O Law i Law/Pennod VII - Y Lliain

← Pennod VI - Llestri Te

O Law i Law gan T Rowland Hughes

Pennod VIII - Llyfrau →

VII—Y LLIAIN

Yr oedd Ella newydd orffen golchi llestri'r te pan ddaeth ei mam i mewn.

"'Rydach chi'n ôl yn gynnar, Meri Ifans," meddwn.

"Ydw'. Mi gês i fws handi iawn yn f'ôl. 'Roedd o'n aros reit o flaen tŷ fy nghnithar, a phan gyrhaeddis i'r groesffordd, dyna lle'r oedd y bws o Gaernarfon yn aros imi . . . 'Roes Ella ddigon o de i chi John Davies?"

"Do, wir, a thamaid o ginio reit flasus."

"Dos di adra 'rŵan, Ella," meddai wrth ei merch. "Dos i ofalu am swpar-chwaral Jim. Mi wyddost fel y mae o bron â llwgu pan ddaw o adra o'r gwaith."

"Gwn yn iawn, ac os na fydd y bwyd yno ar y bwrdd o'i flaen o, mi fydd yn well ganddo fo lwgu na pharatoi dim iddo fo'i hun."

"'Roist ti de i Wil?"

"Do, y mwnci bach iddo fo."

"Be' mae o wedi'i wneud 'rŵan?"

"'Roedd o'n llwch blawd i gyd yn dŵad adra o'r ysgol. Ned Stabal yn cario sachaid o flawd ar gefn y gasag o'r stesion ac wedi rhoi reid i Wil ar ben y sach, os gwelwch chi'n dda. Mi ro' i Ned Stabal iddo fo pan ga' i afael ynddo fo!"

"Cofia di ddweud 'i hanas o wrth Jim."

"Hy, 'wnaiff ÿ cradur hwnnw ddim ond chwerthin am ben y peth. Dim ond cymryd arno 'i fod o am hannar lladd Ned—a rhoi winc fawr ar Wil. 'Wn i ddim pam y priodis i ffŵl 'run fath â fo. Na wn i, wir."

"'Fuo' 'na lawar o bobol yma?"

"Do, amryw, 'mam. Mi werthis i'r cloc bach oedd yn y llofft i Mrs. Davies, Tŷ Ucha', carped y grisia' i Susan Griffiths, lamp i Lewis Tŷ Coch, y ei tsieni hwnnw oedd yn y parlwr i hogan Dic Steil, gwely'r llofft fach i Leusa Morgan, a . . ."

"I bwy?"

"I Leusa Morgan."

"A finna' wedi dweud wrthat ti am beidio â gwerthu dim iddi hi. 'Thalodd hi ddim amdano fo, 'rydw' i'n siŵr."

"Mi ddaw hi â'r pres yma y peth cynta' bora 'fory, medda' hi. Now wedi dal deg 'sgodyn cymaint â hyn, ac wedi mynd i lawr i'r dre i'w gwerthu nhw."

"'Faint o bysgod ddeudist ti?"

"Deg."

"Hy! Rhai cymaint â be'?"

"Cymaint â hyn."

A rhoes Ella ei bys ym mhlyg ei phenelin a dal ei braich allan. Gwgodd ei mam arni.

"Wel, " meddai Meri Ifans, "mae'r gwely yn y llofft fach, ac yno y bydd o nes daw Leusa Morgan yma â'r pres yn 'i llaw. Cymaint â hyn, wir! "

Wedi i Ella frysio adref, aeth ei mam ati i rifo'r canfasau a'r llieiniau a ddug o'r llofft. Gwelwn hi'n cydio mewn un lliain gwyn ac yn ei agor allan a'i ddal i fyny.

"Mi ddylech chi gael arian da am hwn, John Davies. Lliain damasg digon o ryfeddod. Un mawr hefyd."

Lliain mawr gwyn ydoedd, a'i wynder yn ariannaidd wrth iddi ei ddal yn y golau. Rhedai patrwm o ddail a blodau drwyddo.

"Heb 'i iwsio o gwbwl, am wn i, " meddai Meri Ifans. "Diar, ond ydi o'n grand? Lle cafodd eich mam o, tybed?"

"'Ydw' i ddim yn siŵr, ond mae gen' i ryw go' iddi 'i gael o gan 'i meistres cyn priodi."

"Pan oedd hi'n gweini yng Nghaernarfon?"

"Ia, os ydw' i'n cofio'n iawn. Mi glywais i hi'n dweud droeon'i fod o'n rhy fawr i fwrddy gegin, ac mi fuo'n bygwth 'i dorri o'n ddau. Ond 'wnaeth hi mo hynny; 'roedd hi'n biti 'i sbwylio fo, medda' hi."

"Pwy fasai'n 'i brynu o, tybad? Gwraig y Person, 'falla'. 'Wyddoch chi be', mae o bron yr un fath yn union â'r lliain Cymundeb sy yn y capal, ond bod hwnnw wedi mynd yn dena' ac wedi dechra' raflio. Diar, fel y byddai'ch mam druan yn 'i olchi o ac yn 'i smwddio fo bob yn ail Cymundeb! Mor ofalus y byddai hi!

"'Roeddach chi'n dweud bod hwnnw'n mynd yn dena' ac yn dechra' raflio, Meri Ifans?"

"Ydi, ers tro bellach. Ond be' arall sy i'w ddisgwyl?

Mae o gynno' ni yn y capal ers — O, ers tros ddeng mlynadd.

Mi fuo'ch mam yn hynod ofalus ohono fo, ond 'does dim disgwyl i liain bara am byth."

"'Wnâi hwn y tro, Meri Ifans?" "I'r Cymundeb? 'Rargian fawr, gwnâi. Ond . . , "

"Mi ro' i o i'r capal. Mi wn y basai 'mam yn licio hynny."

"Mi fydd Ifan Jones wrth 'i fodd. Ond 'ydach chi'n siŵr . . .? "

"Ydw'."

Aeth Meri Ifans i'r llofft yn fuan wedyn, a gadael y lliain gwyn ar silff y dresel. Ia, ei roi i'r capel a wnawn, er cof am fy mam, er cof am Mr. Jones y Gweinidog—er cof am Twm Twm. A ffrydiodd atgofion i'm meddwl, am y Cymundeb, am Mr. Jones — ac am Twm Twm.

Y mae'n rhaid imi gyfaddef mai testun chwerthin gogleisiol oedd y Cymundeb imi pan oeddwn i'n hogyn. Fy nhad ac Ifan Jones, un bob ochr i'r capel, a ddygai blât arian y bara a chwpan arian y gwin o amgylch y seddau. Yr oedd traed Ifan Môn yn rhai trymion iawn, a'i esgidiau Sul yn gwichian fel y camai'n araf o sedd i sedd; rhoddai ei bwys hefyd ar ben y sedd a gwyro ymlaen fel petai'n gofalu na chymerai un o'r cymunwyr fwy na'i siâr o'r bara ac o'r gwin. Ymsythai ennyd wedi derbyn y plât neu'r cwpan yn ôl, ac yna torrai gwich ingol yr esgidiau ar y distawrwydd sanctaidd. Rhoddai fy mam bwniad imi bob tro y deuai'r ysfa i chwerthin trosof, ond gwyddwn oddi wrth yr hanner-gwên yn ei llygaid nad ydoedd yn wir gas wrthyf. Am fy nhad, yswil a nerfus oedd ef ar ei hynt gymundebol. Ni wyddai i ba le yr edrychai na pha beth a wnâi â'i ddwylo. Fel rheol, taflai ei olygon i fyny i'r nenfwd fel petai rhyw gamwri mawr yn digwydd yn y sedd ac yntau wedi ei gyflogi i'w anwybyddu; plethai ei ddwylo o'i flaen am ennyd, yna gafaelai yn ei dei, wedyn plethai ei fysedd drachefn, ac yna tynnai allan yr hances goch sidan a gadwai fy mam iddo ar gyfer y Sul. Tynnwn innau fy nghadach poced allan pan gychwynnai fy nhad o'r sêt fawr tua'r seddau; gwyddwn y byddai ei angen arnaf i guddio'r wên lydan a fynnai ddyfod i'm hwyneb. Ni feiddiwn droi fy ngolwg' yn ôl i gyfeiriad sedd Defi Preis: pan wneuthum hynny un tro, tynnodd y wich hirfaith o esgidiau Ifan Jones ystumiau un mewn poenau arteithiol i wyneb Defi, ac ni fedrais innau ymgadw rhag pwff o chwerthin cyhoeddus.

Dyletswydd a gymerasai Ifan Môn arno ef ei hun yn ddiwyd a difrifol iawn oedd ceisio chwanegu at rif aelodau'r capel, efallai am fod Mr. Jones y Gweinidog braidd yn ofnus a hwyrfrydig yn hyn o beth. Credai Ifan Jones y dylid cael Bedydd bob hanner blwyddyn, os oedd modd yn y byd, ac âi o gwmpas y rhieni i'w hargyhoeddi ei bod hi'n hen bryd i'r mab neu'r ferch ymaelodi. Cyn gynted ag y dechreuais i weithio yn y chwarel, gwyddwn fod y pwnc hwn yn gysgod rhyngddo ef a'm tad, ef yn bendant y dylwn gael fy medyddio, a'm tad am i mi fy hun chwennych hynny yn gyntaf. Yr oedd Defi Preis, ac yntau yr un oed â mi, i gael ei fedyddio un nos Sul, a chofiaf y taflai Ifan Jones sylwadau go awgrymog tuag ataf drwy'r wythnos honno yn y chwarel. Daliai at y testun, mor gyndyn â chi wrth asgwrn, y prynhawn Sadwrn hwnnw pan euthum i'w helpu ef a'm tad i baratoi'r "seston", fel y galwem y fedyddfa dan lawr y pulpud, ar gyfer trannoeth. Ond ni thyciai ei gyndynrwydd ddim: teimlwn y dylwn gael rhyw weledigaeth ar y pwnc, ac yr hoffai Mr. Jones imi weld ystyr y Bedydd yn gliriach.

Y Sadwrn hwnnw y bedyddiwyd Defi Preis ddiwrnod cyn ei amser. Digwyddais daro arno yng nghanol y pentref a sôn imi fod yn cynorthwyo fy nhad ac Ifan Jones i redeg dŵr i'r fedyddfa.

"'Ydi hi'n ddofn iawn?" gofynnodd Defi.

"At dy 'sgwydda' di, was," meddwn innau.

"Tyd draw imi gael 'i gweld hi."

Ac i ffwrdd â ni i'r capel. Safodd Defi yn synfyfyriol ar fin y 'seston', ac eisteddais innau ar sedd Mr. Jones y Gweinidog.

"Dew, mae hi'n edrach yn oer, 'achan," meddai Defi, a phenliniodd i roi ei fys yn y dŵr.

Codais innau a mesur â'm llygaid y ffordd o ymyl y sedd dros y fedyddfa i'r rhimyn llawr dan ganllaw'r pulpud.

"Mi fedra' i neidio tros hon," meddwn.

"Hy, medri ar dy dafod."

"Oreit, 'ta'." A rhoddais naid o fin y sedd tros y dŵr, gan gydio'n dynn yn rheilen y pulpud yr ochr arall.

"Dyna fo iti. Mi fetia' i na fedri di ddim."

Os medrwn i, fe fedrai Defi, a safodd wrth ymyl sedd y pregethwr yn ystum un a oedd ar fin neidio, nid yn unig tros y dŵr, ond tros ganllaw'r pulpud a thros y seddau oll i ben arall y capel. Poerodd ar ei ddwylo, taflodd un golwg i'r dŵr oddi tano, ac yna neidiodd. Cyrhaeddodd ei draed yr ochr arall yn ddiogel, ond yn anffodus, ni chydiodd ei ddwylo yn y ganllaw, a syrthiodd yn ôl ar ei gefn i ddŵr y fedyddfa. Yno y sblasiai ac y tagai pan ddaeth Ifan Môn i mewn i gloi'r capel; gwadnodd Defi hi am ei fywyd, gan adael ei ôl dyfrllyd ar lawr y festri.

Ni chefais i fy medyddio nes oeddwn tros ddeunaw oed. Ar waethaf cymhellion aml Ifan Môn, dal i ohirio'r dydd a wnawn, a chwarae teg iddo, gadawai fy nhad fi'n llonydd. Ni soniodd Mr. Jones air wrthyf ychwaith, ac nid edrychai'n achwynol i'm cyfeiriad pan fedyddiai eraill. Yr oeddwn i'n meddwl y byd o Mr. Jones; ef oedd fy arwr er pan oeddwn yn hogyn bach. Pan alwai ar fy nhad ynglŷn â rhyw fater ariannol yn y capel, neu pan ddeuai i chwarae draughts hefo'm Hewythr Huw, gwyliwn bob ystum ac osgo o'i eiddo a daliwn ar bob gair o'i enau. "Un o'r dynion nobla' "oedd disgrifiad cyson F'ewythr Huw ohono ac nid gwiw i neb ddweud gair yn ei erbyn yn ein tŷ ni. "Gwyn eu byd y rhai pur o galon," oedd ei destun y nos Sul ar ôl marw f'ewythr, a thorrodd i lawr ar ddechrau ei bregeth. "Dim llawar o bregethwr" oedd barn amryw amdano, ond ni feiddiai neb ddweud hynny yng nghlyw fy nhad. Ac fel y tyfwn, awn innau yn fwy chwyrn o hyd os digwyddwn glywed rhyw anair iddo ar y stryd neu yn y chwarel neu yn y capel. Onid oedd yn ysgolhaig ac yn llenor? Oni roddai'n hael, o'i arian prin, at bob achos teilwng? Oni frysiai i bob tŷ lle y clywsai fod afiechyd neu dristwch? Onid arhosai ar ei draed hyd oriau mân y bore, ac weithiau drwy'r nos, wrth ambell wely cystudd? Ac onid oedd yr un fath bob amser wrth bawb—yn syml a charedig a chywir?

Rhyw nos Sadwrn oedd hi pan benderfynais gymryd fy medyddio. Aethai fy nhad i'r capel gydag Ifan Jones i daflu golwg olaf tros y trefniadau yno, ac eisteddais i wrth y tân yn gwylio fy mam yn smwddio lliain y Cymundeb ar gyfer trannoeth. Edrychodd braidd yn yswil arnaf wrth ofyn,

"'Wyt ti ddim wedi meddwl am gael dy fedyddio, John?"

"'Sdim brys, mam. Pam oeddach chi'n gofyn?"

"O, dim byd."Ac aeth ymlaen â'r smwddio.

"'Mam?"

" Ia?"

"'Ydach chi eisio imi gael fy medyddio?"

"Wel, na, ond . . ."

"Ond be'?"

"Dim ond 'mod i'n meddwl y gall y peth fod yn poeni. tipyn ar Mr. Jones."

"Poeni Mr. Jones? 'Ddeudodd . . . 'ddeudodd o rywbath wrthach chi?"

"Naddo, dim ond . . ."

"Dim ond be', 'mam?"

"Dim ond gofyn 'oeddat ti wedi sôn rhywbath wrtha i."

Poeni Mr. Jones! Ni feddyliaswn am hynny.

"'Mam? "

"Ia, John? "

"'Rydw' i am fynd draw i dŷ Mr. Jones."

"O?"

"A dweud wrtho fo y liciwn i gael fy medyddio nos yfory."

"Ti ŵyr ora', John bach." A gwenodd yn dyner uwchben y lliain gwyn a smwddiai.

Ond wedi imi gael fy medyddio, ni olygai'r Cymundeb lawer imi. Gwrandawn yn astud iawn ar Mr. Jones yn darllen y bennod — y XXVI o Fathew, yn ddieithriad — a dilynwn ei bregeth yr un mor eiddgar, gan benderfynu glanhau fy meddwl ar gyfer yr ordinhad. A chyn gweinyddu'r sacrament, cynorthwyai Mr. Jones fì a phawb arall trwy ddyfynnu yn hynod dawel a dwys yr adnod, "Eithr holed dyn ef ei hun; ac felly bwytaed o'r bara ac yfed o'r cwpan." Ond cyn gynted ag y rhoddwn y darn o fara rhwng fy nannedd, diflannai fy nuwioldeb oll. Trown y frawddeg "Hwn yw fy nghorff" yn fy meddwl, ond lladdai rhyddiaith y briwsion ar fy nhafod holl farddoniaeth y peth. Digwyddai'r un peth pan yfwn y gwin. "Hwn yw fy ngwaed "— ond, â melyster y gwin yn fy ngenau, pell ac atgas oedd y syniad o "waed". Gwnawn fy ngorau glas i gael golwg glir ar y drychfeddwl sanctaidd, i syllu trwy wydr cymylog y ddefod, ond methu, methu a wnawn. Hyd nes dyfod helynt Twm Twm.

Thomas Edward Thomas oedd yr enw a roes ei rieni arno, ond prin y gwyddai neb hynny nes i'r geiriau gael eu torri ar garreg ei fedd. "Twm Twm "oedd ef i bawb, i hen ac ifanc, i barchus ac amharchus, ac y mae'n bur debyg y llewygai Twm pe galwai rhywun ef yn Thomas Edward. Lletyai hefo Cadi Roberts, hen wraig a oedd yn byw ar y plwy' ers blynyddoedd; yno, beth bynnag, i lawr wrth y llyn, y cysgai ac y llyncai damaid o frecwast, ond dyn a ŵyr ymh'le y câi fwyd trwy weddill y dydd. Hel ei damaid fel rhyw gardotyn answyddogol a wnâi, a gofalai llawer un am gadw bara a chaws neu ddarn o gig ar gyfer Twm Twm. Nid bod arno eisiau llawer o fwyd; yr oedd yn well ganddo yfed na bwyta, a llymeitian o fore hyd hwyr oedd ei wynfyd ef. Ni welais mohono erioed yn feddw — nid oedd ganddo ddigon o arian i hynny; ac ni welais mohono erioed yn hollol sobr. Enillai ychydig o bres trwy lanhau ystabl Siop y Gongl, ac ychwanegai atynt trwy gario rhyw nwydd neu fag o'r orsaf i rywun, neu trwy ddifodi'r naddion i Huw Saer, neu helpu Now Morgan i beintio'r cychod, neu hel grug gwyn a'i werthu i ddieithriaid. Mewn gair, rhyw fyw o ddydd i ddydd a wnâi Twm Twm, a digon i'r diwrnod ei ddrwg ei hun.

Gwisgai Twm Twm fel cardotyn, ac ni phoenai am eillio 'i wyneb ond rhyw unwaith bob wythnos. Câi rodd o gôt neu drowsus neu wasgod neu gap gan rywun byth a hefyd, ac ni welid neb yn y pentref â chymaint o amrywiaeth yn ei wisg. Ond er ei holl wendidau, yr oedd Twm Twm yn hoff gan bawb, yn arbennig gan blant a chŵn yr ardal. Rhoddai gwraig Siop y Gongl ddyrnaid o dda-da iddo bron bob dydd, ac âi Twm Twm am dro damweiniol i fyny'r Stryd Fawr pan âi'r plant i'r ysgol a digwydd iddo gofìo bod ganddo dda-da yn ei boced. Llanwai ei bocedi eraill â darnau o gig a mân esgyrn, ac ysgydwai pob ci ei gynffon pan welai Twm Twm yn agosáu. A'r ystabl tu ôl i Siop y Gongl oedd meddygfa ymlusgiaid ac ehediaid; yno y dygai plentyn gi â draenen yn ei bawen, neu lyffant â'i droed yn gwaedu, neu aderyn â'i adain yn friw.

Achosodd ymddangosiad Twm Twm yn sedd olaf y capel, un nos Sul, gyffro mawr. Prin y credai Ifan Jones ei lygaid ei hun, pan gododd i ganu ac i wynebu'r gynulleidfa, a daliai i rythu'n syn o'i lyfr emynau i gyfeiriad y dieithryn. Ni chreasai ymweliad y Gŵr Drwg ei hun fwy o syndod, a throai aml un ei ben yn ystod y gwasanaeth, yn arbennig yn ystod y weddi, i edrych a oedd Twm Twm yno o hyd. A phan ddychwelodd Dafydd Owen i'r sêt fawr hefo'r casgliad, tafìodd Ifan Môn olwg pryderus i'r blwch. Yr unig un na chymerai ddiddordeb o gwbl yn yr ymwelydd annisgwyl oedd William Preis, y barbwr, a sleifiodd i mewn i'r un sedd yn ystod yr emyn cyntaf; yn ôl y rhai a eisteddai yng nghefn y capel, ymwthiodd William Preis i ben arall y sedd gan anwybyddu'n llwyr un o'i gymdeithion yn y Red Lion.

Pe digwyddai rhyw ddieithryn fod yn y capel, y mae'n sicr y credai mai pregethwr a gyrhaeddodd yn o hwyr, ac a lithrodd yn ddisylw i'r sedd gefn rhag creu cynnwrf, a eisteddai yn y sêt. Oherwydd yr oedd gwisg orbarchus am gorff tenau Twm Twm, côt a gwasgod ddu hynod hen-ffasiwn, trowsus llwyd-olau, coler big a ffrynt eang ynghlwm wrthi, a thei du anferth ag ynddo bin a ryddhâi ddisgleirdeb gemau lawer. Y mae'n wir na ffitiai'r dillad fel y dylent, bod y goler lawer yn rhy fawr i'r gwddf esgyrniog ac y mynnai'r ffrynt galed blygu ac ymwthio allan o'r wasgod, a gwir hefyd fod yn rhaid i Twm Twin dorchi ei lewys bob tro y dymunai ddyfod o hyd i'w ddwylo — ond craffu'n fusneslyd yr oeddych i ddarganfod rhyw fanion felly. Sleifiodd allan — yng nghwmni William Preis, efallai—yn ystod yr emyn olaf, gan adael o'i ôl derfysg o gwestiynau. Pa gorwynt a chwythasai Twm Twm i'r oedfa? Ai William Preis a'i harweiniodd yno? Ymh'le y cawsai'r dillad? Ai Cadi Roberts a'u dug i'r golau o ddyfnderoedd rhyw gwpwrdd a fuasai'n gwarchod trysorau ei gŵr ers ugain mlynedd? Atebodd pob un yn ôl y doethineb a roddwyd iddo.

Pam y daethai Twm Twm i'r capel, ni wn. Dywedai rhai i Mr. Jones y Gweinidog ddilyn rhyw blentyn a gludai gath glwyfedig i ystabl Siop y Gongl, ac iddo synnu a rhyfeddu at ddeheurwydd a thynerwch y dwylo anffaeledig yno. Ni wn, ond deuai i'r addoliad Sul ar ôl Sul yn ei wisg hynafol, a sleifio'n dawel, ar ôl y noson gyntaf honno, i'r sedd gefn yr ochr arall i'r capel, rhag i William Preis deimlo'n anghysurus o'i arddel. Yr oedd William Preis ac yntau'n gyfeillion mawr — yn y Red Lion, ond y mae'n bur debyg y teimlai'r barbwr na ddylai'r cyfeillgarwch hwnnw ddatblygu yng nghwmni'r saint, a thyfodd rhyw gytundeb greddfol rhwng y ddau i anwybyddu ei gilydd. Neu efallai fod Twm Twm, yn holl ogoniant ei ddillad Sul, am fod yn llawn mor annibynnol â William Preis.

Rosie Hughes a gychwynnodd y gwrthryfel yn erbyn Twm Twm. Hen ferch biwis ac addurnol oedd Rosie, un bwysig ac urddasol iawn yn ei thyb ei hun. Eisteddai, yn dlysau a sidanau i gyd, yng nghongl y flaenaf o'r pedair sedd a ffurfiai ysgwâr i'r chwith o dan y pulpud, a gwelai o'r fan honno bawb yn y gynulleidfa. Aeth cyffro drwy ei holl blu sidanog pan ganfu Twm Twm, y nos Sul gyntaf honno, a rhoes dro sydyn yn ei sedd a chodi ei gên i ddangos yn eglur i bawb yr ystyriai beth fel hyn yn warth ac yn sarhad personol. "Be' oedd y bwgan-brain 'na yn wneud yn y capel, Robert Davies?" oedd ei chwestiwn i'm tad cyn brysio'n fân ac yn fuan, fel iâr ar ei hurddas, allan o r capel. Ond dal i ymddangos yn y sedd olaf a wnâi'r "bwganbrain," a phenderfynodd Rosie Hughes gysegru holl egnion ei morwyndod gwyw i'r uchel swydd o'i yrru ymaith i'w ffordd a'i fyd ei hun.

Y cam cyntaf a gymerodd Rosie oedd talu ymweliad â'm tad, trysorydd y capel, a digwyddwn innau fod yn y tŷ ar y pryd.

"Dŵad i'ch gweld chi ynglỳn â'r capel, Robert Davies," meddai yn ei ffordd gyflym, gymhenllyd, gan frathu pob gair.

"Eisteddwch, Miss Hughes," meddai fy mam.

"Thanciw."

"'Roedd yn ddrwg gynno' ni glywad am eich profedigaeth chi, Miss Hughes," meddai fy nhad, mewn tôn a awgrymai mai rhyddhad iddo oedd deall i'w mobryd, yr hen Edith Hughes, ymdawelu ar ôl ei holl swnian.

"Ia, auntie druan, poor dear. Ond 'roedd hi bron yn seventy-nine, you know, ac wedi cael bywyd reit happy. Amdani hi yr oeddwn i eisio'ch gweld chi, Robert Davies." "O?"

"'Rodd hi'n well off, as you know, ac mae hi wedi gadael 'i harian i mi. Am imi edrach ar 'i hôl hi ers blynyddoedd, of course."

"Mi wnaethoch chi eich gora' iddi hi, Miss Hughes," meddai fy mam.

"'Ron i'n ffond o'r hen lady ac yn falch o'i chwmni hi ar ôl i father druan farw. Poor father, 'roedd o'n meddwl y byd o'r hen gapel, ond oedd, Robert Davies?"

"Mae hi'n golled inni ar 'i ôl o, Miss Hughes. Cyfrannwr hael iawn—fel chitha', o ran hynny."

Colled ar ôl arian Ifan Hughes, y groser, a olygai fy nhad, gan mai gŵr di-asgwrn-cefn a hollol ddiddychymyg a fuasai ef, un â'i athrylith yn cael llawn fynegiant mewn pwyso te a naddu cig moch. Gadawsai yntau rai miloedd o bunnoedd i Rosie, a rhwng y ffortiwn honno ac arian ei modryb, yr oedd hi, bellach, yn bur gyfoethog.

"Meddwl yr oeddwn i, Robert Davies, y liciwn i roi rhyw hundred pounds o arian Anti Edith i'r capel. Mi wn i y buasai hi a father yn hoffi imi wneud hynny, d'you see."

"Wel, wir, Miss Hughes, " meddai fy nhad, "fe fydd y brodyr yn falch iawn. 'Dydi'r sefyllfa ariannol ddim yn rhy lewyrchus fel y gwyddoch chi."

"Quite, ac mae'r hen gapel isio'i beintio ers tro. Ond mae 'na un peth sy'n poeni tipyn arna' i, Robert Davies, yn worry mawr imi."

"Be' ydi, hwnnw Miss Hughes?"

"Y Tom Tom 'na sy'n dŵad i'r capel ar nos Sul."

"Ydi, mae'r peth yn worry mawr imi. 'Dydw' i ddim yn licio 'i weld o yno at all."

"O?"

"Ac mae eisio i rywun ddweud wrtho fo am beidio â dŵad yno, Robert Davies."

"O?"

"Meddwl yr oeddwn i na fasai Anti Edith druan ddim yn licio imi roi hundred pounds o'i harian hi i'r capel a phobol fel'na yn dŵad yno i amharchu'r lle."

"O?"

"Ac 'roeddwn i'n meddwl hefyd, Robert Davies, mai chi ydi'r dyn gora' i fynd at y Tom Tom 'na a siarad hefo fo."

"O? "

Yr oeddwn i a'm mam yn adnabod fy nhad yn ddigon da i wybod bod huodledd ysgubol yn yr unsillafau hyn. Ofnem glywed y dicter cudd yn ffrwydro.

"'Roeddwn i'n siarad wrth Mrs. Howells y Bank am y peth gynna', ac 'roedd hitha' yn teimlo yr un fath, you know, Robert Davies."

Gwelwn fy nhad yn codi i roi pwniad i'r tân, peth anghyffredin iawn iddo ef ei wneud. Fel rheol, gallai'r tân fynd allan ar ddim a wnâi ef iddo, a haerai fy mam mai'r ffordd orau i ddiffodd tân oedd rhoi fy nhad i eistedd wrtho.

"Wel, Miss Hughes, " meddai, wedi dychwelyd i'w gadair, "mae'r hen Dwm Twm yn ddigon diniwad."

"Drunkard, Robert Davies, drunkard. Scamp a dim arall."

"Ond pa ddrwg mae o'n 'i wneud yn y capal, Miss Hughes? 'Fedra' i ddim gweld bod . . . . "

"Drwg! Neithiwr ddwytha' yr oeddwn i'n meddwl am y dynion noble oedd yn y capel pan on i'n hogan—llond y sêt fawr ohonyn' nhw — Richard Evans, Edward Jones, yr hen Robert Owen, David Lloyd. Be' fasa' nhw'n ddweud? 'Ro'n i'n meddwl be' fasa' father druan yn 'i ddweud. Mae'r peth yn worry mawr i mi, Robert Davies, yn worry mawr iawn. A 'fedra' i ddim, on my conscience, roi hundred pounds Anti Edith druan i'r capel os ydi o i fod yn le i bobol fel yr hen Tom Tom 'na. I just can't do it, ydach chi'n dallt. Y mae smell diod arno fo hyd yn oed ar y Sul."

Daeth Mr. Jones y Gweinidog i mewn i'r tŷ y munud hwnnw, a chododd Rosie Hughes ar dipyn o frys. Ysgydwodd Mr. Jones law â hi, gan ddweud mai dim ond galw am funud yr oedd ac na fynnai iddi gychwyn ymaith er ei fwyn ef.

Ond yr oedd Rosie newydd gofìo ei bod hi ar frys gwyllt.

"Be' sy, Robat Davies? "gofynnodd Mr. Jones ymhen ennyd, gan sylwi bod fy nhad yn dawel iawn.

"'Ydach chi isio canpunt at gronfa'r eglwys, Mr. Jones?" oedd ateb fy nhad.

"Gan Miss Rosie Hughes?"

"Ia."

"Wel, oes, debyg iawn, Robat Davies. Mi fedar hi fforddio'r arian, yn enwedig 'rŵan ar ôl marw 'i modryb."

"Medar. Ond mae 'na un amod, Mr. Jones."

"Amod?"

"Ein bod ni'n gofyn i Twm Twm aros i ffwrdd o'r capal."

"O?"

"Be' ydi'ch barn chi, Mr. Jones?"

"A oes angen i chi ofyn, Robat Davies?"

A llanwodd y ddau eu pibellau i gael mygyn uwchben un neu ddau o faterion eraill yn ymwneud â'r capel.

Colli ei dymer ar unwaith a wnaeth Ifan Môn pan aeth Rosie Hughes ato ef ynglŷn â'r un pwnc, ac adroddai'r hanes wrthyf i a'm tad ar y ffordd i'r chwarel gyda balchder mawr. "Mi ddeudis i wrthi hi am gadw 'i hen bres, Robat," meddai, "ac 'mod i'n gobeithio gweld Twm Twm yn flaenor hefo ni cyn bo hir. Mi gês i row gynddeiriog gan y ferch 'cw ar ôl i Rosie fynd."

Bob bore ar y ffordd i'r gwaith, Twm Twm oedd testun y sgwrs rhwng fy nhad ac Ifan Môn. A phan ddechreuodd Rosie Hughes ac eraill sorri ac aros gartref o'r capel, tyfodd Twm Twm eu hymgom yn arwr i farw drosto, yr hen bechadur yn sant a erlidid, y dyhiryn yn wron, y meddwyn yn ferthyr o'r merthyron. Esgynnodd Twm Twm o ddinodedd glanhawr ystabl Siop y Gongl i fod yn Achos cysegredig, yn ymgorfforiad o ddioddefaint pob gwrthodedig, ac ymhell cyn iddynt gyrraedd y bonc, yr oedd fy nhad ac Ifan Môn yn barod i gael eu llosgi wrth y stanc tros y truan dirmygedig hwn. Ac ar eu ffordd adref o'r chwarel, daliai fflam eu sêl; yr oeddynt o hyd, pe deuai'r gofyn, yn barod i farw trosto. Llymeitian yn hamddenol a phoeri sug baco i ddysglau-blawd-llif y Red Lion, heb wybod dim am y cynnwrf a'r huodledd hwn, a wnâi Twm Twm.

Ymunodd Mrs. Howells y Banc a gwraig arall o'r enw Susan Jones ym mhrotest Rosie Hughes, ac arhosodd y tair o'r capel am ddau Sul Rhywfodd neu'i gilydd, daeth Twm Twm i wybod am y terfysg a achosai, a diflannodd yntau'n llwyr o gyffiniau'r addoldy a dychwelyd i'w garpiau ac i gwmni Capten, ceffyl Siop y Gongl, ar nos Sul. Ac yna, yn sydyn hollol, bu farw Twm Twm.

Cofiaf y bore Sul hwnnw'n dda. Edrychai Mr. Jones, wrth iddo ddringo i'r pulpud, yn llwyd a lluddedig, ac ymddangosai yn bell a breuddwydiol yn ystod ei bregeth. Byr iawn oedd yr oedfa, a throes fy nhad a minnau tuag adref yn dyfalu beth a oedd yn poeni'r gweinidog. Goleuwyd ni yn fuan iawn, oherwydd galwodd Cadi Roberts cyn cinio i weld fy nhad. Dywedodd i Twm Twm gael ei daro'n wael y noson gynt, ac i Mr. Jones fod wrth erchwyn ei wely trwy'r nos yn ei gysuro ac yn gweinyddu arno. Cysgodd Twm Twm ryw ychydig yn y bore bach, ond agorodd ei lygaid i weld goleuni cyntaf y wawr, ac yna eu cau am byth. Mynnai Mr. Jones, meddai hi, dalu holl dreuliau'r cynhebrwng a'r claddu, ac aethai ati y bore hwnnw i ofalu am yr holl drefniadau.

Yr oedd hi'n Gymundeb y nos Sul honno, a dyna'r tro cyntaf i'r ddefod olygu rhywbeth mewn gwirionedd imi. "Cyfaill publicanod a phechaduriaid" oedd testun pregeth Mr. Jones, a chrynai rhyw drydan trwy dawelwch dwys ei lais. "Dim llawar o bregethwr" oedd y farn gyffredin amdano, ac y mae'n debyg fod gwir yn y ddedfryd. Dilynai ei nodiadau'n rhy fanwl, a phetrusai beunydd, fel petai'n ymbalfalu am eiriau. Ond y nos Sul honno, ni phetrusai ddim, ac ni phoenai am ei nodiadau. Prin y credem, wrth glywed yr huodledd syml o'i enau ac wrth weld fflach y dicter dwyfol yn ei lygaid, mai Mr. Jones a bregethai. Diolchodd Rosie Hughes yn fawr iddo ar ôl y gwasanaeth; ni chlywsai hi well pregeth erioed. "Holed pob dyn ef ei hun," meddai Mr. Jones yn dawel wrth fwrdd y Cymundeb, gan edrych, mi debygwn, i gongl y sedd bellaf un. Yn ei weddi, diolchodd am y Gŵr a fu farw tros drueiniaid y byd, tros bublicanod a phechaduriaid, tros yr amharchus eu gwisg a'u gwedd. Erfyniodd ar Dduw am ddeffro'r Samariad yn ein calonnau ac am faddau inni ein parodrwydd i fyned o'r tu arall heibio. Cofiaf hyd heddiw un frawddeg o'r weddi seml honno. "Gweld pobl yr ydym ni, ein Tad," meddai. "Dyro ras inni i geisio'u deall."

Pan estynnodd Ifan Môn blât y bara imi y nos Sul honno, teimlwn, am y tro cyntaf, fy mod yn cymryd rhan mewn ordinhad sanctaidd iawn. Wrth blygu fy mhen, daeth imi ddarlun o Twm Twm wedi ei ddiosg a'i archolli gan ladron ei bechodau ei hun a'i adael yn hanner marw ar fin y ffordd. A cheisiais innau, fel y Samariad trugarog hwnnw gynt, groesi ato i rwymo'i archollion ac i dywallt ynddynt olew a gwin.

Byth er hynny, am Mr. Jones ac am Twm Twm y meddyliaf yn ystod y Cymundeb. Y mae hi'n dair blynedd bellach er pan fu farw Mr. Jones, ac ni alwyd gweinidog gennym i gymryd ei le. Ymddengys y tair blynedd imi fel doe, ac felly hefyd y deng mlynedd er pan fu'r helynt ynglŷn â Twm Twm. Gwelaf, wrth syllu ar y lliain gwyn acw a drawodd Meri Ifans ar silff y dresel, wyneb main a gwelw Mr. Jones wrth fwrdd y Cymundeb y nos Sul honno, a chlywaf eto gryndod ei lais yn erfyn am ddeffro'r Samariad ynom. 'Roedd ei wallt, a fuasai'n ddudew ychydig flynyddoedd cyn hynny, bron yn wyn, a rhedai dwy rych ddofn i lawr hyd bob ochr i'w wyneb cerfiedig.

Rhof, mi rof y lliain gwyn i'r capel, er cof am fy mam a olchai liain y Cymundeb drwy'r blynyddoedd, er cof am Mr. Jones, "un o'r dynion nobla'," chwedl F'ewythr Huw — ac er cof am Twm Twm.

—————————————