Oriau yn y Wlad/Gweled Anian
| ← Ffynnon y Tylwyth Teg | Oriau yn y Wlad gan Robert David Rowland (Anthropos) |
Yn Mrig yr Hwyr |
GWELED ANIAN.
Mae gweled Bywyd—Bywyd iach a phur,
Yn ysbrydoliaeth i eneidiau llesg.
****
Gwynfyded eraill ar orchestion dyn—
Ar gestyll, pontydd, a pheiriannau chwim;
Gwell genyf fi yw treulio awr o saib
I wylied Bywyd—Bywyd cwbl ddi-dwyll.
I.
YN mhlith y galluoedd y dylem roddi pob mantais iddynt i ddadblygu y mae y gallu i sylwi; y ddawn i ganfod defnyddiau addysg a mwynhad yn y gwrth- rychau cyffredin yr ydym yn d'od i gyffyrddiad â hwy.
Y mae sylwi i bwrpas yn allu, ac yn allu gwerthfawr. Yr oedd. rhywun yn canmol gŵr neillduol yn mhresenoldeb Dr. Johnson, gan ddweyd, "He is a man of general information." Ebai y doctor wrtho, "Is he a man of general observation?" Yr oedd Dr. Johnson, un o ddynion callaf ei ddydd, yn gosod y gallu i sylwi yn uwch na'r wybodaeth hono a gesglir drwy gyfryngau ail llaw. Ac eto, ychydig mewn cymhariaeth sydd yn ei feithrin yn ddyladwy. Gellid dweyd am dyrfa fawr o blant dynion,-"Llygaid sydd iddynt, ond ni welant." Yr ydym, ar brydiau, wedi cyfarfod â phobl gawsant y fantais o deithio gwledydd, a gweled rhyfeddodau Natur a chelf; ond wedi d'od yn ol heb sylwi ar ddim gyda'r dwysder hwnw sydd yn troi gwrthrychau allanol yn ddefnyddiau myfyrdod a mwynhad.
O'r tu arall, adwaenom rai nad ydynt wedi cael mantais i "deithio," yn ystyr ddiweddar y gair; ond, drwy gyfrwng sylwadaeth feddylgar yn eu bro eu hunain, y mae ganddynt etifeddiaeth deg o wybodaeth ymarferol. Pell ydwyf o ddweyd dim yn ddifrïol am deithio na theithwyr. Goreu po fwyaf o'r byd a welir, os rhoddir chwareu teg i'r gallu sydd yn sylwi ac yn. canfod ystyr mewn pethau. Yn niffyg hyny, nid yw yr holl deithio ond cyffroad arwynebol a darfodedig. Geilw y Saeson y dosbarth yma yn globe-trotters. Y maent yn trotian yn ddibaid, ond heb aros digon yn unman i dderbyn argraff y weledigaeth. Ond, fel y dywedwyd y mae yn bosibl treulio oes led gartrefol heb grwydro rhyw lawer yma a thraw, ac eto, drwy sylwadaeth bersonol ddod yn feddianol ar lawer o wybodaeth ddyddorol i'w pherchen, a buddiol i eraill. Dichon mai y ffordd oreu i ddangos hyn fyddai crybwyll am rai o'r gwŷr hyny a roddasant achles i'r ddawn hon, ac a ddaethant, mewn canlyniad, i gael eu cyfrif yn mysg cymwynaswyr eu rhyw.
Un o'r gwŷr hyn ydoedd Henry Rowland, offeiriad Llanidan, ar finion y Fenai, yn Ynys Mon. Dywedir na fu y gŵr da hwn ond ychydig oddicartref yn ystod ei oes. Conwy oedd y fan bellaf, meddir. Ond gwnaeth iawn am y peth drwy sylwi yn fanylach ar yr hyn oedd o gwmpas ei gartref; ac yn enwedig traddodiadau ac olion henafiaethol. Gwnaeth nodiadau manwl o'r hyn a welai, a chyhoeddwyd ffrwyth ei sylwadau yn llyfr, ac y mae Mona Antiqua,[1] bellach, yn un o drysorau ein llenyddiaeth.
Perthyn i'r un dosbarth, ac i'r un cyfnod, yr oedd Gilbert White o Selborne, yn neheudir Lloegr. Offeiriad oedd yntau; gŵr tawel a syml, ond yr oedd yn sylwedydd cywir. Craffai ar bobpeth a welai yn ei rodfaon dyddiol. Nid oedd un creadur yn rhy ddi-sylw ganddo. Elai efe nid yn unig at y morgrugyn ond at holl breswylwyr y llwch, a throes yn fywgraffydd iddynt heb dâl na gwobr. Prin yr oedd dim rhyfedd yn digwydd yn myd yr adar neu y trychfilod mân yn y plwyf hwnw, heb fod y gyfrinach yn wybyddus i Gilbert White. Ysgrifenai lythyrau at un neu ddau o gyfeillion oedd yn cymeryd dyddordeb yn yr un pethau. A llythyrau hynod ydynt! Nid oes ynddynt un gair of son am ddigwyddiadau cymdeithasol. Yn yr ystyr hwn, y maent yn debyg i lythyrau Goronwy Owen. Dau beth neillduol a geir yn y rheiny—holi am ryw hen lyfr Cymraeg, neu am ryw hen offeiriad plwyf y disgwylid iddo fyn'd i wlad well. Ond am lythyrau Gilbert White, y maent yn llawn o gyfeiriadau at natur a'i phlant. Nid oedd ynddo un uchelgais i wneyd enw fel awdwr; ond, heb geisio, megis, ar bwys ei ddawn i sylwi, fe ddaeth yn un o'r awduron mwyaf dyddorol. Casglwyd ei ysgrifau yn nghyd, a chafwyd ei fod, wrth roddi hanes un plwyf, wedi croniclo pethau sydd yn meddu gwerth cyffredinol. Gwnaed y llythyrau yn llyfr, yr hwn a gyhoeddwyd yn 1789—dros gan mlynedd yn ol. Y fath nifer o lyfrau a argraffwyd yr adeg hono, ac ar ol hyny, sydd wedi eu hebargofi yn llwyr! Ond y mae y Natural History of Selborne, gan Gilbert White, wedi myn'd drwy lu o argraffiadau, ac yn aros hyd y dydd hwn yn un o'r llyfrau mwyaf dewisol fel arweinydd i gyfrinion Anian. Ac y mae y byd yn ddyledus am dano i'r ffaith fod yr awdwr yn sylwedydd, wedi cymhwyso ei hun i "weled y peth fel y mae.
Gellid nodi dynion cyhoeddus, heb fod yn awdwyr, a enillasant enw ac enwogrwydd yn ngrym y gallu arbenig hwn,—llygad i weled Anian. Yn eu plith yr oedd Richard Humphreys, Dyffryn, a Joseph Thomas, Carno. Nodwedd amlwg yn y naill a'r llall ydoedd y ddawn i sylwi. Yn nglŷn âg Humphreys o'r Dyffryn, yr oedd dylanwad y ddawn hon ar ei feddwl ef yn cymeryd y ffurf o foes—wersi a dywediadau byrion, cofiadwy, wedi eu seilio ar ffeithiau ac ar brofiad bywyd cyffredin. Yn ei pherthynas â Joseph Thomas, yr oedd yr un ddawn yn ymffurfio yn hanesynau a chydmariaethau tarawiadol sydd, bellach, wedi suddo i gof a chalon gwlad.
II.
DRACHEFN, y mae llygad i weled Anian yn allu sydd yn dedwyddoli ei berchen, a hyny mewn amgylchiadau a gyfrifid gan lawer yn amddifad o elfenau cysur a mwynhad. Dyna—unigedd. Byddai aros mewn neillduaeth, yn nghanol gwlad, yn gosb drom ar lawer yn y dyddiau hyn. Un rheswm am y peth ydyw —fod y gallu i sylwi heb ei amaethu yn briodol; maent yn tynu eu holl gysur trwy gyfrwng dysgu, ac yn gadael sylwi heb ei feithrin o gwbl. Ond pan y mae hwn yn cael chwareu teg, nid oes yr un lanerch yn gwbl annyddorol. Ceir fod distawrwydd y dyffryn, a chilfachau y mynyddoedd. yn llawn o wrthrychau addas i ddedwyddoli y meddwl, ac i'w dywys at yr Hwn sydd "ryfedd yn ei weithred, ac ardderchog yn ei waith." Ac y mae hyn yn wirionedd, nid yn unig am olygfeydd rhwysgfawr ac arddunol, ond hefyd am bethau syml a chyffredin. mae y dosbarth cyntaf fel meistriaid y gynulleidfa yn hawlio sylw ac edmygedd. Anhawdd meddwl am ddyn yn sefyll ar lan y cefnfor, neu yn ymyl y rhaiadr crychwyn, heb deimlo rhywbeth oddiwrth fawredd neu wylltedd yr olygfa. Gellir rhestru y rhain, y môr a'r . mynydd, y rhaiadr a'r afon, yn mysg pregethwyr mawr—"pregethwyr cymanfa "—Natur. Gŵyr pawb i ryw fesur am danynt. Ond y mae myrdd o wrthddrychau eraill sydd yn orlawn o ddefnyddiau mwynhad.
Y mae Ruskin, pan yn darlunio ystlysau'r Alpau, yn dweyd fod y golygfeydd mor eang, mor ddiderfyn, fel y mae y llygad yn diffygio wrth edrych arnynt. A'r feddyginiaeth ar gyfer hyny, ebai ef, ydyw crynhoi y sylw ar ryw un peth yn eich ymyl—tusw o fwswg, neu flodyn yn nghesail y graig. Ond mewn trefn i wneyd hyn, rhaid fod y gallu i sylwi, i ganfod tegwch yr hyn a ystyrir gan y lluaws yn ddistadl,-rhaid fod hwnw wedi ei feithrin yn flaenorol. Ac yn y cysylltiad hwn, gallwn nodi esiampl neu ddwy er dangos-pe y buasai hyny yn angenrheidiol-fod y gallu y soniaf am dano yn allu pleserus, yn ffynhonell mwynhad. Mewn hen rifyn o Longman's Magazine, fe geir ysgrif dan y penawd, "A Mountain Tulip." Y mae yr awdwr yn desgrifio ei hun yn dringo llechweddau Moel——— un o chwiorydd tal-gryf y Wyddfa. Unffurf a dof, meddai, ydyw yr olygfa ynddi ei hun; ond y mae y dringwr hwn wedi meithrin y gallu i sylwi mewn un cyfeiriad neillduol. A chyn hir, gwobrwyir ef am ei ymdrech. Wrth odreu un o'r meini mawrion sydd ar lethrau y Foel, y mae ei lygad yn disgyn ar lysieuyn bychan, yswil, a'i flodyn yn wyn fel yr eira. Dyna diwlip y mynydd! Nid oes hanes am dano yn Nghymru na Lloegr ond ar y llech weddau hyn. Plentyn yr eira ydyw; un o weddillion y cyfnod pell pan oedd yr iâ-fryniau yn gorchuddio yr Eryri. Y mae tylwyth y mountain tulip wedi myn'd yn hynod fychan erbyn hyn, ac fe ddywed y gŵr a'i gwelodd, iddo ei adael yno i wenu wrtho ei hun, rhag ofn mai efe oedd yr olaf o'r teulu oll. Y mae Wordsworth wedi darlunio dau gymeriad,— un heb agor ei lygad i brydferthwch Natur, a'r llall yn troi ei sylwadaeth yn ymborth i'w feddwl erbyn y dyfodol. Am y naill,—
"A primrose by the river's brim,
A yellow primrose was to him,
And it was nothing more."
Yr oedd yn edrych ar friallen felen fel yr oedd y fuwch neu y march yn arfer gwneyd; nid oedd cenad y gwanwyn yn cyflwyno un ystyriaeth foesol i'w feddwl, Ond am y llall, y mae yn myn'd at lan yr afon, ac yn gweled torf o'r blodau euraidd hyny—y daffodils—yn dawnsio yn yr awel, ac y mae ei galon yntau yn dawnsio i'w canlyn. Y mae'r olygfa yn suddo i'w feddwl, ac yn d'od yn ddefnydd cysur wedi llawer o ddyddiau,—
And oft when on my couch I lie
In vacant or in pensive mood,
They flash upon that inward eye
Which is the bliss of solitude;
And then my heart with rapture fills,
And dances with the daffodils!"
Dro yn ol, yr oeddwn yn cerdded gyda chyfaill ar hyd ffordd lled anyddorol; dim coed, nac afon, na thai, ond digonedd o gerrig a meini ar bob llaw. Yn y man, cymerasom seibiant. Tynodd y cyfaill forthwyl o'i logell, a dechreuodd fanylu ar ansawdd y meini,—eu neillduolion, eu tylwyth, a'u hanes. Dywedais fod y ffordd yn un anyddorol. Yr wyf yn galw y gair yn ol. Yn nghymdeithas sylwedydd, daeth yn un o'r llanerchau mwyaf difyr, a melus yw yr adgof am dani.
III.
Y MAE y gallu hwn, hefyd, yn un tra manteisiol, ac yn un y gellir ei arfer yn ddi—dor. Y mae yn datguddio rhywbeth yn barhaus. Synia rhai fod yn rhaid iddynt fyn'd yn mhell oddicartref mewn trefn i weled pobpeth o bwys. Ond y gwirionedd yw, os felly y mae, fod y gallu i sylwi ynddynt hwy mewn stâd amherffaith. Diwyllier y gallu hwn, a daw pob llanerch yn gyfrwng gwybodaeth ac addysg. Gyda'r allwedd yma yn ei feddiant, gall dyn anturio i'r cwm mwyaf mynyddig mewn llawn hyder y daw ar draws rhywbeth gwerth ei wybod. Y mae yn y ffriddoedd, y mawnogydd, a'r corsleoedd, lawer o wybodaeth guddiedig. Clywais ffermwr yn adrodd ei fod efe, un adeg, yn codi mawn yn nghwmwd Eifionydd. Yr oedd wedi tori yn lled isel i lawr, a daeth o hyd i ryw sylwedd caled, du fel y gloyn, ac ni wyddai yn iawn pa un ai pren ai carreg ydoedd. Taflodd ef o'r neilldu, heb feddwl mwy am dano. Un o'r dyddiau dilynol, daeth gŵr dieithr heibio y llanerch, canfu y telpyn du, a gofynodd i'r ffermwr beth a gymerai am dano. Dywedodd yntau, yn ddiniwaid, nad oedd yn werth dim ond i gyneu tân, a bod croesaw i'r gŵr dieithr wneyd a fynai âg ef. Ac felly y bu. Ond yn mhen rhai misoedd, derbyniodd y ffermwr bapur yn cynwys hanes darlith gerbron Cymdeithas Wyddonol yn Llundain, a'r testyn ydoedd, yr hen foncyff a godwyd o'r gors. Dengys hyn fod y gallu i sylwi yn dwyn pob llanerch dan warogaeth iddo ei hun; fel hudlath y swynwr, y mae yn gwneyd yr hagr yn brydferth, a'r distadl yn ogoneddus.
Nid pawb ohonom sydd yn cael treulio ein dyddiau. O fewn cyrhaedd Amgueddfa, neu arddangosfa o gywreinion. Ond, er hyny, na thristawn fel rhai heb obaith. Y mae amgueddfa fawr Anian o fewn ein cyrhaedd, a'i phyrth yn agored ddydd a nos. Y mae ei hystafelloedd yn ddirif, a'i gwrthrychau yn fyrdd myrddiwn, ac yn ymestyn o'r atom i'r bydoedd gloewon sydd yn tramwy y gwagle gwyrdd. Os gofynir beth yw y telerau a beth sydd yn amod aelodaeth, gellid ateb mewn un gair,—llygad agored a meddwl byw, y gallu i sylwi ar ei gwrthrychau. Pa le bynag y byddo hwn, gall ei berchen ddweyd fel y Salmydd," Arlwyi ford ger fy mron; fy phiol sydd lawn." Iddo ef, y mae llais ymhob awel, a gwersi yn y gronynau llwch. Y mae y fforest yn llyfrgell; y cae yd yn gyfrol o athroniaeth. Y mae hanesiaeth yn y graig, ac y mae yr afon a red heibio yn bryddest fyw. Gan hyny, gellir dweyd wrth bob un yr agorwyd ei lygaid,—Dos, rhodia'n rhydd, a deui o hyd i wersi, prydferthwch, a doethineb yn mhob man, ac yn mhob peth,—
"Tongues in trees,
Books in the running brooks,
Sermons in stones,
And good in everything."