Rhys Llwyd y Lleuad/Tan Gwyllt

← Neidio

Rhys Llwyd y Lleuad gan Edward Tegla Davies

Gweld y Wlad →

VIII

TAN GWYLLT

DIWRNOD cyhyd â phythefnos, heb na glaw na gwynt, yr haul yn grasboeth uwchben, a chwithau heb ddim i'w wneuthur, ond chwarae, chwarae, o hyd,—oni fuasai'n ddifyr? At hynny, beth pe buasech wedi derbyn y gallu i neidio deuddeg llath a mwy ar dro,—medru neidio fel aderyn allan o gyrraedd pawb? A mwy na hynny, beth pedfai'ch tad neu'ch mam yn gweiddi ar eich ôl i fynd ar neges pan fyddech ar gychwyn i chwarae? neu gloch yr ysgol yn canu, a chwithau ym mhen pren crabas neu gnau, eto, chwi'n medru dywedyd na chlywsoch ddim oddiwrth yr un ohonynt yr galw, a dywedyd y gwir yn y fargen? Dyna'r byd yr oedd Dic a Moses ynddo yn y lleuad.

Nid oedd dim i'w wneuthur yno ond chwarae o'r bore gwyn tan nos, a'u diwrnod at hynny yn bythefnos o hyd. A mwy na hynny, nid oedd raid iddynt golli amser i fwyta. Cadwai'r afalau lleuad hwy'n fyw. A deuent ar draws rhyw chwarae newydd o hyd. Yr unig anfantais oedd ei bod yn llethol o boeth a rhaid oedd mynd i ryw ogof neu'i gilydd bob hyn a hyn i oeri. O bob chwarae, osgoi'r cerryg a lawiai ar y lleuad oedd y chwarae mwyaf diddorol a chynhyrfus. Cyn gynted ag y byddent wedi osgoi un, disgynnai'r llall bron wrth eu traed. Yr oedd mor ddiddorol ag osgoi peli eira, ac fel y gwyddoch, chwarae medrus iawn yw hwnnw. Wedi rhedeg a neidio, a neidio a rhedeg, am na wyddai neb pa hyd, a llochesu tipyn mewn ogofâu bob yn ail i oeri, heb ddim arwydd o nos yn agos, ciliasant i ogof wedi glân flino. Beth a welai'r dyn, yn y man, ond Dic yn ysgrifennu ar ddarn o garreg â charreg arall, a Moses yn torri rhyw ffigyrau ar damaid arall o garreg. Gwneuthur syms oedd Moses, ac nid oedd ond ychydig er pan ddiolchent eu bod wedi cael gwared o syms ac ysgrifennu am byth. Onid yw'n rhyfedd bod yn gas gennych bob amser yr hyn y bo'n rhaid i chwi ei wneuthur? ac y deuwch i'w hoffi'n iawn cyn gynted ag y bo'r gair "rhaid" wedi ei symud, a chwithau'n cael gwneuthur fel y mynnoch? Troes Moses at Ddic, a dywedodd,—

"Dic, a wyddost ti am yr adnod honno yn y Salme?" ac adroddodd adnod i Ddic, ac adroddodd Dic adnod yn ôl. A dyna lle bu hi am dipyn yn gystadleuaeth rhyngddynt am y goreu ddywedyd adnodau. Yr oedd dyn y lleuad yn eu gwylio ers meityn, heb ddywedyd gair. Toc, gofynnodd iddynt,—

"Yn enw pob rheswm, be ydech chi'n ei neud?"

Deyd adnode," ebe Dic yn swil.

Wel, wel," ebe'r dyn, "bechgyn rhyfedd ydech chi, eisio dwad o'r ddaear i gael gwared ag adnode a phethe felly, ac er mwyn cael chware heb stopio, a dyma chi'n mynd atyn nhw ohonoch eich hunen."

Ni ddywedodd yr un o'r ddau ddim, ond edrych trwy enau'r ogof yn hiraethus. Yna aethant allan ac edrychasant i fyny i'r gwagle, gan obeithio bod y ddaear yn y golwg yn rhywle yn y cyfeiriad yr edrychent iddo. Ac yr oedd golwg ar eu hwynebau fel pe na byddai byd heb ddim ond chwarae ynddo yn fêl i gyd.

Wrth eu gweld fel hyn, gofynnodd dyn y lleuad,—

Os ydech chi fel hyn, beth pe bae ni'n cadw ysgol, ac i chithe fy nghywiro i pan fyddai'n methu, gan na weles i rioed ysgol."

Yr oeddynt wrth eu bodd. "Ond y gwaetha ydi," ebe Dic wrth Foses, "nad oes yma run ffon i roi slap iddo fo pan fydd o 'n methu."

"Be ydi 'slap'? "ebe dyn y lleuad.

'Slap' ydi'r peth pwysica mewn ysgol,"’ ebe Dic, mae o 'n y'ch cadw chi'n gynnes yn y gaea, ac yn y'ch oeri chi yn yr ha."

"Thâl hi ddim, felly, heb i chi roi slap imi?" ebe'r dyn.

"Fydd hi ddim yn ysgol iawn felly," ebe Dic. "Oes dim posib rhoi slap imi heb ffon?" ebe'r dyn, "mi faswn i 'n leicio'n fawr cael un er mwyn deyd 'mod i wedi bod mewn ysgol iawn."

Oes, mae posib," ebe Dic, "ond fydd o ddim yn slap iawn heb ffon a thipyn o rawn ceffyl."

"Rhawn ceffyl?" ebe'r dyn, "I be mae hwnnw da?"

"I dorri'r ffon,—dene'r sport sy mewn slap," ebe Dic.

"Efo rhawn ceffyl y mae pobol yn torri ffyn ar y ddaear?" ebe'r dyn.

Nage, dydech chi ddim yn dallt," ebe Dic. "Mae'r bachgen sy'n cael slap yn dal ei law, â blewyn o rawn ceffyl ar draws ei law o. Wedyn y mae'r scŵl yn taro'i law o efo ffon, a dene'r ffon yn torri."

"Ydio ddim yn brifo?" ebe'r dyn.

Mae o 'n dibynnu," ebe Dic. "Dydi'r ffon ddim yn torri bob amser, ac y mae o 'n brifo tipyn yr adeg honno. Ond os tyrr y ffon mi fydd hynny'n gymint o hwyl nes i chi beidio teimlo'r boen. Dene'r chware."

"O!" ebe'r dyn, "rydwi'n dallt rwan,— chware ydi'r slap yma. Os tyrr y ffon, dene'r bachgen wedi ennill, ond os na thyrr hi, y scŵl fydd wedi ennill,—ond be ydi 'scŵl'?"

"Dene chi i'r dim," ebe Dic. "A'r scŵl ydi'r dyn sy'n cymyd gofal o'r ffon,—dene'i waith o."

"Ond y gwaetha ydi," ebe Moses, "mai'r scŵl sy'n ennill bron wastad."

"Wel, gan nad oes yma 'run ffon, 'does dim i'w neud ond bod heb y chware hwnnw," ebe'r dyn braidd yn siomedig, "mi ddechreuwn ni."

Yr oeddynt wrth eu bodd yn yr ysgol. Holodd y dyn hwy am y ddaear,—am eu cartrefi, a'r ysgol, a'r capel, a'r ffeiriau, a phopeth. A hwythau'n ateb, a gweld y gwaith yn felysach na hyd yn oed chwarae. "Rwan," ebe'r dyn, "holwch chi fi."

A dyna ddechreu. Y cwestiwn cyntaf oedd,— o ble yn y gwagle y deuai'r cerryg mawrion o hyd. Wel," ebe'r dyn, "mi ddeyda i chi gore y medra i, yn ôl fel rydwi'n cofio stori Shont—, fel rydwi'n cofio'r stori," ac edrychodd yn swil ar Ddic.

"Dowch i eiste'n y fan yma i enau'r ogo," eb ef, "a welwch chi'r seren ddisglair iawn acw?" "Gwelwn," ebe hwythau, a dyna'r tro cyntaf iddynt sylwi bod y sêr i'w gweld liw dydd o'r lleuad.

"Nid seren ydi hi," ebe'r dyn, "ond planed. Dydi seren a phlaned ddim yr un peth. Tân fel yr haul ydi seren, ond byd fel y lleuad, neu'r ddaear, ydi planed."

"Ond mae nacw'n goleuo," ebe'r ddau ynghyd. "Nag ydi," ebe'r dyn, "dydi'r blaned acw ddim yn goleuo, na'r ddaear, na'r lleuad yma. Fuoch chi rywdro'n chware â darn o ddrych yn yr haul? Yr ydech chi'n dal y drych yng ngolwg yr haul, a gwelwch fod gole'n disgleirio o'r drych ar le nad oes haul arno. Nid y drych sy'n goleuo, ond yr haul, a'r drych yn taflu neu adlewychu ei oleuni. Felly'r ddaear, a'r lleuad, a'r planede i gyd. Yng ngoleu'r haul y mae nhw, ac yn taflu'r gole ar ei gilydd. Dene y mae'r ddaear yn ei neud pan fydd hi fel lleuad lawn, a dene y mae'r lleuad yn ei neud pan fydd hi'n llawn,' fel y bydd pobol y ddaear yn galw'r peth."

"'Ond," ebe Dic, "dydi gwyneb y ddaear ddim yn wydyr."

" 'Nag ydi," ebe'r dyn, ond mae arni hi ddigonedd o ddŵr, a gweithia hwnnw fel gwydyr. Ac yn wir, y mae tipyn o allu ym mhopeth— yn y glaswellt, a'r cerryg, a dail y coed—i daflu goleuni'r haul ar bethe."

"Rydwi'n gweld rwan," ebe Moses, oedd wedi bod yn ddistaw'n hir, "ond dyden ni ar wyneb y ddaear ddim yn gweld y ddaear yn goleuo fel yr yden ni'n gweld y lleuad, ac fel ryden ni'n gweld y ddaear wedi i ni ddwad i'r lleuad."

"Nag ydech," ebe'r dyn, "ond meddyliwch chi am daflu bwceded o ddŵr ar lawr dros bob man, prun ai pan fydde fo felly, neu wedi ei roi yn y bwced y disgwyliwch chi gael yr olwg ddyfna arno fo?"

"Yn y bwced," ebe Dic, "mi fydde'n ddyfnach o lawer."

"Da iawn," ebe'r dyn, mae'r gole yr un fath. I bobol y ddaear mae'r gole wedi ei wasgaru dros hanner y ddaear i gyd, ac nid oes neb yno'n gweld ond tipyn bach, bach, o'r hanner hwnnw. I ni oddiyma dydi'r ddaear ddim yn rhyw lawer iawn mwy na phêl droed go fawr; gryn dipyn mwy, wrth gwrs, nag ydi'r lleuad o'r ddaear; ac yr yden ni'n gweld hanner y ddaear i gyd, a hwnnw dipyn mwy na phêl, a holl oleuni hanner y ddaear wedi ei grynhoi i'n golwg ni i gylch mor fach â hynny. Felly, 'does ryfedd ei bod hi mor ddisglair."

Ond," ebe Moses, "dydi hynny ddim yn sbonio'r cerryg mawr yma."

"At hynny rydwi'n dwad," ebe'r dyn.

"Mae'r ddaear a'r planede acw a'r lleuad yn fydoedd. Try'r lleuad o gwmpas y ddaear, a'r lleuad a'r ddaear o gwmpas yr haul, fel y gwyddoch chi. A thry'r planede i gyd, fel peli mawr, o gwmpas yr haul. Ond be pe tase un ohonyn nhw'n taro'n erbyn y llall, a'r ddau'n bostio?"

"Yn bostio?" ebe'r bechgyn yn wyllt.

"Ia, bostio," ebe'r dyn. "We! di, Dic, mae'n rhaid imi gael sôn am Shonto, dywed di a fynnot ti, o achos fo ddeydodd y pethe yma wrtha i."

"'Croeso i chi, ond i chi adael ei glwydde fo'n llonydd," ebe Dic. "Mi fedra i ei ddal o 'n eu deyd nhw, ond fedra i mo'ch diodde chi'n eu hail adrodd nhw. 'Does ene ddim blas ar gelwydd wrth ei ail adrodd o."

"Dene fo, felly," ebe'r dyn. "Fel hyn y gosododd Shonto'r peth,—deydwch chi fod ene garreg fawr yn rhywle, a rhywun yn gneud twll yni hi i'w chanol, a rhoi powdwr a thân ar hwnnw, be ddigwydde?'

"Bostio wnae hi, a chwalu i bobman," ebe'r bechgyn.

"Ia, bostio, neu ffrwydro," ebe'r dyn. "Wel, yrwan, beth pe tase rhyw un o'r bydoedd mawr, fel y ddaear, neu'r lleuad, yn bostio ar ei daith o gwmpas yr haul? Oni fase ene chwalfa?"

"Dy! base," ebe'r bechgyn efo'i gilydd, â'u llygaid bron allan o'u pernau gan ddiddordeb, "ond fase byd mawr ddim bostio."

Base," ebe'r dyn, ac mae ene rai wedi gneud. Rywdro, mae'n rhaid fod ene fyd mawr wedi bostio wrth droi o gwmpas yr haul, neu ddau fyd daro yn erbyn ei gilydd, fel dwy bêl yn yr awyr, ac wedi chwalu'n dipie i bob cyfeiriad, yn gawodydd a chawodydd o gerryg, a phopeth arall sy'n gneud byd. Ac yrwan, mae'r darne'n gwibio wrth y miliyne o gwmpas yr haul fel y mae'r ddaear yn troi o gwmpas yr haul, ac fel yr oedden nhwthe pan oedden nhw'n fyd efo'i gilydd cyn bostio. At hynny, mae'n wir fod ene hefyd lawer o ryw fân fydoedd—rhyw fabanod o fydoedd—na buon nhw rioed yn ddim mwy, yn troi o gwmpas yr haul. A chan eu bod nhw wedi chwalu i bob cyfeiriad daw'r ddaear a'r lleuad ar eu traws nhw o hyd. Wrth i'r ddaear a'r lleuad fynd o gwmpas yr haul, y mae nhw'n dwad ar draws y cawodydd cerryg yma, a dene ydi'r cerryg sy'n disgyn o hyd ar y lleuad—darne o ryw hen fyd ddaru fostio rywdro ar ei daith, neu ryw friwsion o fydoedd na fuon nhw rioed yn ddim mwy."

Yr oedd y bechgyn wedi glân syfrdanu. "Dy!" ebe Dic, pan gafodd o ei wynt ato, "tase'r peth yn bosib, oni fase fo'n chware da i fynd o gwmpas i fostio bydoedd?"

"A gneud tân gwyllt ohonyn nhw," ebe'r dyn. Ac nid ti ydi'r cynta, machgen i, i feddwl mai chware braf fase'r gwaith o fostio bydoedd."

"A gneud tân gwyllt ohonyn nhw," ebe'r dyn. "Ac nid ti ydi'r cynta, machgen i, i feddwl mai chware braf fase'r gwaith o fostio bydoedd."

"Gneud tân gwyllt? Sut hynny?" ebe Dic yn eiddgar.

"Fel hyn," ebe'r dyn, "mae'r ddaear hefyd yn dwad ar draws y cawodydd cerryg yma."

"Na," ebe Moses, "dyden nhw byth yn disgyn ar y ddaear."

"Yden," ebe'r dyn, "o hyd, o hyd."

"Weles i rioed 'run yn disgyn ar y ddaear," ebe Moses.

"Cyn mynd ymhellach," ebe Dic, "ydi'r pethe yma i gyd yn wir, neu ai rhai o glwydde Shonto yden nhw?"

"Mae nhw'n wir bob gair, 'rydwi'n siwr," ebe'r dyn yn hanner wylofus, "'roedd yn ddigon hawdd gweld hynny ar wyneb Shonto pan oedd o 'n eu deyd nhw. Ond pe tase tipyn bach o gelwydd rywle yn y canol i gydio pethe'n hwylus yn ei gilydd, be sy gennot ti yn erbyn y peth?"

"Dim byd," ebe Dic, "ond 'dydwi ddim yn leicio celwydd wedi'i ail dwymo. Mae o'n iawn yn ei le, os chi'ch hun sy wedi ei neud o. Ond mae o 'n colli'i flas wrth i rywun arall dreio'i law efo fo. Er mwyn i chi 'nallt i, rydwi'n arfer â meddwl am gelwydd fel cig gwydd,—mae o 'a iawn ar dro, ond i chi ofalu peidio â'i ail dwymo fo; ond y mae deyd y gwir fel cig moch, dydio ddim mor flasus, ond y mae o 'n glynu fel gele wrthach chi drwy'r flwyddyn. Rwan ewch ymlaen efo'ch stori."

"Dene fo, felly," ebe'r dyn wedi codi ei galon. "A welsoch chi seren yn hedeg rywdro?"

"Do," ebe'r ddau.

"Be ydi seren yn hedeg?" eb ef.

"Wel, seren yn hedeg, debyg iawn," ebe Dic.

"'Nage," ebe'r dyn. Dyma sut y mae hi. Mae ene awyr o gwmpas y ddaear, fel y gwyddoch chi, ond dim o gwmpas y lleuad. Fuoch chi'n chwipio awyr yn gyflym rywdro?"

"Do," ebe'r ddau ynghyd.

Wedi i chi chwipio am dipyn, a theimlo'r chwip, mae hi'n boeth, on'd dydi hi?"

"Ydi," ebe hwythau.

Arwydd ydi hynny," eb ef, "fod awyr, wrth i chi ei daro'n sydyn, yn poethi pethe. Tarwch chi'r awyr efo rhywbeth yn gyflym, mae'r peth hwnnw'n cynhesu; tarwch yr awyr â fo'n gyflym iawn, â'n boeth; ond pe tarech chi'r awyr â fo'n gyflym iawn, iawn, iawn, iawn, â a'r dân. Yrwan at y cerryg mawr. Mae nhw'n taro'r ddaear yn gystal â'r lleuad. Ond y peth cynta y deuan' nhw ar ei draws o wrth geisio cyrraedd y ddaear ydi'r awyr o'i chwmpas hi. Mae hwnnw fel clôg am y ddaear. Ac mor gyflym y mae nhw'n taro'r awyr nes mynd ar dân, a llosgi'n lludw. A dene be ydi'r hyn a elwir yn sêr yn hedeg, y cerryg yma sy'n crwydro'r gwagle, ac yn dwad ar draws llwybyr y ddaear, a'r ddaear yn rhuthro i'r gawod gerryg. Ond nid y ddaear ei hun a darewir ganddyn nhw, ond yr awyr. Ac mor gyflym y gwnan nhw hynny nes mynd ar dân ymhell cyn cyrraedd y ddaear ei hun. A'r cwbwl a welwch chi o'r ddaear ydi'r cerryg hyn yn llosgi'n brydferth yn yr awyr, fel seren gynffon, yn hollol ddiberyg. Wedyn, mae nhw'n disgyn i'r ddaear, yn ara, yn llwch mân. Mae'r pethe fase'n lladd pobol ar y ddaear onibae am yr awyr, yn troi'n ddifyrrwch iddyn' nhw am fod ganddi hi awyr.

Am y lleuad yma, 'does dim awyr arni hi, ac felly nid oes dim i rwystro'r cerryg i'w chyrraedd. A'i chyrraedd a wnân nhw, ac mi welsoch drosoch eich hunen pa mor amal y disgynnan nhw arni hi."

Nid oedd gan y bechgyn ddim ychwaneg i'w ddywedyd. Cododd y ddau, aethant allan, a syllasant yn hir ar rimyn o oleu yn y gwagle fel lleuad newydd,—y ddaear newydd ydoedd,— ond ei fod yn fwy o gryn lawer, wrth gwrs, nag yr ymddengys y lleuad i ni. Ceisiodd y ddau ochneidio, ond ni allent ochneidio am na allent anadlu. Ac aethant yn ôl i'r ogof â'u pennau i lawr. Gofid oedd eu gofid hwy yn awr, na allai ddyfod i'r golwg mewn ochenaid, gofid a godwyd wrth i'r dyn sôn am hyfrydwch yr hen ddaear.

Ac eto yr oedd gan Ddic weledigaeth a gyflymai guriad ei galon nes iddi fod bron â'i dagu—gweled noson o rialtwch, ac yntau yng nghanol tyrfa o blant, yn eu diddori drwy fedru bostio bydoedd a throi'r darnau'n dân gwyllt.

"Mi fase hynny'n chware newydd spon, Rhys Llwyd", eb ef wrth ddyn y lleuad.

"Nid mor newydd, medde Shonto," ebe'r dyn yn brudd, "mae amryw wedi bod yn treio'u llaw efo fo."

"Pwy yden nhw?" ebe Dic.

Brenhinoedd, gan mwyaf," ebe'r dyn. A dechreuodd Dic edmygu brenhinoedd yn fawr iawn.