Oriau yn y Wlad/Yr Hen Gymydogaeth

← Oriau yn y Wlad

Oriau yn y Wlad gan Robert David Rowland (Anthropos)

Pont Cwmanog →

YR HEN GYMYDOGAETH.

I.

WEDI blynyddau o absenoldeb, cefais y dwfn bleser o dreulio wythnos yn hen ardal fy mebyd. Yr oedd yr adeg yn un hyfryd; delw haf yn argraphedig ar bob peth. Treuliwyd y dydd cyntaf yn yr "Eisteddfod Gadeiriol," cyfle manteisiol i weled llawer o gyfeillion y dyddiau gynt. Gan fod gweithrediadau y gylchwyl wedi ymddangos yn gryno ar ddalenau y newyddiaduron nid oes angen ychwanegu dim yn y cyfeiriad hwnw. Da oedd genyf weled y boneddwr o Rûg mor aiddgar a phybyr dros y sefydliad. Gall wneyd llawer o les yn y ffordd hon, a bydd yn enillydd ei hunan yr un pryd. Y mae efe eisoes yn "Anrhydeddus" o ran teitl, ond ychwanegir at ei anrhydedd os pery yn gefnogydd llenyddiaeth a chân. Llawenydd oedd genyf weled amryw o feirdd a llenorion Edeyrnion a'r cyffiniau. Yno yr oedd Rhuddfryn yn ymddangos yn wir barchedig, a'r llygaid treiddlym hyny yn edrych drwy bethau; Hywel Cernyw, yntau, yn dechreu britho, ond yn fywyd i gyd. Gyda'r brawd caredig W. R. yr oedd fy head-quarters tra yn ymdroi yma ac acw yn yr hen gym'dogaeth. Rhyfedd oedd genyf feddwl fod saith mlynedd lawn er pan fuom yn cerdded heolydd Corwen yn flaenorol! Y mae llawer cyfaill wedi ymado, ac aml i wyneb wedi newid er 187—. "Sut mae Hwn-a-hwn?" Ond nid oeddynt i'w cael; eto y mae llawer i'w canfod hyd y dydd hwn. Awn am dro ar hyd y brif heol oddiwrth orsaf y rheilffordd i waelod y dref.

Ar y chwith, dyma gapel haiarn wedi ei droi yn warehouse dodrefn, ac ymddengys yn hardd. Tebyg iawn yw yr Ysgol Frutanaidd i'r hyn ydoedd pan oedd Mr. Clarke yn ysgolfeistr. Y mae yr yard bron fel cynt, ond beth am y bechgyn a'r genethod oedd mewn afiaeth yn chwareu yma yr adeg hono? Nid ydyw ond megis doe; er hyny—

Nid oes un gloch a ddichon
Eu galw heddyw'n nghyd.

Lle mae Ivy House? Llawer gwaith y bum yno pan oedd y Parch. W—— yn weinidog yn Nghorwen. Yr ydwyf yn ddyledwr iddo am lawer o hyfforddiant a charedigrwydd. Ganddo ef y cefais waith Henry Kirke White yn anrheg. Dyma un o'r llyfrau goreu genyf hyd heddyw, oblegid efe a agorodd fy meddwl i weled rhyw gymaint o degwch barddoniaeth. Ond y mae "Ivy House" wedi peidio a bod, a'i le nid edwyn ddim. o hono mwy. Yr un pryd, rhaid addef fod yr addoldy yn edrych yn well o dan yr oruchwyliaeth bresenol. Chwith oedd genyf weled y cyfnewidiad yn siop "Robert Evans y Barbwr." Lle enwog am "sgwrs fu y siop hon. Byddai ambell un yn tynu dadl â "Bob," a gwae y neb fyddai dan yr ellyn y pryd hwnw! Collwyd llawer o waed yn y dadleuon hyn!

II.

BELLACH, ddarllenydd, ni a esgynwn i Ben-y-pigyn. Awn yn hamddenol, rhag ofn i ti gael "pigyn" yn dy ochr wrth ddringo. Bum yn ysgafn droedio y ffordd hon ganwaith er's talwm, ond yr wyf braidd yn meddwl fod y llwybr yn fwy serth nag ydoedd y pryd hwnw. "Pan ddaethum i Fangor yn llanc," ebai gwr wrthyf yn ddiweddar, "ni wyddwn fod un allt yn y lle. Erbyn heddyw y mae yn elltydd i gyd!" Y gwir yw, nid yw ieuengctyd yn meddwl am y peth, ac un o arwyddion henaint ydyw fod y gelltydd yn myned yn fwy serth. Ond dyma ni ar y top. "Sedd Glyndwr" oedd hen enw y llecyn. Gosodwyd y garnedd bresenol, yr hon sydd ar ffurf "buddai gnoc," er coffadwriaeth am briodas Tywysog Cymru yn 1863. Onid oes yma olygfa ardderchog? Ar y dde, dacw ddyffryn hudolus Llangollen, a phelydrau haul y gorllewin yn goreuro creigiau Eglwyseg. O'n blaen y mae Moel y Gaer, a godreu Dyffryn Clwyd. Ar y chwith, ymestyna dyffryn cyfoethog Edeyrnion. Mor brydferth yr ymddengys y brif-ffordd sydd yn ymestyn fel llinyn gwyn am filldiroedd! Mor fawreddog y mae yr hen Ddyfrdwy yn dolenu dros y dolydd! Odditanom y mae tref Corwen fel—ïe, fel beth? Wel, tebyg ydyw oddiyma i sarph hir-braff newydd lyncu an fail, ond heb gael amser i'w ddadansoddi! Ond eisteddwn i lawr i edrych o gwmpas, ac i ymgomio ychydig am rai a adwaenwn gynt. Yn y coed tewfrig acw, ar y dde, y mae palas y Rhaggatt, hen breswylfod y Llwydiaid. Yn nes atom y mae y Pentref, a bu un Mr. —— yno am lawer blwyddyn. Yr oedd yn wr hynod yn ei ffordd, ac yn byw, symud, a bod, fel "gwr boneddig." Elai i ambell gyfarfod misol perthynol i'r Methodistiaid yn yr ardaloedd. Wedi dod yn ol, gofynid iddo, "Sut gyfarfod oedd yno, Mr. ——?" Cyfarfod da iawn," fyddai yr ateb, ond odid; "yr oedd yno gystal darn o beef ag a fuasech yn hoffi ei wel'd ar fwrdd!" Pawb at y peth y bo, onide? Ar ein cyfer y mae Trewyn Fawr, cartref y diweddar John Davies am lawer blwyddyn. Gwr cadarn, tawel, oedd ef, a gwr o gyngor doeth. Ni siaradai lawer, ond yr oedd delw synwyr a barn ar ei ymadroddion. Ei hoff eiriau yn y gymdeithas eglwysig ydoedd," Gwylia na ddyco neb dy goron.—Yr hwn a barhao hyd y diwedd.—Bydd ffyddlawn hyd angeu." Cymeriad arall adnabyddus oedd "Jack Pencraig." Yn yr Ysgol Sul, un tro, gofynid i'r dosbarth esbonio yr ymadrodd, "yr ethnig a'r publican." Deffiniwyd yr olaf yn lled rwydd fel casglwr trethi, ond nid oeddynt mor sicr am yr ethnig. Wedi peth ystyriaeth, dywedai Jack ei fod o'r farn nad oedd yr ethnig yn ddim amgen na Relieving Officer! A dyna Jack Owen, cydymaith ffyddlawn i John Barleycorn am lawer blwyddyn. oedd gallu y brawd hwn i gael "glasied" yn ymylu ar fod yn athrylith. Mor ddoniol y byddai yn desgrifio y "rûmitis" yn ei aelodau! Ac yr oedd yn gryn fardd. Amser a ballai i mi nodi amryw eraill oeddynt yn "ffigiwrs" amlwg ar heolydd Corwen. Maddeued y darllenydd i mi am ei ddenu at y pwnc, ond dichon mai hwn fydd yr unig gofiant a ysgrifenir am rai a feddent lawer o hynodion mewn cyfeiriadau neillduol. Yn awr, y mae yn bryd i ni ddisgyn. . . . Wel, dyma ni wedi cyrhaedd y gwaelod. Cyn i'r nos ein dal bwriadaf ymneillduo i'r fynwent. Ië, dyma y llanerch lle gorwedd fy mam. Llawer tòn sydd wedi golchi trosof er pan welais hi ddiweddaf; ond y mae hi yn dedwydd huno "lle gorphwys y rhai lluddedig." Ni chafodd lawer o gysuron bywyd; dioddefodd boenau llym, ac yr oedd priddellau y dyffryn yn felus iddi. Carai fi yn fawr; gofalai am danaf fel canwyll ei llygad. ei llais yn disgyn ar fy nghlyw yn awr, o'r cyfnod hyfryd hwnw pan oeddwn yn hogyn direidus yn mhentref Ty'nycefn. "Mor anwyl, mor anwyl yw nam!" Ond ychydig o honom sydd yn sylweddoli hyny nes ei cholli yn nos y bedd. Mor falch fuasai ganddi fy ngweled! Ond, efallai ei bod yn edrych arnaf y funud hon. Modd bynag, bydd mynwent Corwen yn gysegr- edig yn fy nheimlad ar gyfrif y ffaith mai yno y gorphwys llwch yr un fu yn gofalu ac yn pryderu cymaint droswyf yn mlynyddau cyntaf fy oes. Ffarwel! Boed heddwch i anwyl weddillion fy mam.

III.

Y MAE yn foreu teg, a chyn i'r haul gyfodi yn ei wres, yr wyf am wahodd y darllenydd gyda mi i ardal neillawn rhagom yn ddiymdroi i gyfeiriad Brynbrith. O'n cwmpas y mae amaethwyr y gymydogaeth ar eu llawn egni gyda'r cynhauaf gwair. Lled syn genyf hefyd yw pasio Brynbrith. Lle enwog am garedigrwydd ydoedd yn yr amser fu-llety fforddolion mewn gwirionedd. Coffa da am "Sian," y ferlen ffyddlawn fu yn cludo cynifer o "genhadon hedd" i'r oedfa ddau o'r gloch yn Ucheldref. A phan yn "fachgen ysgol," un o'r rhai mwyaf poblogaidd yn ein mysg oedd " John Brynbrith"; ond machludodd ei haul tra yr ydoedd eto yn ddydd. Siomwyd gobeithion goreu ei berth- ynasau a'i gydnabod yn ei farwolaeth annisgwyliadwy; ac y mae ei rieni caredig wedi cefnu. Arall sydd yn y fangre yn awr. "Un genedlaeth a ä heibio, ac un arall a ddaw." Ond rhaid i ni brysuro rhagom ar hyd y ffordd gul sydd yn arwain heibio Penycoed; ac y mae arogl gwair yn llwytho yr awel. Dyma y Gate Goch, ond p'le y mae yr hen deulu? Nid yw y lle ond murddyn. A ydyw "Dafydd" ar dir y rhai byw? Yr ydym yn nesau at yr Ucheldref—hen adail ardderchog fu yn balas yn y dyddiau gynt. Yn un o'r ystafelloedd y pregethid ar nawn Sabboth; ac yr wyf yn cofio yn dda am yr hen bwlpud candryll. Ystafell drymaidd ydoedd, a chafodd aml i gymydog gyntun melus yma. tra y byddai y pregethwr yn ymboeni" yn y Gair a'r athrawiaeth." Wedi galw am enyd yn Moel Aden, yr ydym yn troi ar y dde, heibio Parc Uchaf, ac yna yn dechreu disgyn i waered i'r Bettws. Ie, dacw fe! mae oddeutu pymtheng mlynedd er pan fuom yn sefyll yn y fan hon o'r blaen, ac ni raid i mi ddweyd fod teimladau rhyfedd yn fy meddianu. Teimlwn rhyw berlewyg yn cerdded droswyf! ond rhag digwydd beth a fyddai gwaeth, daeth Dr. heibio ar geffyl, ac wedi tipyn o siarad (ni ddylid cadw Doctor yn hir), adfeddianais fy hun, a dechreuais edrych o gwmpas.

Ymddengys y Bettws ei hun yn lle llwydaidd, eto y mae yr ardal yn hynod o brydferth. Ond y mae arnom eisieu talu ymweliad â lleoedd neillduol. Wyddost ti lle mae Ty'nygraig, machgen i?" meddwn wrth hogyn ar y ffordd. Safodd yn syn am foment, ac ebai, "Does yno yr un ty 'rwan; neb yn byw er 'stalwm." Rhyfedd iawn! Aethum ar draws y cae, a chefais fod stori y bachgen yn wirionedd. Nid oedd yno ond y muriau moelion; ond y mae adgof yn fy nghynorthwyo i ddelweddu y fan fel yr ydoedd pan y galwn ef yn "gartref." Dyma yr hen aelwyd; acw y safai y cloc; yna yr oedd y ffenestr fechan lle tywynai haul y boreu i'r siamber ddiaddurn. Mae y graig eto y tu cefn i'r ty, a'r goedwig lle y cwynfana awel y nos yn aros fel cynt. Ond prudd-bleser ydyw aros yn mysg yr adfeilion hyn. Awn tua'r pentref. Pwy ydyw y gwr prysur, bywiog, acw? Tybed mai fy hen ysgolfeistr? Ond y mae ei gyfarchiad yn ddigon i wasgar pob amheuaeth ar y pwnc. Athraw da oedd——. Y mae wedi cyfnewid y swydd hono er's tro. Y mae yn awr yn ymwneyd â sylwedd meddalach nac ymenyddiau plant y Bettws. Y mae y pentref bron fel yr oedd ugain mlynedd yn ol, ond fod y tai yn llawer mwy adfeiliedig. Yn y preswylwyr y mae y cyfnewidiad mawr. Y mae yr efail yn ddistaw, a'r gofaint wedi diflanu. Ar y chwith y mae heol gul lle y byddai "Jane Jones" yn arfer gwerthu bara gwyn. Y mae hithau wedi myn'd a'r ty yn furddyn. John Jones, y White Horse, nid yw mwy. Aethum i fyny i gyfeiriad "ty'r person," er mwyn talu ymweliad â bwthyn Tycoch, lle y bum yn byw am ysbaid. Yno cefais fod pethau bron fel y gadewais hwynt. Yn y lle hwn y mae genyf y cof cyntaf am "bapyr newydd." Yr oedd rhyw ryfel yn bod ar y pryd, a byddai y papyr yn dod i'n ty ni ar ei daith drwy yr ardal. Yr oedd un papyr yn gwasanaethu i bentref cyfan y pryd hyny! Wrth ddychwelyd, rhedai fy meddwl at y diweddar Mr. Hughes, offeiriad y plwyf. Gwr a'i lond o natur dda ydoedd. Ni adawai i blentyn ei basio ar y ffordd heb ryw air caredig. Dychmygaf ei weled yn awr gyda'i fochau gwridog, a i het silk wedi cochi gan oedran. Ond odid na ofynai i mi ryw gwestiwn yn nglyn â hanesiaeth y Beibl, a mawr fyddai ei foddhad os gallwn ei ateb. Drwg iawn genyf ddeall nad oes carreg ar ei fedd. Yn sicr, y mae ei goffadwriaeth yn haeddu gwneuthur hyn iddo. Yr oedd yn wladwr da, yn wr o ysbryd eang a charedig, yn ymwelydd rhagorol â'r profedigaethus, ac yn dilyn. heddwch â phawb. Bu farw yn 1877, wedi bod yn offeiriad y plwyf am 25 o flynyddoedd.

IV.

LLE yr ydym, dywedwch? Mewn rhyw swn tebyg i swn corddi odditanom yn rhywle. O, yn Amaethdy Blaenddol, onide? Yno yr aethum i'r gwely neithiwr, beth bynag. Y mae yn fore hafaidd, ac yn y buarth gwelaf y bechgyn cyhyrog oedd gyda mi y noson gynt yn dadlwytho y gwair. Ar ol boreufwyd, ac wedi canu yn iach, yr ydym yn cychwyn ar hyd y ffordd gysgodol sydd yn arwain at Bont Melin Rug. Difyr ydyw syllu ar y cloddiau lle y tyf y mefus, clychau y gog, y gwyddfid, a'r rhosyn gwyllt. Mae rhywbeth yn anwyl yn y blodeuyn mwyaf diaddurn y ffordd hon. Dyma loeyn byw yn ysgafn hedeg heibio. Sawl gwaith y bum yn erlyn ei frodyr yn y dyddiau gynt! Ond cei lonydd yn awr, greadur tlws. Y mae edrych arnat yn ddigon o fwynhad. Wedi bwrw golwg ar Rydyfen, ac ysgol ddyddiol Moel Adda, yr ydym yn troi am ychydig i Efail Gruffydd Dafis, gerllaw y Bont. Son am Eisteddfod Corwen! Dyma y llywydd anrhydeddus mewn cae yn ymyl y ffordd yn trin gwair gyda'i holl egni. Y mae Cefn Rûg wedi ei adnewyddu er dyddiau yr hen Williams. Darn prydferth o ffordd ydyw hon; y mae yn anhawdd peidio aros i sylwi ar y coed noble sydd yn sefyll fel gwylwyr o amgylch. Ceir yma ambell i dderwen sydd bron yn berffaith mewn cymesuredd. Yr wyf yn sylwi fod y llwybr at y pysgodlyn wedi ei gau i fyny. A dyma y "tair celynen,"— mangre adnabyddus i breswylwyr yr holl ardaloedd. Nid ydynt mor drwchus ag y byddent yn y blynyddau gynt. Wedi cerdded ychydig yn mhellach, deuwn at yr Elusendai, lle y cafodd aml i hen bererin gysgod yn hwyr ei oes. Y mae yn gofus genyf am Jenny Roberts. Yn ei thy hi y cynelid cyfarfod plant Capel Rûg. A dyna Tudur a Citi Hughes,—pâr hynod yn eu dydd; Edward Thomas a Jenny Dafis—yr oll yn meddu ryw oddities personol. Nid yw Ty'nycefn yn ymddangos yn lle hynod i ddyn dyeithr, ond i hen drigianydd y mae yn llecyn gwir ddyddorol. Awn heibio yr ychydig dai sydd yma, ond ofer disgwyl gweled yr hen wynebau. Y mae Dafydd Roberts y Saer, un o oreuon y ddaear, wedi noswylio er's blynyddau. Gwag yw gweithdy John Hughes y Crydd. Distaw iawn, mewn cymhariaeth, ydyw yr Efail. Da genyf gael ymgom gydag Eryr Alwen. Cawsom lawer o flas yn adgofio troion y daith; yr adeg y byddem yn dyfod i'r Efail i fyned dros yr "adroddiad" neu y "ddadl" erbyn y Penny Readings neu y Band of Hope yn Nghorwen. Ni fynem anghofio dydd y pethau bychain. A'r pryd hyny byddai yr Eryr ei hun yn adrodd " Cywydd y Daran," a'r Gof," gan Gwilym Hiraethog, ac yn canu "Morfa Rhuddlan " gyda llawer o arddeliad. Cyn dychwelyd i Gorwen rhaid i ni gael gweled Capel Rûg, ac esgyn yr hyn a elwid genym yn "Dop Ceryg Gravel! " mae y llyn wedi ei sychu i fyny. Llawer codwm gafwyd yma ar y rhew. Yr ydym yn canfod fod mynwent Capel Rûg wedi ei chyfyngu am ryw reswm neu gilydd. Golwg hardd sydd ar y coed yw o'i chwmpas. Y mae yr hyn a dybiem oedd yn fedd-faen i ryw geffyl enwog yn aros fel cynt. Awn i'r capel,— adeilad hynod ar lawer cyfrif. Y mae y cerfiadau yn dangos ôl llafur a medr arbenig. Edrycha yr oll fel darn o'r cynfyd; a phrin y mae yr organ sydd yno yn awr yn cyd-daraw a'r adeilad. Esgynwn i'r oriel, ac yn y distawrwydd ceisiwn lanw y lle â'r gynulleidfa fyddai yn arfer dod yma flynyddau yn ol. Teulu y Wagstaffs oedd yn Rûg yr adeg hono, ac yr oeddynt yn hynod egniol gyda'r Ysgol Sabbothol, ac amcanion da eraill. Wedi myned drwy y fynwent, yr ydys yn cerdded gravel walk i gyfeiriad y Rûg. Ar gŵr uchaf y cae y mae derwen gangenfawr, ac o'i chwmpas er's talm yr oedd sedd syml a adwaenid fel "Sedd Lady Vaughan." Yr oedd yn lle campus i gael golwg gyflawn ar y wlad o amgylch. Ond fel llawer o bethau da eraill, y mae wedi ei symud. Cawn sefyll yma enyd i syllu ar yr hen lanerchau. Fel panorama o flaen ein llygaid y mae Glan Alwen, Dolglesyn, y rails gwynion (y maent yn ddigon llwydaidd yn awr), Pont Corwen, Penybont, Glandwr, Bryntirion, Tyucha'r llyn, &c.; ac fel background i'r olygfa y mae y Berwyn urddasol, a'r glaswellt a'r grug wedi eu cyfrodeddu fel mantell am dano. Ar ei gopa y saif Tynewydd Rûg (yr enw sydd yn newydd,—y mae yr adeilad yn dechreu myned yn hen), a dacw y ffordd sydd yn arwain igam-ogam tuag ato. Os mai Lady Vaughan a orchymynodd wneyd y sedd oedd yn y llecyn hwn, rhaid cydnabod ei bod yn meddu llygaid i weled anian. Anaml y ceir golygfa fwy amrywiol a chyfoethog. Ond yn nghanol yr holl degwch, nis gallaf beidio edrych yn hir ar Dy'nycefn. Y mae yn un o'r llanerchau mwyaf cysegredig yn fy nheimlad.

A bydded a fyddo drwy helynt fy oes,
Chwythed yr awel yn deg neu yn groes,
Boed afon fy mywyd yn arw neu lefn,
Mi gofiaf, anwylaf yr hen D'ynycefn!

V.

AR fin nos tawelfwyn, y noson olaf i mi fod yn Nghorwen, —aethum yn nghymdeithas Rhuddfryn i ben Moel y Gaer. Pan oeddwn yn hogyn, nid oeddwn yn meddwl fod dim yn rhyfedd yn y cylch ceryg sydd ar gopa y mynydd. Ond wedi gweled llawer o gyfeiriadau at y fan mewn llyfrau tebyg i Pennant's Tours in Wales, yr oeddwn yn fyw o gywreinrwydd i dalu ymweliad personol â'r adfeilion. Bum yn dra ffodus yn fy nghwmni. Bardd yw y guide goreu i le fel hyn; gall ei ddychymyg ef wisgo esgyrn hen draddodiadau â gïau ac â chroen. Yr ydym yn dringo yn araf a phwyllog, fel y gweddai i feirdd. Gall dyeithriaid Seisnig wibio dros ein mynyddau, ond braint meibion Ceridwen ydyw myned yn hamddenol i fwynhau golygfeydd natur! Mor dawel yw pobpeth o'n cwmpas! Y mae awelon yr hwyr yn falmaidd, a ninau yn tramwy trwy gnwd tew o redyn gleision. Nid oedd yn rhyfedd i awen fy nghyfaill fyned bron yn aflywodraethus! Yr oedd pob sylw yn mynu dod allan yn ngwisg y gynghanedd. Gallesid meddwl ar y pryd fod barddoni mor hawdd ag anadlu, a dichon ei fod dan ddylanwad ysbrydoledig golygfeydd fel hyn. Nid wyf yn cofio degwm y llinellau difyfyr a gyfansoddwyd. Dyma un specimen,—

I Foel y Gaer-nefol goryn—hybia
Anthropos a Rhuddfryn;
I wel'd Awst yn arlwyo dyn
Hefo'i wledd yn ngnhwd y flwyddyn.

Ond dyma y Gaer ei hun wedi ei chyrhaedd. Cerddwn yn araf o'i chwmpas. Y mae gweddillion y mur allanol, yr hwn a weithreda fel gwrthglawdd, oddeutu haner milldir o amgylchedd. Ar y cwr uchaf ceir adfeilion amlwg hen ystafelloedd, lle bu dewrion gynt yn ymbarotoi gogyfer â dydd y frwydr. Fel hyn y dywed Pennant am y lle:—

"Nid oedd gorsaf neu amddiffynfa Caer Drewyn ond un o'r gadwyn a ddechreuai yn Dyserth, ac a barheid hyd fryniau Clwyd, mynyddoedd Iâl. . . . . . . Dyma oedd encilfanau y preswylwyr yn amser rhyfel; yma y gosodent eu gwragedd, eu plant, eu hanifeiliaid, o dan warchodaeth gref, neu efallai tylwyth neu genedl gyfan ynddynt, nes yr enciliai y gelyn; oblegid ni allai byth fyw mewn gwlad lle y byddai pob math o ymborth wedi eu diogelu fel hyn."

Y mae yr un hanesydd yn desgrifio y fan fel y canlyn:

"Perthyna i'r amddiffynfa hon ddwy fynedfa. Yn agos i'r ochr ogledd-ddwyreiniol y mae ysgwar hirgul, yn ychwanegol at y prif weithiau; ac yn gymaint a bod y tir yn y fan hono yn lled fflat, cadarnheir ef à ffos fawr a mur. Oddifewn y mae olion hen adeiladau; y n mae un o honynt yn gylchyrog, ac yn amryw latheni o drawsfesur. . . . . Tybir fod Owain Gwynedd wedi meddiannu yr orsaf hon tra yr oedd Harri II. yn gwersyllu ar fryniau y Berwyn, ar yr ochr arall i'r dyffryn. A dywedir fod Owain Glyndwr hefyd wedi defnyddio y lle fel encilfa achlysurol."

Balch fuasem o wybod pa fath olwg oedd ar Gorwen a'r amgylchoedd pan oedd y Gaer hon yn nyddiau ei gogoniant. Ond y mae niwl yr oesau yn gorchuddio yr Bu Rhuddfryn a minau yn eistedd yn y tawelwch gerllaw olion yr hen ystafelloedd, ac yn ceisio dwyn. y gorphenol i'n gwyddfod: Y mae catrawd o filwyr Owain Glyndwr yn y lle yn mwynhau ychydig seibiant. Gosodir y bwa a'r waewffon o'r neilldu. Wedi trefnu y gwylwyr ar y muriau allanol, y mae y corn metheglin yn cael ei basio o'r naill law i'r llall oddimewn, a thra y mae y telynorion yn goglais y tànau, cyfyd y swyddog hynaf i gynyg iechyd da "Glyndwr ac Annibyniaeth Cymru." Ond wele, breuddwyd oedd! Nid oes yma ond y ceryg, y rhedyn, yr awel, a dau fardd wedi yfed braidd yn uchel o gwpan gwladgarwch yr hen ddewrion anwyl! Y mae y cof am eu gwrhydri yn peri i'r galon guro yn gyflymach. Gresyn fod eu hanes gymaint dan orchudd! Ymladdwyd rhai o frwydrau Rhyddid yn yr ardaloedd hyn; a phan yn cerdded yn ddidaro ar hyd y llanerchau yma, y mae yn eithaf posibl ein bod yn sangu ar lwch rhyw arwr a gwym podd yn aberth i ormes y Sais. Gwir a ddywedodd Ceiriog:-

Mewn anghof ni chânt fod
Wŷr y cledd, hir eu clod,
Tra'r awel dros eu beddau chwyth.
O! mae yn Nghymru fyrdd
O feddau ar y ffyrdd
Sy'n brif-ffordd hyd ba un y rhodia
Rhyddid byth!

Wedi treulio awr ddedwydd yn nghanol yr adfeilion. llwyd, yr ydym yn gadael Moel y Gaer i fwynhau y tawelwch sydd yn teyrnasu o'i deutu er's llawer oes. Yn annibynol ar ei thraddodiadau, y mae yr olygfa oddiar ei choryn yn fendigedig. Rhaid myned yn bur bell i weled coedwig mor urddasol a "Choed y Fron." Yn min hwyr edrycha yn debyg i gatrawd o filwyr; y coed derw sydd o'r blaen fel out-posts yn gwylio y gelyn, a'r goedwig ei hun fel square Brydeinig, yn aros y marching orders! Gellir desgrifio yr holl ardal yn ngeiriau prydferth Dewi Havhesp,—

Ei dolydd gwastad, heulog—ar hyd fin
Dyfrdwy fawr, drofaog;
Ei llwyni gwyngyll enwog,
Pàu dan gamp-Eden y gôg!

Os dymuna rhyw feirniad draethu ei lên ar dref Corwen a'r amgylchoedd, cynghorwn ef i esgyn Moel y Gaer cyn cyhoeddi ei ddedfryd. Diolch i Rhuddfryn am ei gymdeithas adeiladol.

VI.

LLEFARWN y waith hon yn unig. Wedi canu yn iach. â chyfeilllon mynwesol yn Nghorwen, yr ydym yn cychwyn ar daith i Gerrig-y-druidion. Rhaid oedd aros ychydig ar bont Corwen i fwrw y last fond look ar yr olygfa. A pha le y ceir ei thlysach?

Yr afon yn llithro yn mlaen mewn tawelwch heibio y glenydd, wedi eu gorchuddio â choed deiliog. Lle y mae y bâd hwnw a welid yn yr amser gynt yn dyfod yn araf i lawr yr afon? Tybiwn pan yn fachgen y buasai cael bod yn hwnw ar hir-ddydd haf yn berffeithrwydd mwynhad. Mewn tlysni a swyn y mae yn anhawdd meddwl am fangre sydd yn rhagori ar hon. Ond rhaid ei gadael. Yr ydym wedi bod gyda'r darllenydd hyd ranau o'r ffordd yma yn flaenorol; gan hyny, ni a gerddwn rhagom mewn distawrwydd nes dyfod at y "Cymro." Yma y mae yr olygfa yn gyfryw fel y rhaid i ni gael "rhoddi gair i mewn." Nid yw cylch yr olygwedd ond bychan, eto y mae yn llawn o swyn. Ceir yma ddarlun o natur in miniature. Mor brydferth yw yr eglwys sydd ar ein haswy! Credwn ei fod yn lle i'r dim i fardd-offeiriad. Yn nghanol y coed yna y mae, Maes-mor, a'r afon Ceirw yn llifo yn llonydd, ddistaw, heibio y palas. Yr ydym yn nghysgodion y goedwig hon yn teimlo ein hunain yn mhell o "swn y boen sy' yn y byd." Aroswn i ddadluddedu ychydig yn y siop sydd ar fin y ffordd. Wedi bwrw trem frysiog ar Gapel Dinmael a Chysulog, dyma ni yn ymyl Pont-y-glyn. Yma y mae y ffordd fawr yn curvio fel penelin ffidler. Odditanom, ar yr aswy, ceir y ceunant dwfn, erchyll. Ar hyn o bryd y mae dail y coed yn darnguddio ysgythredd y creigiau. O le arswydlawn yn nyfnder y nos! Ychydig yn mlaen y mae y bont, a chaiff y neb a roddo gipdrem i'r gwaelodion oddiar ei chanllaw olwg wir syfrdanol. Mae y llifogydd gauafol wedi llyfnhau a chafnio y creigiau wrth ruthro drwy yr adwy gyfyng o dan y bont. Gorchwyl celfydd oedd taflu y bwa hwn dros y ceunant. Os yw y darllenydd yn awyddus am esboniad ar y gair aruthredd, safed am enyd ar y llecyn hwn. Ond awn rhagom tua Thynant. Yma y mae capel newydd hardd gan y brodyr Wesleyaidd. Gwelwn fod yr hen gapel wedi ei droi yn siop saer. Yn y caeau o'n cwmpas gwelir y ffermwyr yn brysur gyda'r gwair. Cymerwn ychydig seibiant ar bont Llangwm. Y mae y pentref ar yr aswy, ond yn guddiedig o'r lle hwn. Yno y bu y prif-fardd Elis Wyn o Wyrfai. Dacw gapel yr Annibynwyr ar lethr y cwm. Yn nes atom y mae addoldy y Methodistiaid, er nad yw ei ffurf yn awgrymu hyny. Mae yr haul yn gogwyddo at fachlud, a'r olygfa o'r lle hwn yn hynod o dlos. Mor wahanol yw gwedd y Ceirw yn y dolydd hyn i'r hyn ydoedd pan yn diaspedain rhwng creigiau y Glyn! Ond nid oes i ni yma ddinas barhaus, rhaid brasgamu tua'r Cerrig. Bore dranoeth yr ydym yn cychwyn yn ngherbyd y Parch ——, —— i Fettws-y-coed. Y mae y brawd anwyl hwn yn gydymaith dyddanus, ac nid anghofiaf "Tommy" y merlyn chwaith. Ar brydiau safai ar ganol y ffordd, ac nid oedd un gallu a'i symudai nes yr ewyllysiai ei hun. Doniol oedd gwrando Mr. W. yn dweyd stori, ac yn anerch Tommy rhwng cromfachau. Soniai am ei bregeth fel "tamed plaen." Adroddai am dano ei hun yn dweyd yn rhywle, gan gyfeirio at ei bregeth: Fydda i yn sylwi fod pobl pan yn dwad i'r wlad am iechyd yn leicio tamed plaen (Tommy), a rhyw damed plaen sydd gen ine i'w osod ger eich bron (Tommy). Ond hwyrach pe bae ni yn troi i holi ar ambell bregeth blaen (Tommy) y byddai yn fwy anhawdd ateb nac y buasech chi'n meddwl 'rwan (Tommy), &c." Fel yna wrth ymddiddan, ac annog Tommy cyrhaeddwyd i Bettws-y-coed,—pen y daith yn y cerbyd hwnw. Ac yr wyf finau wedi cyrhaedd pen y daith gyda'r adgofion hyn. Bydded gwenau nef a daear yn tywynu yn ddidor ar yr "hen gymydogaeth."