Rhys Llwyd y Lleuad/Dechreu Esbonio

← Hiraeth

Rhys Llwyd y Lleuad gan Edward Tegla Davies

Neidio →

VI

DECHREU ESBONIO

O'R diwedd machludodd y ddaear a diflannodd ei goleuni, ond arhosodd y goleuni yn hir wedyn yn llygaid y bechgyn, gan ddangos o flaen eu llygaid luniau o'r hen gartref. Eithr cilio a wnaeth o'u llygaid hwythau hefyd, canys ni all goleuni'r ddaear aros yn hir iawn heb y ddaear ei hun. Er crwydro ohono oddiwrthi dros dro, rhaid yw iddo fynd adre'n ôl os mynn fyw, er yr erys mewn llygaid yn hwy nag mewn dim arall. Dyna paham y gwelwch hen olygfeydd sy'n annwyl i chwi ymhell ar ôl mynd o olwg yr hen wlad. Ond rhaid mynd i olwg yr hen wlad yn awr ac eilwaith os yw ei goleuni i barhau yn eich llygaid.

Wedi i'r pelydryn olaf o oleuni'r ddaear ddiflannu o lygaid Dic a Moses, dechreuodd hyd yn oed Dic, yntau, fynd yn drist a'i wefusau'n rhyw gychwyn crynu, a'i lygaid lenwi braidd.

Wedi aros yn hir yn fud,—

"Meddwl 'roeddwn i," eb ef wrth Foses, cyn ddewred ag y medrai, "am yr eneth honno a'm helpiodd i i ddeyd f'adnod y nos Sul cyn y dwaetha, hwyrach ei bod hi mewn rhyw gornel rwan yn dysgu un newydd." Ac edrychodd i fyw llygaid Moses, a Moses i fyw ei lygaid yntau, a'r ddau bron, bron hollti gan ysbryd wylo, a'r ddau hefyd am y goreu yn ceisio cadw'r gwir ynghylch hynny oddiwrth y llall. Canys peidiodd Moses â'i wylo di-obaith pan glywodd am stori "ffri-whilio " pelydr y ddaear a'r lleuad.

Gwelai'r dyn ei bod yn mynd yn ddrwg,— "Beth pe taswn i," eb ef, yn addo i chi ddangos rhyfeddode'r lleuad, a'u hesbonio nhw gore medra i, ac wedyn gadel i chi fynd adre os mynnwch chi?"

Llawenychodd y ddau trwyddynt, a neidiodd Moses ar ei draed fel pedfai am gychwyn y funud honno, ond dechreuodd Dic ryw dynnu'n ôl mewn hanner llawenydd, hanner ofn. Ac eb ef yn y man,—

'Does gen i ddim eisio mynd yn ôl."

"Pam?" ebe'r dyn, a Moses wedi ei syfrdanu.

"Am nad oes gen i ddim llais," eb ef. "Mi fydd y bechgyn a'r genethod yn chwerthin am fy mhen i 'n treio siarad, a dim byd yn dwad allan o ngheg i ond ymdumie. 'Does ene neb yma'n gwybod mod i 'rioed wedi bod yn wahanol. Cyfarfod â phobol fydd wedi 'nabod i 'n wahanol fase'n torri 'nghalon i, ac yn codi cwilydd arna i. Gan fod hi fel hyn, mae'n well gen i guddio 'nghwilydd yma."

Dechreuodd Moses wylo ar ei waethaf, oherwydd ni feddyliasai o'r blaen am yr agwedd yma ar bethau. A beth pedfai'r ferch fach a welodd yn ei freuddwyd yn canu "O! tyred yn ôl," yn

'Does dim byd difyrrach na llithro i'r ddaear ar belydryn o oleu'r lleuad [Tud. 44.

lle ei groesawu pan ddeuai'n ôl, yn codi ei thrwyn arno a'i wawdio. Buasai hynny'n waeth nag aros ar hyd ei oes yn y lleuad, yn ffoi rhag cawodydd cerryg.

"Os fel ene mae hi arnoch chi," ebe'r dyn, "rydwi'n gweld bod yn rhaid i mi ddechre sbonio pethe ar unweth. Pan ewch chi i'r ddaear yn ôl mi welwch chi na bydd dim o'i le ar eich lleisie chi. Faswn i ddim am y byd, 'y mechgyn del i, yn gneud dim drwg i'ch lleisie chi, yn enwedig i lais Dic y Nicol"

Gwridodd Dic at fôn ei wallt, a dywedodd yn wyllt, "Nid Dic y Nicol ydi f'enw i, yr hen,—

"Rys Llwyd
Ar ei glwyd
Bron a marw
isio bwyd."

Dyma'r ffordd fwyaf llwyddiannus y medrai feddwl amdani i lasenwi'n ddifyfyr.

'Doeddwn i ddim yn meddwl dy ddigio di, Dic bach," ebe'r dyn yn dyner, "ond i fynd yn ôl at y pwnc. Pan oeddwn inne ar y ddaear 'roedd gen inne lais, ond rwan, fel y gwelwch chi, 'does gen i run. A 'does dim eisio i chi ddychrynu at achos y peth. Er na chlywch chi mohono i 'n siarad 'roeddech chi'n fy nghlywed i 'n iawn ar y ddaear, ac mi clywech fi eto rwan pe bawn ni a chithe yno. A wyddoch chi be sy'n gneud llais ?" Nid atebodd yr un ohonynt, ond awgrymodd Dic yn y man mai rhyw sŵn yn eich corn gwddf chwi oedd llais, a synasant ill dau yn ddirfawr pan ddywedodd y dyn nad oedd yn ddim byd o'r fath. "Dyma ydi llais," eb ef, "fuoch chi rywdro'n lluchio cerryg i lyn dŵr?"

"Do, ugeinie o weithie," ebe'r ddau ar unwaith.

Gedwch inni weld," eb ef, "mi ddychmygwn ni ein bod ni ar lan llyn dŵr llonydd ar y ddaear.'

"Llyn y Cae Isa!" ebe Dic, â'i wyneb yn gloywi. A dechreuodd llygaid Moses lenwi wedyn.

"Wyt ti'n cofio, Dic," eb ef, "i'r rhew dorri o danon ni pan oedden ni'n sglerio ar Lyn y Cae Isa?—ac mi faswn i wedi boddi onibai ti."

"Prun fase'n well gen ti, bod rwan yn hanner boddi yn Llyn y Cae Isa, neu bod yma'n ddiogel ar dir sych?" ebe Dic.

"Hanner boddi yn Llyn y Cae Isa," ebe Moses yn daglyd," a hynny hefyd ar ddiwrnod o rew."

Chwerthin a wnaeth Dic.

"Ia, Llyn y Cae Isa os mynnwch chi," ebe'r dyn. Dyma fo'n hollol lonydd. Lluchiwch garreg i'w ganol o. Dyma donne crynion yn rhedeg ar ôl ei gilydd yn gyflym tua'r lan o'r lle y disgynnodd y garreg, ac yn taro ar y traeth y naill ar ôl y llall—gwrandwch arnyn nhw,—' dlap, dlap, dlap.' Rydech chi wedi sylwi nad yden ni'n cymyd ein gwynt yn y lleuad yma, am y rheswm nad oes yma ddim gwynt i'w gymyd, fel y deydes i wrthach chi cyn i ni gychwyn o'r ddaear. Ac onibae am y fale lleuad mi fasech wedi marw ers meityn. Dene un gwahaniaeth mawr rhwng y lleuad a'r ddaear—mae digon o awyr, neu wynt, os mynnwch chi, i'w anadlu ar y ddaear, ond 'does dim tipyn o awyr yn y lleuad, neu 'dydw i ddim wedi cael hyd i ddim, beth bynnag, ac rydw i yma ers tro erbyn hyn. Mae ene un lle ag rydwi'n ame falle fod awyr ynddo, ond mae hi'n anodd mynd yno heb gwmni. Ac os mynnwch chi mi geisiwn fynd yno cyn bo hir. Ar y ddaear, fel y gwyddoch chi, mae awyr ymhobman,—o danoch chi, uwch eich penne, o'ch cwmpas chi, tumewn i chi,—'does dim lle heb awyr ar y ddaear. A'r awyr yma'n symud yn gyflym ydi'r gwynt, a'r awyr yma'n symud yn araf ydi'r awel." "Be ydi cysylltiad hynny â Llyn y Cae Isa?" ebe Dic.

"Wel," ebe'r dyn, "os tarwch chi'r awyr yma, rydech chi'n gneud tonne ynddo fo fel y tonne a wnaeth y cerryg ar y dŵr yn Llyn y Cae Isa. Ac y mae'r tonne yma'n teithio ar ôl ei gilydd am y cynta. Dydech chi ddim yn eu gweld nhw am na fedrwch chi weld gwynt. Mae nhw'n deyd na feder yr un creadur weld gwynt, ond mochyn, ac mai dene pam y bydd moch mor wyllt ar storm. Ac y mae Shonto'n deyd mai gweld pwff o wynt ddaru'r moch hynny yng ngwlad y Gadareniaid ers talwm pan redodd pob un ohonyn nhw dros y dibyn i'r môr yn hen fyd y ddaear."

"Be ŵyr Shonto am y stori honno?" ebe Dic, yn wên i gyd.

"'Roedd o yno ar y pryd, medde fo," ebe dyn y lleuad, "ac mi ŵyr teulu Shonto'n dda am foch, nhw sy'n ysgwyd y mês oddiar y coed derw iddyn nhw yn yr hydref, ac y mae'r rhai lleia a thlota o deulu Shonto'n gneud capie i'w gwisgo allan o'r cwpane mês. Ac 'roedd Shonto'n nabod y Mab Afradlon hefyd, a'i dad, medde fo, o achos mae moch yn dwad i mewn yn y stori honno yn rhywle, on 'does? A hen ŵr clên iawn oedd yr hen ŵr—tad y Mab Afradlon, medde Shonto. A hen siort iawn oedd y Mab Afradlon ei hun hefyd, medde fo, tase fo'n byhafio. Mi gaech unrhyw beth ganddo fo y leiciech chi ofyn amdano pan fydde fo yn ei ddiod.

Mi glywes stori moch y Gadareniaid a'r Mab Afradlon lawer gwaith gan Shonto. 'Roedd o 'n feistar ar eu deyd nhw.

"Ond fel y deydes i, fedrwch chi ddim gweld y tonne yma yn yr awyr, ond mae trefn arall i chi ddwad i wybod amdanyn nhw. Am donne Llyn y Cae Isa, 'roeddech chi'n eu gweld nhw, ac yn eu clywed, ond am donne awyr eu clywed nhw'n unig y byddwch chi. Tase chi'n cymyd chwip, a'i slasio hi'n sydyn, dene sŵn 'whiw' dros y lle. Y chwip ddaru neud tonne yn yr awyr wrth daro'r awyr. Fe red y tonne awyr yma, fel y rhai ar y llyn, ar ôl ei gilydd i bob cyfeiriad, ac y mae rhai ohonyn nhw yn taro ar eich clustie chi. Y tumewn i'ch clustie chi y mae peth bach a elwir yn ddrym' gan Shonto—

"'Rargien fawr," ebe Moses, "ydech chi n deyd fod drym yn ein clustie ni? Clywed y 'gloch bach' yn ei chlust mae mam o hyd, ac rydw inne'n ei chlywed hi weithie. Mae mam yn clywed y gloch bach bob tro y bydd rhwfun. yn marw. Dene'r gloch bach yn 'y nghlust i,' medde mam pan fynnoch chi, ac ryden ni'n sicir o glywed cyn bo hir fod rhwfun wedi marw."

"Y gloch bach?" ebe'r dyn, chlywes i rioed am honno. Rhaid imi ofyn i Shonto eto rhag ofn mod i 'n methu. Fo ddeydodd y stori yma wrtha i pan ofynnes i iddo fo pam yr oedd gen i lais ar y ddaear a dim ar y lleuad. Ond rydwi braidd yn siwr mai 'drym' ddeydodd o. Ond hwyrach na ŵyr ynte ddim byd am y gloch bach. 'Does neb byth yn marw yn y lleuad a gwlad y Tylwyth Teg."

"A hwyrach ei fod o 'n deyd clwydde," ebe Dic, yn wên o glust i glust."

"Shonto'n deyd clwydde! Machgen annwyl i, paid ag awgrymu peth felly," ebe'r dyn, "ond i fynd yn ôl at y stori,—Wrth i'r tonne awyr yma daro ar y drym sy'n eich clustie chi, mae o 'n crynu, fel y bydd y croen sy ar ddrym Band y Llan, neu'r lastig a roddwch chi weithie ar draws twll rîl, i ganu efo fo, yn crynu, wrth i chi daro'r drym neu chwythu drwy dwll y rîl. A dene ydi pob sŵn—tonne awyr yn taro ar y peth bach yma y tumewn i'ch clustie chi, a hwnnw'n crynu, a chario'r peth i'r ymennydd. Felly, yn eich clustie chi y mae'r sŵn, ac nid yn unman arall. Mi ddychrynes inne y tro cynta imi glywed fy llais ar y ddaear, ar ôl arfer cymint efo distawrwydd y lleuad. Pan fo dyn yn siarad, yr hyn sy'n digwydd ydi,—mae o 'n gyrru awyr trwy ryw linynne sydd yn ei gorn gwddw, a'r llinynne hynny yn ysgwyd ac yn creu gwahanol fathe o donne neu gryndode yn yr awyr, a'r tonne hynny'n taro ar ddrym eich clustie, a dene chi. Dyma i chi, rwan, pe lluchiech chi garreg fach i Lyn y Cae Isa, mi gewch un math o don, ond pe lluchiech garreg fawr, mi gaech fath arall,—y mae maint pob ton yn dibynnu ar faint y garreg. Felly efo sŵn. Yr oedd y gwahanol donne ar y llyn yn creu tonne yn yr awyr uwch eu penne, a'r tonne hynny'n wahanol fel hwythe, ac felly'n gneud sŵn gwahanol. Ac y mae gwahanol fathe o donne yn yr awyr hefyd yn ôl cymeriad y llinyn y gwthiwch chi wynt yn ei erbyn yn eich cym gyddfe. Felly yn y glust y mae'r sŵn ac nid yn y corn gwddw. Ac mi ddaw symudiad llinynne yng nghorn gwddw un dyn yn sŵn yng nghlust dyn arall, trwy fod y llinynne wrth ysgwyd yn creu tonne yn yr awyr, a hwythe'n taro ar glust y dyn arall."

"Felly," ebe Dic, "lle na bydd awyr ni bydd sŵn?"

"I'r dim," ebe'r dyn, "nid ar eich cyrn gyddfe chi y mae'r bai am na fedrwch neud sŵn yma, ond y lleuad sydd heb ddim awyr. Dene pam na chlywn ni mo'r cerryg mawr yma'n disgyn ar y lleuad. Pe na bae awyr yn eich byd chi—y ddaear—ni chlywech byth nac aderyn bach yn canu, na bwrlwm dŵr, na siffrwd y coed, na tharan, na gwenynen yn murmur hedeg, na llais eich mam, na bref oen bach, ac ni chlywe Moses byth mo'r eneth honno'n canu 'O! tyred yn ol.'"