Storïau Mawr y Byd/Branwen Ferch Llŷr
| ← Iason | Storïau Mawr y Byd gan T Rowland Hughes |
Cuchulain, Arwr Iwerddon → |
.jpg)
V—BRANWEN FERCH LLYR
HYD yn hyn crwydrasom i wledydd go bell i chwilio am storïau mawr y byd, ac y mae'n bur debyg fod rhai ohonoch yn dechrau gofyn pa bryd y cawn stori o'n gwlad ein hunain. Y mae gan Gymru storïau llawn mor ddiddorol â rhai gwledydd eraill.
Flynyddoedd maith yn ôl, cyn i ddyn feddwl am greu peiriant i argraffu llyfrau, ysgrifennwyd barddoniaeth a chyfreithiau a storïau i lawr ar groen, fel rheol ar groen llo. Gwaith araf iawn oedd, wrth gwrs, a threuliai mynaich fisoedd a blynyddoedd wrtho. Gwnaent eu gwaith yn hynod ddestlus, a byddai'n werth i chwi weld dalennau prydferth yr hen lawysgrifau. Buasai'ch athrawon yn bur falch ohonoch chwi pe medrech ysgrifennu hanner cystal â'r mynaich hynny.
Beth a ddigwyddodd i'r hen lawysgrifau? Aeth llawer ohonynt ar goll, ond yn ffodus, cadwyd rhai, ac y maent yn drysorau hynod werthfawr. Ynddynt hwy y ceir barddoniaeth ein hen hen feirdd a chwedlau'r gorffennol pell.
Tybed a fedrwch chwi gofio enwau dau ohonynt? Un yw Llyfr Gwyn Rhydderch, a'r llall yw Llyfr Coch Hergest. Enwaf y ddau hyn am mai ynddynt hwy y cadwyd y stori a geir yn y bennod hon. Erbyn hyn y mae Llyfr Gwyn Rhydderch yn Aberystwyth a Llyfr Coch Hergest yn Rhydychen. Pe digwydd i chwi fynd i Aberystwyth am eich gwyliau haf, ewch am dro i'r llyfrgell fawr ar y bryn a cheisiwch olwg ar yr hen lawysgrif a gadwodd inni hyd heddiw, ymysg chwedlau eraill, yr hanes tlws am Franwen Ferch Llŷr.
Yn Harlech ar graig uwch y môr, eisteddai Brân, brenin Prydain, un dydd, ac o'i amgylch yr oedd arglwyddi a milwyr ei lys. Ymhell allan yn y môr gwelent dair llong ar ddeg yn hwylio'n gyflym tuag atynt a'r gwynt yn gryf o'u hôl.
"Mi a welaf longau acw," meddai'r brenin, "ac yn dyfod yn hŷ tua'r tir. Erchwch i wŷr fy llys wisgo'u harfau a mynd i holi eu neges."
Brysiodd y gwŷr i lawr at y môr, a gwelsant fod y llongau'n neilltuol o hardd a'u baneri teg o bali yn chwarae yn yr awel. Ar y llong gyntaf cododd milwr darian â'i blaen at i fyny fel arwydd o heddwch. Yna daeth negeswyr mewn badau at y lan, gan gyfarch gwell i'r brenin, a safai ar graig-uchel uwch eu pennau.
"Duw a roddo dda i chwi," atebodd yntau, "a chroeso i chwi. Pwy biau'r llongau hyn, a phwy sydd ben arnynt?"
"Arglwydd," meddent, "Matholwch, brenin Iwerddon, biau'r llongau, ac y mae ef ei hun yma."
"Beth yw ei neges?" gofynnodd Brân.
"Myn briodi dy chwaer, Branwen, a rhwymo Iwerddon wrth Ynys y Cedyrn, fel y byddont gadarnach."
Gwahoddwyd Matholwch i'r tir, a rhwng y ddau lu yr oedd milwyr lawer yn Harlech y nos honno. Trannoeth, mewn cyngor, penderfynwyd rhoddi Branwen yn wraig i Fatholwch, a chynhaliwyd y wledd briodasol yn Aberffraw, yn Sir Fôn, ymhen rhai dyddiau. Yno eisteddasant i wledda ac ymddiddan mewn pebyll anferth, oherwydd nid oedd un tŷ yn ddigon mawr i gynnwys Brân. A phriodwyd Matholwch a Branwen y nos honno.
Trannoeth, pwy a ddaeth i Aberffraw ar ei dro ond gŵr cas, annifyr, o'r enw Efnisien, hanner brawd i'r brenin. Wedi iddo daro ar lety meirch Matholwch gofynnodd i'r gweision pwy bioedd y meirch.
"Matholwch, brenin Iwerddon," atebasant hwythau.
"Beth a wnânt hwy yma?" gofynnodd Efnisien.
"Y mae Matholwch ei hun yma, ac ef a briododd Franwen, dy chwaer."
"Priodi Branwen fy chwaer!" gwaeddodd Efnisien. "A heb fy nghennad i! Ni allent hwy roi mwy o ddirmyg arnaf."
Yn wyllt, aeth at y meirch a thorri eu gweflau wrth eu dannedd, a'u clustiau wrth eu pennau a'u cynffonnau wrth eu cefn. Torrodd eu hamrannau hefyd wrth yr asgwrn, nes gwneuthur ohono'r meirch i gyd yn ddiwerth.
Pan glywodd Matholwch am gyflwr y meirch, galwodd ei wŷr at ei gilydd yn ddig, ac aethant i lawr i'w llongau, gan feddwl troi'n ôl i Iwerddon. Brysiodd negeswyr Brân ar eu holau i ofyn pam yr oeddynt yn ymadael mor sydyn.
"Duw a ŵyr," atebodd Matholwch, "pes gwybuaswn, ni ddaethwn yma o gwbl. Ni ddeallaf y peth. Rhoi Branwen Ferch Llŷr, un o'r Tair Prif Riain yn yr ynys hon, yn wraig imi, ac yna fy sarhau a'm gwaradwyddo trwy gamdrin fy meirch!"
Dychwelodd y negeswyr at Frân, a deallodd y brenin mai Efnisien oedd yn euog o'r cam. Cymhellwyd Matholwch i droi'n ôl i'r llys, a chaed heddwch trwy i Frân roi march iach iddo am bob un a lygrwyd, gwialen arian gyhyd ag ef ei hun, a chlawr aur cyfled â'i wyneb. Rhoes iddo hefyd bair neu grochan rhyfeddol, y Pair Dadeni. Pe bai milwr yn cael ei ladd heddiw, dim ond ei roi yn y pair ac fe godai'n fyw yfory, yn gryf ac iach ond heb ei leferydd. Wedi derbyn ohono'r anrhegion hyn yr oedd Matholwch yn llawen, a bu canu a gwledda am ddyddiau lawer yn y llys yn Aberffraw.
Yna hwyliodd y tair llong ar ddeg i Iwerddon, ac ar fwrdd un ohonynt yr oedd y ferch dlos, Branwen, yn llon yng nghwmni ei gŵr, y brenin Matholwch. Bu llawenydd mawr yn Iwerddon, a deuai'r arglwyddi a'r arglwyddesau i dalu teyrnged i'r frenhines newydd. Rhoddai hithau iddynt anrhegion gwerthfawr a thlysau a modrwyau heirdd. Felly y treuliodd Branwen flwyddyn hapus yn y llys, a mab a aned iddi, a rhoddwyd arno'r enw Gwern fab Matholwch.
Yn yr ail flwyddyn clywodd pobl Iwerddon am y gwaradwydd a gawsai Matholwch yng Nghymru, pan ddifethwyd ei feirch yn Aberffraw. Bu cyffro mawr yn y llys, a galwai'r penaethiaid i gyd am ddial y sarhad. Gyrrwyd Branwen o ystafell y brenin i'r gegin i bobi bara, a rhoddwyd hawl i'r cigydd i roi bonclust iddi bob dydd.
Aeth tair blynedd heibio a Branwen druan yn dioddef y gwaradwydd hwn. Ni wyddai Brân ddim am y peth, oherwydd gofalodd penaethiaid Iwerddon nad âi llong na chwch i Gymru, ac o deuai llong o Gymru i Iwerddon, carcharid y llongwyr bob un.
Stori drist yw stori Branwen. Dacw hi, ddydd ar ôl dydd, yn pobi bara yng nghegin y llys ac yn edrych allan ar y traeth unig ac ar donnau llwyd y môr rhyngddi â Chymru. Nid oedd, er hynny, yn hollol unig. Gyda hi yn y gegin yr oedd aderyn drudwen, a safai beunydd ar ochr y cafn yn ei gwylio'n trin y toes. Siaradai Branwen ag ef, ac yn araf deg dysgodd iaith i'r aderyn, gan fynegi iddo sut ŵr oedd ei brawd, y cawr Brân. Ysgrifennodd lythyr yn adrodd hanes ei phoen a'i hamarch yn Iwerddon, a rhwymodd ef am fôn esgyll yr aderyn hoff. Y mae gan un bardd Cymraeg, Mr. R. Williams Parry, ddarn tlws o farddoniaeth yn darlunio Branwen, un bore, yn gollwng y drudwen ar ei hynt tua Chymru.
Heddiw ar drothwy'r ddôr |
Pan ddengys haul o'i gell |
Wedi cyrraedd y mynyddoedd hyn, mynyddoedd Cymru, hedodd trostynt i Gaer Saint yn Arfon a disgyn ar ysgwydd Brân. Ysgydwodd yr aderyn ei blu, oni ddarganfuwyd y llythyr, a thrist iawn oedd Brân o glywed am waradwydd Branwen. Cynhullodd fyddin fawr ar unwaith, a chychwynnodd tuag Iwerddon, gan adael ei fab, Caradog, a saith tywysog i ofalu am yr ynys hon. Nid aeth Brân ei hun mewn llong, gan ei fod yn ddigon mawr i gerdded trwy'r lli.
Yn Iwerddon rhuthrodd gwylwyr moch Matholwch o lan y môr at y brenin.
"Arglwydd, henffych well!" meddant.
"Duw a roddo dda i chwi," atebodd Matholwch.
"A oes rhyw newyddion gennych?"
"Arglwydd, y mae gennym ni newyddion rhyfedd. Coed a welsom ar y môr yn y lle ni welsom ni erioed un pren, a ger llaw y coed mynydd mawr a hwnnw'n symud, ac ar ben y mynydd ddau lyn."
Gyrrodd Matholwch genhadon at Franwen i ofyn ystyr y pethau hyn.
"Gwyr Ynys y Cedyrn, o glywed fy mhoen a'm hamarch," meddai hithau, "sy'n dyfod yma dros y môr."
"Beth yw'r coed a welwyd ar y môr?" gofynnodd. y cenhadon.
"Hwylbrenni'r llongau."
"Beth yw'r mynydd gerllaw'r llongau?"
"Brân, fy mrawd, yn dyfod i ddŵr bas, a'r ddau lyn ar ei ben yw ei ddau lygaid yn edrych yn ddig tuag yma."
Galwodd Matholwch holl filwyr Iwerddon ynghyd a phenderfynu cilio'n ôl dros afon Llinon (Shannon) ac yna dinistrio'r bont. Ond wedi cyrraedd yno, gorweddodd y cawr, Brân, ar draws yr afon. "A fo pen, bid bont," meddai wrth ei filwyr, geiriau a ddaeth yn ddihareb wedyn. "Myfi a fyddaf bont."
A cherddodd ei fyddin dros ei gorff i'r lan arall.
Yna, gydag y cyfododd Brân, daeth cenhadon Matholwch ato.
"Y mae Matholwch," meddant, "am roddi brenhiniaeth Iwerddon i Wern, mab dy chwaer, a'th nai dithau."
"Ewch yn ôl at Fatholwch a dywedwch wrtho y mynnaf y frenhiniaeth fy hun," atebodd Brân.
Ymhen ysbaid, dychwelodd y negeswyr â'r newydd y bwriadai Matholwch anrhydeddu Brân trwy godi tŷ iddo, y tŷ cyntaf erioed i fod yn ddigon mawr i'w gynnwys ef, ac y rhoddid y frenhiniaeth i Wern yn y tŷ hwnnw. Cymhellodd Branwen ei brawd i dderbyn y cynnig, oherwydd yr oedd ofn yn ei chalon yr âi'r ddwy fyddin i ymladd ac y lleddid milwyr lawer o'i hachos hi.
Adeiladwyd y tŷ anferth, ac yr oedd iddo gant o golofnau. Yna dyfeisiodd y Gwyddyl ystryw i ladd eu gelynion. O boptu i bob colofn crogwyd sach o groen ar hoel, a gŵr arfog ym mhob un ohonynt. Yr oedd felly ddau gant o wŷr yn ymguddio yn yr adeilad. Ond daeth Efnisien, y gŵr cas a fuasai'n camdrin y meirch yn Aberffraw, i mewn i'r lle, a chanfod y sachau ar y colofnau.
"Beth sydd yn y sach hon?" gofynnodd i un o'r Gwyddyl.
"Blawd, gyfaill," oedd yr ateb.
Teimlodd Efnisien y sach a gwasgodd ben y milwr a ymguddiai ynddi, nes ei ladd. Rhoes ei law ar un arall, a gofyn,
"Beth sydd yma?"
"Blawd," meddai'r Gwyddel.
Gwasgodd Efnisien ben gŵr y sach honno yn yr un modd, ac felly yr aeth o sach i sach nes lladd ohono'r milwyr oll. Yna daeth gwŷr Ynys Iwerddon i mewn o un ochr, a gwŷr Ynys y Cedyrn o'r ochr arall. Eisteddodd pawb yn gyfeillgar â'i gilydd, ac yn eu gŵydd oll estynnwyd y frenhiniaeth i Wern, fab Branwen.
Galwodd Brân y mab ato'n dyner, ac wedi derbyn ei fendith, aeth Gwern at Fanawydan, brawd Brân. Oddi wrtho ef aeth gan wenu'n llon at Nisien, brawd y gŵr cas, Efnisien.
"Paham," meddai Efnisien yn ddig, "na ddaw fy nai, fab fy chwaer, ataf fi? Buaswn i'n gyfeillgar ag ef hyd yn oed pe na bai'n frenin Iwerddon."
Pan aeth y mab ato, cydiodd Efnisien ynddo gerfydd ei draed, a chyn i neb fedru ei atal, taflodd ef i ganol y tân. Pan welodd Branwen ei mab yn llosgi yn y tân, neidiodd i fyny gan fwriadu ei thaflu ei hun i'r fflamau ar ei ôl. Ond cydiodd Brân ynddi ag un llaw, a gafaelodd yn ei darian â'r llaw arall. Cododd pawb ar hyd y tŷ, a phob milwr yn cymryd ei arfau. Dechreuodd y Gwyddyl gynnau tân dan y Pair Dadeni, gan fwrw iddo rai o'r gwŷr a laddwyd yn y sachau gan Efnisien. Gwelodd Efnisien hynny, a dywedodd wrtho'i hun,
"O Dduw! Gwae fi fy mod yn achos y difrod hwn ar wŷr Ynys y Cedyrn, a melltith arnaf oni cheisiaf eu gwared."
Gorweddodd ymysg cyrff y Gwyddyl, a bwriwyd ef i'r Pair Dadeni. Ymestynnodd yntau yn y Pair, oni thorrodd ef yn bedwar darn, ac oni thorrodd ei galon ei hun. Yna rhuthrodd y ddwy fyddin fawr ar ei gilydd, gan frwydro'n ffyrnig. Lladdwyd cannoedd o boptu, a syrthiodd Brân ei hun wedi ei glwyfo â gwaywffon wenwynig. Wrth farw dymunodd i'w filwyr, os dihangent, gladdu ei ben yn Llundain.
O'r fyddin fawr a aeth drosodd i ddial y cam ar Franwen dim ond saith a ddihangodd yn ôl i Gymru. Hwyliasant yn drist dros y môr, a Branwen gyda hwy. Yn Aber Alaw, yn Sir Fôn, y daethant i'r tir, ac yno eisteddasant i orffwys. A dagrau yn ei llygaid, edrychodd Branwen ar ei gwlad ei hun a thros y tonnau ar Ynys Iwerddon.
"O fab Duw," meddai, "gwae fi o'm genedigaeth! Dwy ynys dda a ddifethwyd o'm hachos i."
Rhoes ochenaid fawr a thorri ei chalon. Ac yno, yng Nglan Alaw, y claddwyd "un o'r Tair Prif Riain yr ynys hon."