Rhys Llwyd y Lleuad/Eisiau Newid Byd

Rhys Llwyd y Lleuad

gan Edward Tegla Davies

I

EISIAU NEWID BYD

NOSON loergan lleuad oedd hi, yn nyfnder gaeaf, a chloch y Llan yn canu. Dywedai hi fod gwasanaeth yn yr Eglwys, ac atgoffâi'r gwrth-eglwyswyr fod eu Seiadau hwythau yn y Capeli ar yr un noson a'r un awr. Nid oedd yr hen gloch yn dal dig at neb.

Yn llechu mewn hen dwll tywod dan gysgod y Wal Newydd, ar bwys Coed y Tyno, yr oedd dau fachgen, â golwg cynllunio dwfn ar hwynebau,—un ohonynt yn edrych yn fentrus a gwridog, a'r llall yn ofnus a gwelw. Dros ben y Wal Newydd chwyfiai Coed y Tyno yn yr awel rhyngddynt a'r awyr, gan chwarae'n ôl a blaen ar draws wyneb y lleuad lawn.

Richard a Moses oedd enwau bedydd y ddau fachgen, ond eu henwau yn ôl Morus Llwyd y Gyrrwr,—am fod tad y naill yn ddaliwr adar di-ail, a thad y llall yn berchen asyn tywyll ei liw, oedd Dic y Nicol a Moi'r Mul Du. A chan mai creu glasenwau oedd galwedigaeth Morus Llwyd, a gyrru'n unig yn ei oriau hamdden, dyna enwau cyffredin y bechgyn ar dafodau'r di-ras. Deuddeg oedd oed y naill, a thair ar ddeg y llall.

Buont yn y twll tywod yn hir. Arhosent weithiau'n hollol lonydd a myfyrgar gan edrych ar eu traed. Aent allan ar dro wedyn i chwilio cwrs y wlad. Cilient yn ôl i gysgod y twll tywod pan ddeuai rhywun heibio. O'r diwedd distawodd y gloch.

"Mae hi'n rhy hwyr i fynd i'r Seiat rwan, beth bynnag," ebe Dic wrth Foses, â golwg fygythiol ar ei wyneb, fel pedfai'n barod i fathru pob blaenor ar wyneb y ddaear fel chwilen dan ei droed. Edrych yn euog ac ofnus a wnâi Moses.

"Yden ni'n gneud yn iawn trwy beidio â mynd, dywed?" eb ef, gan edrych yn syn ar y lleuad. Yr oedd y ddau wedi dyfod allan o'r twll tywod, ac yn sefyll ar y ffordd fawr erbyn hyn. Nid atebodd Dic ef am ennyd. A daliodd y ddau i edrych i fyny ar y lleuad lawn. Chwyfiai Coed y Tyno'n ôl a blaen rhyngddynt â hi. Gwelent y dyn yn y lleuad yn glir, a'r baich drain ar ei gefn, ac edrychai fel pe'n chwarae mig â hwy rhwng y canghennau. Diflannai am eiliad, a deuai i'r golwg drachefn dan wenu. Diflannai eilwaith, ac ymddangosai ymhen eiliad wedyn, yn gwenu'n fwy eiddgar nag erioed.

"Wyddost ti be," ebe Dic, a deimlai'n bur henaidd ar y funud, "mae hen ddyn y lleuad yn edrych yn llawen iawn drwy'r coed yma. Ac mae'r lleuad ei hun fel tase hi'n chwerthin. Ydi hi'n chwerthin, tybed, am fod yr hen ddyn yn hapus ? Mae o, â'i faich drain, yn edrych yn hapusach na ni heb yr un. Dydi hyd yn oed cario drain ddim yn edrych yn beth poenus bob amser."

"Wyr Wil Bach rywbeth amdano fo, tybed? ebe Moses. "Mae o 'n edrych i mi fel tase hogyn bach wrth ei sodle fo. Hwyrach mai Wil Bach ydio," yntau hefyd yn ei deimlo'i hun yn heneiddio dan ddylanwad Dic.

"Wil dy frawd ddaru farw?" ebe Dic. "Doedd o ddim ond peder oed pan ddaru o farw, ac mi fase'n rhy ifanc i hel pricie. Mae nacw'n edrych yn debycach i gi. Ond synnwn i ddim nad oes plant yn byw yno. Os oes, gobeithio na raid iddyn nhw ddim mynd i'r Seiat. Ond hwyrach nad oes yno 'run, a bod y lleuad ei hun yn hapus am fod y bobol sy'n byw arni hi yn hapus."

"Ia," ebe Moses, "ond wrth sôn am Wil Bach, d'alla i ddim wrth y peth, ond mi fydda i 'n rhyw feddwl rywsut i fod o ym mhobman y bydda i 'n edrych arno ar i fyny, yn enwedig yn y nos. Mae o fel tase fo'n chwarae o flaen fy llygid i o hyd."

"Oes ene Seiat yno weithie, tybed, a phobol yn holi adnode ynddi hi?—dene'r peth," ebe Dic.

"Wn i ddim," ebe Moses, dan edrych ar y creadur oedd wrth sodlau'r hen ddyn, "mae'r rhai sy'n y lleuad—y dyn, a hwnnw tu ôl iddo fo,—yn edrych yn hapus iawn, beth bynnag."

"Yden," ebe Dic, "ond falle mai hen ddyn yn holi adnode ydi dyn y lleuad ei hun, ac nid plentyn yn gorfod eu deyd nhw. Ac mae hen bobol felly, yn amal, yn leicio'u gwaith, tase fo ddim ond am eu bod nhw'n cael poeni plant heb y drafferth o'u dyrnu nhw."

"Y cwbwl ddeyda i," ebe Moses, ydi y bydd gwae i ni ar ôl mynd adre am esgeuluso'r Seiat."

Aroshasant i wrando am ennyd drachefn. Yr oedd yr ardal fel y bedd, ond y sŵn tylluan a ddeuai'n awr ac eilwaith o ddyfnder y Tyno, a gwich y coed a rygnai yn erbyn y Wal Newydd, gan chwarae rhyngddynt a'r lleuad. A chyn bo hir daeth llais ysgafn cynulleidfa'n canu emyn o'r pellter.

Gosododd hyn y ddau fachgen mewn petruster mawr. Ciliodd hynny o hyder a oedd gan Foses fel niwl oddiar fynydd, a gwelodd yn glir ganlyniadau'r anufudd-dod. Daliai Dic yn ddewr. Gwyddai'r ddau na chawsai eu tadau ddigon o ras yn y Seiat i beidio â'u curo. Ac o'u profiad ohoni, ofnent, yn hytrach, mai ennyn awydd newydd yn eu tadau at y gwaith llesol hwnnw a wnâi hi.

'Wyddest ti bê?" ebe Moses yn y man, "dydi'r Seiat ddim yn lle mor annifyr wedi'r cwbwl. Rhaid iti gofio mai yno y gwelson ni'r hen Huw Edwards y Foel yn treio darllen efo'i spectol ar ôl iti dynnu'r gwydre ohoni hi, wrth ei fod o wedi ei gadel hi ar ei ôl yn y sêt y Sul. Ac y mae hi hefyd yn dy gadw di rhag rhywbeth gwaeth na hi ei hun. Ac mi alle mai ni sy'n methu wrth feddwl y'n bod ni'n rhy fawr i ddeyd adnode."

"Felly mae nhw'n deyd, ei bod hi'n cadw pobol rhag peth gwaeth," ebe Dic, "deyd y mae nhw nad ydi plant y Seiat ddim yn mynd i'r Tân Poeth."

"Mae hi'n dy gadw di rhag peryg sy'n nes atat ti, was, na'r Tân Poeth," ebe Moses.

Bedi hwnnw?" ebe Dic.

Cwrbins," ebe Moses.

Efallai y dylid hysbysu'r anwybodus mai gair Moesenaidd am y gurfa dadol â'i hamcan i ddyrchafu cymeriad, a chreu ffyddlondeb i foddion y cysegr, hyd yn oed y moddion mwyaf anniddorol, yw "cwrbins."

Bu tawelwch mawr wedyn, a myfyrdod hir.

"Mi garwn i fod yn lle'r dyn yn y lleuad," ebe Dic yn y man, "yn cael hel pricie drwy'r dydd, a gneud coelcerth, a byta cnau, a phethe felly, heb sôn am Ysgol na Seiat nac adnod."

"Felly finne," ebe Moses yn eiddgar, "neu fod yn lle Wil Bach."

A daliai'r coed i chwarae rhyngddynt a'r lleuad, a daliai'r dyn yn y lleuad i wincio arnynt o hyd, yn ôl eu syniad hwy.

Teimlent anesmwythter newydd yn rhyw ym- gripio trostynt, ac arswyd rhag y Tyno du, dirgel, yn nesu atynt. Edrychasant i fyny drachefn i chwilio am eu hunig gwmni,-y dyn yn y lleuad, a gwelsant fod cwmwl trwm wedi dyfod o rywle yn sydyn, a chuddio'r lleuad a'i phreswylydd. Edrychasant i fyny yn hir heb ddywedyd dim wrth ei gilydd. Teimlent yn llai ofnus wrth anghofio'r Tyno a'i unigedd. A chaent gymorth Q i'w anghofio wrth chwilio am y dyn yn y lleuad yn dyfod i'r golwg drachefn. Eithr ni chiliai'r cwmwl.

Helo," ebe llais main, chwerthinllyd, yn sydyn y tu ôl iddynt. Neidiasant i'r twll tywod fel dwy gwnhingen i'w gwâl dan gyfarthiad ci. Daeth chwerthin iach o'r tuallan, ac anturiasant estyn eu pennau heibio i gongl y twll tywod am esboniad ar y dirgelwch. Beth a welent ond y creadur o ŵr bach rhyfeddaf a doniolaf a welsant erioed. Chwarddodd yr hen ŵr bach yn y modd mwyaf gobeithiol.

"Pwy ydi o, dywed?" ebe Moses yn grynedig. 'Ysbryd T'wnt i'r Afon, yn siwr iti," ebe Dic, â'i wyneb yn mynd yn debyg iawn i wyneb y lleuad, er ei waethaf.

Tros wrych uchel yr ochr arall i'r ffordd gwelent gyrn uchel simneuau fferm T'wnt i'r Afon. A dywedid yn y fro, fod i D'wnt i'r Afon ysbryd, a grwydrai oddiamgylch ar nosweithiau cannaid oleu leuad, â'i sŵn yn rhyw hanner griddfan, hanner chwerthin.

Daliai'r hen ŵr i sefyll ar ganol y ffordd gan siglo chwerthin a wincio arnynt bob yn ail.

Wyddoch chi ddim pwy ydwi?" eb ef yn y man.

Ni ddywedodd y bechgyn ddim, dim ond estyn eu pennau dipyn bach ymhellach allan, ac edrych arno'n welw a syn, heb fawr o wahaniaeth erbyn hyn rhwng dewrder y ddau.

Ysbryd T'wnt i'r Afon ydio'n siwr iti," ebe Dic dan ei lais wrth Foses, "o achos hen ddyn bach cam yn hanner hopian a hanner dawnsio ydi hwnnw, medde nhw."

Awyddai Dic braidd am fynd allan i ymgomio ag ef erbyn hyn, ond ofnai Moses,—

"Mi ddeydodd mam wrtha i lawer gwaith," eb ef wrtho'i hun,—"Moses, gofala, machgen i, paid byth â mynd am 'gom efo neb os na fyddi di'n siwr ohono fo.'

Eithr wrth glywed yr hen ddyn yn chwerthin cododd Moses dipyn ar ei galon, a sibrydodd rhyngddo ag ef ei hun,—

"Fedre neb drwg iawn chwaith chwerthin yr un fath â hwn,—ysbryd neu beidio.'

Yn gweled eu petruster chwarddodd yr hen ddyn wedyn,—

Peidiwch ag ofni, hogie," eb ef yn gariadus, y dyn yn y lleuad ydw i, newydd ddwad oddiyno am dro i edrych amdanoch chi, ac am fy nheulu. Mi ddois yma ar ddwy naid, un o'r lleuad ar y cwmwl acw, ac un oddiar y cwmwl i'r fan yma. Mi fydda i 'n dwad i'r ddaear ar fy nhro, weithie,—weithie." Ar ôl yr ail "weithie " daeth prudd-der am ennyd dros ei wyneb.

"Be-be-ydi'ch enw chi, syr?" ebe Dic yn grynedig. A Moses yn rhyw gilio'n ôl yn araf.

"Rhys Llwyd, neu os am fy enw a 'nghyfeiriad i,—Rhys Llwyd y Lleuad," ebe'r hen ddyn yn siriol.

i'w anghofio wrth chwilio am y dyn yn y lleuad yn dyfod i'r golwg drachefn. Eithr ni chiliai'r cwmwl.

"Helo," ebe llais main, chwerthinllyd, yn sydyn y tu ôl iddynt. Neidiasant i'r twll tywod fel dwy gwnhingen i'w gwâl dan gyfarthiad ci. Daeth chwerthin iach o'r tuallan, ac anturiasant estyn eu pennau heibio i gongl y twll tywod am esboniad ar y dirgelwch. Beth a welent ond y creadur o ŵr bach rhyfeddaf a doniolaf a welsant erioed. Chwarddodd yr hen ŵr bach yn y modd mwyaf gobeithiol.