Storïau Mawr y Byd/Cuchulain, Arwr Iwerddon

← Branwen Ferch Llŷr

Storïau Mawr y Byd gan T Rowland Hughes

Y Tywysog Ahmad →

VI—CUCHULAIN, ARWR IWERDDON

NID Cymru, wrth gwrs, yw'r unig wlad a chanddi hen lawysgrifau gwerthfawr yn cynnwys storïau diddorol o'r gorffennol pell. Yn Iwerddon, er enghraifft, y mae dau hen lyfr y medrwch chwi, efallai, gofio'u henwau. Y cyntaf yw Llyfr y Fuwch Lwyd, enw a gafodd y llawysgrif oddi wrth y croen a ddefnyddid yn lle papur yn yr oes bell honno. Ysgrifennwyd y llyfr hwn mewn mynachdy unig ar lan yr afon Llinon (Shannon) dros wyth cant o flynyddoedd yn ôl. Y llall yw Llyfr Leinster, cyfrol fawr â'i dalennau o groen llo. Mynaich a fu wrthi'n ddyfal yn ysgrifennu'r llyfrau hyn, gan gadw ynddynt, nid yn unig hanesion am y seintiau a bywyd crefyddol y wlad, ond hefyd orchestion cewri paganaidd yn yr oesau pell cyn dyfod Cristionogaeth i'r tir. Am ganrifoedd maith cyn dyddiau'r mynaich fe ganasai'r beirdd eu cerddi am y gwroniaid hyn, ond i'r mynaich y mae'r diolch am eu rhoi ar gof a chadw. Erbyn hyn, y mae'r rhan fwyaf o'r storïau'n mynd yn ôl ryw ddwy fil o flynyddoedd.

Cuchulain, arwr Ulster, oedd gwron pennaf y beirdd a'r chwedleuwyr yn Iwerddon. Clywn amdano'n fachgen bach yn gwrando â syndod am fawredd Conor, brenin Ulster a brawd ei fam, ac am ddewrion y llys yn Emain Macha. Hiraethai am fod yno ymysg meibion yr arglwyddi, ac un diwrnod, pan nad oedd ond pum mlwydd oed, gadawodd ei gartref, ar waethaf ei fam, a cherddodd dros y bryniau moel a chreigiog i'r llys. Derbyniwyd ef yn garedig gan ei ewythr, y brenin Conor, ac yn fuan synnodd yr holl lys at ei gryfder a'i ddewrder yn chwaraeon y bechgyn. Ei enw y pryd hwn oedd Setanta, a diddorol yw'r stori amdano'n cael ei alw yn Cuchulain. Un diwrnod, aeth y brenin Conor a holl bendefigion y llys i wledd yng nghastell gof a chrefftwr cywrain o'r enw Culain. Hwn oedd prif of Ulster, ac iddo ef y rhoddid y gwaith o wneuthur arfau a chleddyfau gorau'r llys. Wedi i bob un ohonynt gymryd ei le wrth y byrddau hir, troes Culain at y brenin.

"Fy Mrenin," gofynnodd, "a oes rhywun heb gyrraedd?"

"Na," atebodd Conor, "y mae pawb yma. Pam yr wyt yn gofyn?"

"Am yr hoffwn ollwng fy nghi mawr a ffyrnig yn rhydd i wylio'r castell. Y mae'n gryfach ac yn ffyrnicach na chant o gŵn cyffredin, ac ni faidd gelyn ddod yn agos i'r castell pan fo'r ci yn ei wylio."

"O'r gorau," meddai Conor. "Yn rhydd ag ef, ynteu!"

Gollyngwyd y ci, ac yna caewyd dorau mawr y castell. Gan ffroeni'r ddaear a chyfarth dros bob man, rhuthrodd y ci o amgylch y muriau ac yna gorweddodd â'i drwyn ar ei bawen o flaen y llidiart. Yr oedd yn barod i larpio pwy bynnag a ddeuai heibio.

Pwy a ddaeth ar hyd y ffordd ond y bachgen chwech oed, Setanta; rhedai'n hapus gan daro pêl â phastwn. a dilyn ôl ceffylau a cherbydau Conor o'r llys. Dechreuodd y ci mawr udo nes dychryn pawb yn y wledd, a phan ddaeth y bachgen yn nes neidiodd fel mellten tuag ato gan ysgyrnygu ei ddannedd hir. Ond taflodd Setanta ei bêl i mewn i safn agored y ci, trawodd ef â'i bastwn, ac yna gafaelodd yn ei goesau ôl a hyrddiodd ef yn erbyn craig nes ei ladd.

Rhuthrodd y milwyr allan o'r wledd, a phan welodd y gof, Culain, ei hoff gi yn farw yr oedd yn drist iawn.

"Yn awr," meddai wrth Conor, "bydd y bleiddiaid a'r lladron yn difetha fy ngwartheg a'm defaid a'm holl eiddo."

"Peidiwch â gofidio, Culain," meddai'r bachgen. "Mi ofalaf i na ddigwydd hynny."

"O?" atebodd y gof yn syn. "Beth, tybed, a elli di ei wneud?"

"Chwiliaf y wlad i gyd am gi tebyg iddo, a magaf ef i gymryd lle'r ci a leddais. Hyd hynny, byddaf i fy hun yn gi i chwi, a gwyliaf eich tŷ a'ch praidd. Yr wyf cyn gyflymed ar fy nhroed ag unrhyw gi."

Felly y galwyd Setanta yn Cuchulain—hynny yw, Ci Culain—a phroffwydodd hen Dderwydd doeth y byddai ei enw ar bob tafod cyn hir.

Un dydd, ryw flwyddyn wedyn, digwyddodd i Guchulain glywed un o'r Derwyddon yn rhoi gwers i nifer o'r bechgyn hynaf ar y glaswellt allan yn yr haul. Y Derwyddon oedd proffwydi a doethion yr hen oes yn Iwerddon ac yng Nghymru.

"Bydd y bachgen," meddai, "a wisg arfau am y tro cyntaf heddiw yn tyfu yn arwr mwyaf Iwerddon."

Disgleiriai llygaid y bechgyn oherwydd yr oeddynt oll, ond Cuchulain, mewn oed i ddwyn arfau.

"Ond," ychwanegodd y Derwydd, "bydd yr arwr hwnnw yn marw yn ieuanc, yn ieuanc iawn."

Aeth Cuchulain yn syth at y brenin Conor, ac er nad oedd ond saith mlwydd oed, gofynnodd iddo am wisg o ddur, am gledd a phicell a cherbyd rhyfel.

"Yr wyt yn rhy ieuanc o lawer," oedd ateb y brenin. "Pwy a roes y syniad yn dy ben?"

"Cathbad, y Derwydd," meddai Cuchulain.

Synnodd Conor wrth glywed hyn, ond yr oedd yn rhaid hyd yn oed i frenin yn yr oes honno wrando ar lais y Derwyddon. Felly aeth gyda'r bachgen i neuadd yr arfau. Cymerodd darian fawr oddi ar y mur, a dewisodd gleddyf a dwy waywffon gref. Mewn llawenydd, brysiodd Cuchulain allan i brofi nerth yr arfau; chwifiodd y cleddyf a'r gwaywffyn a gyrrodd eu blaenau i mewn i'r ddaear galed. Torrodd hwy i gyd. yn ddarnau mân, ac aeth yn ei ôl at y brenin i erfyn am rai eraill. Plygodd a thorrodd y rhai hynny hefyd, ac o'r diwedd nid oedd ond arfau'r brenin ei hun a ddaliai ei nerth. Yr un un fu ei hanes yn dewis cerbyd rhyfel. Neidiodd i amryw ohonynt gan yrru'r ceffylau'n wyllt, ond sigo a thorri a wnâi pob cerbyd. Galwodd y brenin am ei gerbyd rhyfel ei hun, ac yn hwnnw y cychwynnodd Cuchulain ar ei antur gyntaf.

Aeth allan ar unwaith gan ruthro trwy ddyffrynnoedd tywyll a thros fryniau creigiog. Y nos honno heriodd dri chawr mewn castell unig, tri brawd a fu am flynyddoedd yn lladd milwyr dewraf Ulster. Lladdodd y tri ohonynt, anrheithiodd a llosgodd eu castell a dychwelodd adref â'u pennau yn ei gerbyd rhyfel. Ni ddywedai neb yn Emain Macha ar ôl hynny fod Cuchulain yn rhy ieuanc i ddwyn arfau.

Fe edrydd yr hen chwedl am ugeiniau o orchestion Cuchulain, a gobeithiaf yn fawr y byddwch yn eu darllen drosoch eich hunain. Penderfynodd y buasai'n priodi Emer, merch dlysaf Iwerddon i gyd, ond nid oedd ei thad, Fforgal y Derwydd, yn fodlon i hynny. Aeth Fforgal at y brenin Conor gan gymryd arno y rhoddai Emer yn wraig i Guchulain os mentrai'r gwron i Wlad y Cysgodion a byw yno am flwyddyn. Credai Fforgal y byddai Cuchulain farw ar y daith, gan mai peryglus iawn oedd y ffordd i'r tir pell, a chreulon y frenhines a reolai yno. Ond, ar ôl llawer o anturiaethau, cyrhaeddodd Cuchulain Wlad y Cysgodion, a gorfododd y gawres a deyrnasai arni i ddysgu iddo bopeth a wyddai am ymladd. Yno gwnaeth gyfaill o fachgen arall o'r enw Fferdia, a chyda'i gilydd wynebai'r ddau bob math o beryglon. Aeth y frenhines yn hoff iawn o Guchulain, a dysgodd iddo ystrywiau rhyfel na wyddai neb arall amdanynt.

Ymhen blwyddyn, dychwelodd i Iwerddon a galwodd ei wŷr at ei gilydd. Yn ei gerbyd rhyfel, â phladuriau yng nghlwm wrth yr olwynion, rhuthrodd i gastell Fforgal a chariodd Emer i ffwrdd gydag ef, a'i gwisgoedd heirdd a'i thlysau o aur ac arian. Wedyn nid oedd dau hapusach na hwy yn y llys yn Emain Macha.

Cyn hir, cododd y gweddill o Iwerddon fel un gŵr yn erbyn Ulster, ac ar adeg pan oedd milwyr Conor, i gyd ond Cuchulain, o dan swyn a melltith un o'r duwiesau. Safodd Cuchulain ei hun i wynebu'r holl fyddin, a daeth milwr ar ôl milwr i'r maes i ymladd ag ef. Ond yr oeddynt fel plant yn ei ddwylo, ac â'i gleddyf tanbaid a'i waywffon hir a'i ffon-dafl beryglus fe glwyfai gant o ddynion bob dydd. O'i flaen ef yr oedd y fyddin anferth fel cnwd o eira'n toddi yn wyneb yr haul. Ddydd a nos am wythnosau lawer, brwydrodd Cuchulain nes bod clwyfau llosg dros ei gorff i gyd. Yna daeth ei dad, y duw Lleu, duw'r Goleuni, i lawr ato, gan ei lapio yn ei fantell am dri diwrnod a thair nos; ynddi cysgodd yr arwr yn dawel, ac ar ei holl glwyfau rhoes Lleu lysiau meddygol i'w hiacháu. Ar ddiwedd y tri diwrnod deffroes Cuchulain cyn gryfed ac iached ag erioed. Safodd eto i herio pob gelyn a ddeuai o'r fyddin fawr.

Gwelodd ddyn ieuanc cryf a hoyw yn dod i ymladd ag ef, a phan adnabu ef rhoes Cuchulain ei gleddyf yn y wain. Fferdia, ei gyfaill yng Ngwlad y Cysgodion, oedd.

"Fferdia," meddai Cuchulain, "er mwyn yr hen amser pan wynebem bob math o beryglon gyda'n gilydd, gâd inni beidio ag ymladd."

"Cuchulain, fy nghyfaill hoff, y mae'n rhaid imi frwydro â thi. Rhoddais fy llw i'r frenhines yr awn allan yn dy erbyn. Os gwrthodaf, bydd holl feirdd y llys yn canu cerddi digrif amdanaf a phawb yn chwerthin am fy mhen. Gwell gennyf farw wrth ymladd â chyfaill na bod yn destun gwawd y beirdd."

Brwydrasant drwy'r dydd gerllaw afon ar ffin Ulster, a phan aeth yr haul i lawr rhoesant gusan i'w gilydd. Y nos honno gyrrodd Fferdia hanner ei fwyd i Guchulain, a gyrrodd Cuchulain hanner ei lysiau meddygol gwerthfawr i Fferdia. Rhoddwyd eu ceffylau hefyd ochr yn ochr yn yr un ystabl, a chysgodd eu dau was wrth yr un tân.

Yn fore drannoeth neidiodd y ddau i'r cerbydau rhyfel gan daflu picell ar ôl picell at ei gilydd. Trwy'r dydd hir gwrandawai'r fyddin gerllaw ar sŵn yr ymladd wrth yr afon, a phan ddaeth cysgodion y nos cusanodd y ddau arwr ei gilydd yn llawen. Rhoddwyd eu ceffylau eto yn yr un ystabl, a chysgodd eu dau was wrth yr un tân.

Y trydydd dydd, â chleddyfau y brwydrasant, a chyn i'r haul syrthio dros y mynyddoedd i'r môr yr oedd clwyfau'n brathu eu cyrff drostynt oll. Yn drist. y gadawsant ei gilydd, gan wybod y syrthiai un ohonynt yn y frwydr drannoeth. Y nos honno ni roddwyd eu ceffylau yn yr un ystabl, ac ni chysgodd eu dau was wrth yr un tân.

Y pedwerydd dydd bu'r brwydro'n chwyrn a thanbaid, mor ffyrnig nes torri o'r ceffylau eu tresi yn y gwersyll gerllaw wrth glywed sŵn aruthr cleddyf a tharian. Syllai'r fyddin mewn ofn a syndod ar y ddau arwr, ac yna, ar ôl ymladd hir, gwelsant Fferdia'n syrthio i'r llawr.

Rhedodd Cuchulain ato a chododd ei hen gyfaill yn ei freichiau, gan ei gario dros yr afon er mwyn iddo gael marw ar ddaear Ulster. Uwch ei ben wylodd yn chwerw.

"Fferdia, fy nghyfaill hoff," meddai, "bydd dy farw di fel cwmwl du yn hongian byth uwch fy llwybr. Doe yr oeddit mor gadarn â'r mynydd acw; heddiw yr wyt yn llai na chysgod. Byr a thrist fydd fy mywyd innau'n awr."

Penderfynodd brenhines Iwerddon ddial ar Guchulain am ladd ei milwyr gorau a chadw ei byddin rhag lladrata yn Ulster. Aeth at frodyr a chyfeillion y gwŷr a laddwyd gan eu cynhyfru a'u cyffroi. Am yr ail waith casglwyd byddin fawr i gau amdano, a chan fod melltith un o'r duwiesau yn cadw milwyr Ulster yn wan a chysglyd yn Emain Macha nid oedd ond Cuchulain ei hun i herio'r gelynion. Wedi ffarwelio'n dyner ag Emer, ei wraig, rhuthrodd allan yn ei gerbyd rhyfel. Ar y ffordd cyfarfu â thair hen wrach a llygad chwith pob un yn ddall. Rhoesant iddo gig i'w fwyta, ond wedi iddo'i lyncu parlyswyd hanner ei gorff. Yna gwelodd y fyddin yn agosáu'n gyflym mewn cerbydau rhyfel.

Cyn dechrau ymladd gyrrodd y frenhines gyfrwys dri o'r Derwyddon at Guchulain. Edrychid ar y Derwyddon fel gwŷr neilltuol o ddoeth a chrefyddol, ac yr oedd yn bechod mawr gwrthod unrhyw beth a ofynnent. Yn ei gerbyd yr oedd gan Guchulain dair gwaywffon gref, a dywedai proffwydoliaeth y lleddid brenin gan bob un ohonynt. Daeth y Derwydd cyntaf ato.

"Cuchulain," meddai, "oni roddi un o'th waywffyn imi, bydd fy melltith arnat."

"Cymer hi," meddai Cuchulain, a thaflodd y waywffon i galon y Derwydd. Cydiodd un o arweinwyr y fyddin ynddi wedyn a hyrddiodd hi'n ôl, gan ladd gyrrwr cerbyd Cuchulain—Laeg, brenin pob gyrrwr cerbydau.

"Cuchulain," meddai'r ail Dderwydd, "bydd fy melltith ar Ulster oni roddi un o'th waywffyn imi."

"Cymer hi," meddai Cuchulain, a thaflodd y waywffon finiog drwy ben y Derwydd. Gafaelodd brenin Leinster ynddi a thaflodd hi yn ei hôl, gan ladd ceffyl enwog Cuchulain—Llwyd Macha, brenin pob ceffyl.

"Cuchulain," meddai'r trydydd Derwydd, "rho dy waywffon olaf imi neu bydd fy melltith ar dy holl deulu."

"Cymer hi," oedd ateb Cuchulain, ac fel mellten y saethodd y waywffon trwy gorff y Derwydd. Ond taflwyd hi yn ei hôl gan un o arweinwyr ei elynion. ac aeth i galon Cuchulain, brenin pob milwr.

Mewn ofn a thawelwch y syllodd y fyddin fawr arno'n syrthio, pob milwr â'i bwys ar ei waywffon. Gadawsant iddo gerdded mewn poen i yfed ac ymdrochi mewn llyn gerllaw, ond pan ddaeth allan o'r dŵr ni fedrai gerdded. Wrth y lan safai colofn o garreg, ac fe'i rhwymodd Cuchulain ei hun wrthi gan fynnu marw ar ei draed. Pylodd goleuni tanbaid ei lygaid, ac aeth ei wyneb yn wyn fel eira.

Yn araf y nesaodd ei elynion ato, ac yr oedd ofn yn eu calonnau. Gwelsant frân yn hofran uwch ei ben, ac yn fuan disgynnodd yn eofn ar ei ysgwydd lonydd. Gwyddent, wrth hynny, fod gwron Ulster yn farw o'r diwedd, ac nad oedd raid i neb ei ofni mwy.