rhan.
"Tynasant yn ôl pan welsant y rhain,
Rhag ofn iddynt faeddu eu gwisgoedd cain,
A dywedodd Crist, "Dyma hwy i chwi,
Y lluniau a wnaethoch ohonof Fi.'"
Hwn, casgliad o farddoniaeth James Russell Lowell, oedd un o hoff lyfrau f'ewythr. Un arall oedd y gyfrol las acw — "Poems of Matthew Arnold." Darllenai ac ailddarllenai gerddi'r beirdd hyn gyda blas, ac aml y codai ei ben o'i lyfr i alw sylw fy nhad at ryw ddarn go arbennig.
"Gwranda ar hwn, Robat. 'Roedd y Matthew Arnold 'ma yn 'i dallt hi." A darllenai rai llinellau yn uchel, a'i lais yn oedi'n hiraethus uwch pob gair.
"Go dda, wir, Huw," fyddai sylw fy nhad, ond mewn tôn a awgrymai mai dweud hynny i blesio F'ewythr Huw yr oedd.
"'Dydw' i ddim yn dy ddallt di o gwbwl, Robat," meddai f'ewythr wrtho un noson, pan glywodd ganmol glastwraidd felly ar ryw bennill a dybiai ef yn eithriadol.
"Pam? "
"Wel, 'rwyt ti'n feddyliwr cryf ac yn medru dadansoddi syniada'r Apostol Paul yn llawn gwell na neb a glywais i rioed. Ac eto, pan ydw' i'n dŵad ar draws meddylia' tebyg niewn barddoniaeth, dydyn nhw ddim yn dy gyffroi di o gwbwl."
"Ond yn Saesnag y mae nhw, Huw."
"Pa ods am hynny?"
"Llawar iawn o ods. Mae gen' i syniad go lew o'r hyn y mae'r dyn yn drio'i ddweud, wel'di, ond y mae 'i waith o'n rhywbath pell iawn a diarth imi. Pan fyddi di'n darllan y llinella' 'na n uchal, mi fydda' i'n teimlo'n annifyr, fel 'taet ti'n cyflawni rhyw bechod, fachgan. Nid Huw, fy mrawd, wyt ti wedyn, ond rhyw ddyn diarth mewn ffroc côt a het silc a spats."
Piti imi fynd i Ysgol Nos yr hen James Davies o gwbwl, ynta'," meddai f'ewythr braidd yn sarrug.
"'Rẃan, Huw, paid di â 'ngham-ddallt i," atebodd fy nhad. "Mi wnest yn iawn i ddysgu Saesnag hefo'r hen Ddefis, a 'does neb yn falchach na fi fod fy mrawd yn medru darllen llyfra' gora'r Sais. Ond rhaid iti gofio nad es i ddim i ysgol James Defis ac mai iaith amball Stiward fel yr hen Robins hwnnw fu Saesnag i mi. Panf ydd Mr. Jones, y gweinidog, yn dyfynnu rhywbath yn Saesneg ar 'i bregath, mi fydda' i'n teimlo'n reit ddig wrtho fo."
"'Neno'r bobol, pam? "
"Am mai iaith dyn diarth ydi hi, Huw, ac mai dyn diarth ydi Mr. Jones pan fydd o'n 'i defnyddio hi. Nid Mr. Jones sy yn y pulpud wedyn. Dyn di-lol fel chdi a finna' ydi Mr. Jones, heb ddim affliw o swanc ar 'i gyfyl o, ond pan mae'n troi i ddyfynnu rhywbath yn Saesnag, mi ydw' i'n rhyw ddisgwyl gweld tsiaen aur fawr yn ymddangos o rwyla ar draws 'i wasgod o a modrwy yn sgleinio ar 'i fys bach o, fachgan. A phwy sy'n dallt yr hyn mae o ni ddyfynnu? Chdi a Lewis Roberts a . . . a phwy arall?
Nid atebodd f'ewythr, dim ond gwenu'n dawel arnaf i, ond sylwais na phoenai fy nhad â dyfyniadau Saesneg ar ô1 hvnny. Dim ond pan fyddai â'i drwyn yn y llyfr bach acw, "The Republic of Plato." Dro ar ô1 tro y gwelais ef yn dweud
"Robat! Mae'n rhaid iti wrando ar hwn, Saesneg ne' beidio. Clyw mewn difri!"
Pan awgrymodd fy nhad un noson y byddai'n well i'm hewythr ddarllen ei Feibl, gwylltiodd fel matsen a dweud bod "mwy ym mys bach y Plato 'ma nag oedd yn holl broffwydi'r Hen Destament hefo'i gilydd. "Brysiodd fy mam i'n galw at ein swper.
Darllenais innau y rhan fwyaf o'r llyfrau a oedd gan F'ewythr Huw — "Ymadawiad Arthur a Chaniadau Eraill," "Caniadau Cymru," "Llyfr y Tri Aderyn," "Y Bardd Cwsg," "Drych y Prif Oesoedd," "Homiliau Emrys ap Iwan," gweithiau Eben Fardd, a Cheiriog, ac Islwyn, nofelau Daniel Owen, a "Straeon y Chwarel" gan R. Hughes Williams. Ni flinai f'ewythr ar storïau Dic Tryfan, chwedl yntau, a châi fy nhad hefyd bleser mawr yn y llyfr. Cofiaf lawer seiad ar yr aelwyd pan ddarllenai f'ewythr un o'r storïau allan i'm tad ac Ifan Môn a Dafydd Owen. "'Rargian fawr!" "Wel, da drybeilig!" "Mae o'n 'i dallt hi i'r dim!" fyddai'r sylwadau aml, a phan ddôi rhai o dermau arbennig y chwarel i'r stori, dyna dri phen yn nodio ar ei gilydd ac yna'n troi at y darllenwr gyda gwên o werthfawrogiad, fel petai ef, ac nid R. Hughes Williams, fuasai awdur y llyfryn. Daeth cymeriadau'r storïau hyn— Harri Trwyn Cam, Robin Deg o'r Gloch, Huw Huws, Robin Bwt—yn boblogaidd iawn yn ein tŷ ni yr amser hwnnw; yn wir cofiaf Ifan Môn yn taflu" fel y buasai Huw Huws yn dweud" neu "chwedl yr hen Robin Bwt druan" i mewn i lawer ymgom am y chwarel.
Darllenais y rhan fwyaf o lyfrau Saesneg f'ewythr hefyd, er bod rhaid imi gyfaddef na chefais i mo'r blas amynt a gâi ef. "Sesame and Lilies" gan John Ruskin, er enghraifft — darllenais hwnnw ddwywaith, gan geisio pwysleisio yn fy meddwl y pethau a farciodd f'ewythr ar ymyl pob tudalen, ond pur araf ac anodd fu fy nhaith drwy'r llyfr. "The Ethics of the Dust" gan yr un awdur, "Sartor Resartus" gan Thomas Carlyle, dramâu Shakespeare yn y gyfrol acw o ledr hardd, "David Copperfield," barddoniaeth John Milton, cerddi Robert Browning — do, mi geisiais eu darllen i gyd o dro i dro. Sut na chaf i yr un pleser ynddynt ag a gâi F'ewythr Huw? A dacw'r nofel fach acw gan J. M. Barrie — "A Window in Thrums." Soniai f'ewythr am Jess a Leeby a Hendry fel petai wedi ei fagu hefo hwy, ond ni afaelodd y nofel a'i thafodiaith Ysgotaidd ynof i. Ai am nad yw dychymyg f'ewythr gennyf? Ia, y mae'n debyg. Petawn wedi fy mendithio â'i feddwl chwim ef, buaswn yn fwy hoff o ddarllen y llyfrau yn ac eraill. Er hynny, af â hwy hefo mi i'r llety. A darllenaf hwy i gyd eto — o barch i'm Hewythr Huw.
.jpg)
—————————————