Prif Feirdd Eifionydd/Nicander

← Ffon y Plisman

Prif Feirdd Eifionydd gan Edward David Rowlands

Cywydd i ofyn Cosyn →

NICANDER.

NICANDER.

"Eifion grand a Nicander
Eu cof da saif tra cyfyd ser."
—Eben Fardd.

DYMA i chwi un yn rhagor o gewri Eifionydd. Saif enw Morris Williams, M.A. (Nicander), yn uchel ymysg enwogion y fro hon.

Cewch yn ei hanes ddarlun o un o fechgyn eich gwlad ddringodd i glod ac anrhydedd ym myd addysg, er gwaethaf tlodi ac anfanteision.

Ganwyd ef yn y flwyddyn 1809; gwelwch felly fod Eben Fardd ryw saith mlynedd yn hŷn nag ef.

Ei gartref pan yn blentyn oedd y Gaety, yn agos i Bentyrch Isaf, plwyf Llangybi.

Yr oedd yn nai fab chwaer i'r enwog Pedr Fardd; felly nid rhyfedd i'r awen ddatblygu ynddo yntau.

Ar ol iddo adael yr ysgol ddydd, anfonwyd ef i ddysgu gwaith saer coed. Ond nid oedd ei fryd ar y gwaith yma. Gwyddoch yn dda mor annifyr yw ceisio dysgu rhyw waith nad oes gennych unrhyw bleser ynddo.

Daliai Morris Williams, y saer ieuanc, ar bob cyfle gâi i ddarllen. Gyda'i lyfr y byddai o hyd, a meddyliai ei feistr na ddelai daioni byth ohono,—fel saer coed beth bynnag.

Yn Ysgol Farddol Eifionydd y dysgodd farddoni, gyda Dewi Wyn ac Ellis Owen, Cefn y Meysydd. Yr oedd Eben Fardd yn aelod o'r ysgol honno yr un adeg, a dywed hanes un cyfarfod fel hyn:—

"Wedi i mi ddarllen yr anerchiad yn lled swil a chrynedig, dyma alwad ar Morris Williams i draddodi ei araith, ag i fyny ag ef mewn munud wrth y tân, yn llefnyn gwridgoch pur hyderus, a thraethodd ei gyfarchiad yn dra llithrig a boddhaol; hwn a ddaeth ymhen amser yn Nicander y Cymry."

Gwelid yn amlwg fod talent neilltuol yn y bachgen ieuanc hwn, a phan oedd yn bedair-ar-bymtheg oed anfonwyd ef i Ysgol Ramadegol yng Nghaer. Ymhen rhyw ddwy flynedd aeth i Goleg yr Iesu, Rhydychen, a graddiodd yn M.A. gydag anrhydedd. Dyna i chwi ganlyniad y darllen a'r dysgu pan yn saer coed. Peidiwch rhoi ffarwel i'ch llyfr pan yn gadael yr ysgol; nid ydych ond ar ben y ffordd, ac o ddilyn ymlaen gwnewch well gwaith a bydd mwy o lwyddiant ar eich bywyd.

Urddwyd Nicander i'r weinidogaeth, ac aeth yn gurad i Dreffynnon. Wedi hynny bu yn gurad ym Mangor am chwe blynedd; ac ar ol hynny bu yn Llanllechid ac Amlwch.

Yn y flwyddyn 1859 penodwyd ef yn Rheithio Llanrhyddlad, Mon, ac yma y bu hyd ei farwolaeth.

Glywsoch chwi ambell i ddyn yn cwyno ar ei wlad neu ei ardal? Wel, nid arwydd da mo hynny. Ary dyn ei hun bydd y bai fel rheol. Ond clywch mor annwyl y canai Nicander i wlad Mon:—

"Gwelaf Fôn, a thirionach
Man ni bu na Mona bach;
Ar dy ben deled bendith
Ddibeidiaw fel glaw a gwlith;
Bendith Iôn a'th gorono,
Mal y gwlith ei fendith fo;
Gwynfyd it, hawddfyd a hwyl
Mewn einioes, fy Mon annwyl."

Yn y flwyddyn 1849 enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Aberffraw, am ei awdl ar " Y Greadigaeth." Canodd lawer o gywyddau a chaniadau; ac yr wyf yn sicr y cewch hwyl iawn wrth ddarllen ei "Ddamhegion Esop ar Gân."

Dyma fel y dywedodd Dewi Wyn am dano mewn englyn:—

Morus sy'n Forus anfarwol,—Morus,
Sy'n un mawr ryfeddol;
Ni fydd ei enw ef yn ol,
Ond Morus anghydmarol."

Ond er fod Nicander yn fardd o fri, yr oedd yn enwocach fel llenor dysgedig ac fel pregethwr hyawdl.

Oherwydd ei wybodaeth mewn ieithoedd penodwyd ef i olygu argraffiad o Feibl Rhydychen, a dywedir mai y Beibl hwn yw y cywiraf o ran ei iaith. Golygodd amryw o lyfrau ereill, a gweithiodd yn galed ar hyd ei oes.

Mae yn debyg mai at ei ddawn fel pregethwr y cyfeiria Eben Fardd yn y cwpled:

"Nicander dyner ei dôn,
Un a nawf yn nawn Eifion."

Cyfansoddodd lawer o emynau melys a genir gan filoedd drwy Gymru heddyw. Bu farw yn y flwyddyn 1874.