Storïau Mawr y Byd/Odyseus

← Iliad, Homer

Storïau Mawr y Byd gan T Rowland Hughes

Ioseff →

II—ODYSEUS

(O "Odyssey" Homer)

YN y bennod ddiwethaf cawsoch stori gan Homer allan o'i gerdd odidog, "Yr Iliad." Clywsoch am y Groegiaid yn gadael eu gwlad ac am ddeng mlynedd yn ceisio ennill dinas Caer Droea. O'r diwedd lladdwyd Hector gan Achiles, ac yn fuan wedyn gorchfygwyd a llosgwyd y ddinas fawr. Yna cychwynnodd y Groegiaid yn ôl i'w gwlad a'u cartrefi.

Ym myddin y Groegiaid yr oedd milwr cryf, gwrol a doeth, o'r enw Odyseus neu Ulysses. Sonia Homer amdano fel gŵr pwyllog mewn cyngor, ond yr oedd hefyd mor eofn ag Achiles ei hun mewn brwydr. Am y gwron hwn, Odyseus, y canodd Homer ei gerdd hir arall, "Yr Odyssey."

Yn ystod y deng mlynedd y bu'n brwydro'n galed y tu allan i furiau Caer Droea fe ddeuai hiraeth ar Odyseus yn aml am droi'n ôl i'w wlad. Hiraethai am weld ei wraig, Penelope, a'i fachgen bach, Telemachus, a cherdded eto hyd fryniau creigiog ei dir ei hun. Felly, wedi i ddinas Caer Droea syrthio a'i difa gan gleddyf a thân, galwodd Odyseus ei wŷr at ei gilydd yn llawen. Llusgwyd y llongau i lawr i'r môr a chydiodd dwylo parod yn y rhwyfau hir.

"Fy nghyfeillion," meddai Odyseus wrthynt, "meddyliwch yn awr, nid am elynion a rhyfela, ond am gartref, gwraig a phlant. Daethom yma'n wŷr canol oed, yn anterth ein nerth, ond awn yn ôl yn flinedig a'n gwallt yn dechrau britho. Er hynny, na ddigalonnwn; penderfynwn y bydd ein llongau'n fuan iawn yn nofio'n dawel a diogel yn yr hafan a adawsom ddeng mlynedd yn ôl."

Yr oedd deuddeg llong, a hanner cant o ddynion ym mhob un. Â chri o lawenydd y tynnodd y gwŷr yn y rhwyfau gan yrru'r llongau'n gyflym i'r dwfn, ac yna lledwyd yr hwyliau gwynion yn yr awel. Torrai blaen pob llong lwybr buan drwy'r tonnau i gyfeiriad y gorllewin a machlud haul. Ond cyn hir cododd gwynt cryf o'r gogledd, a churodd ystorm enbyd ar y llongau, gan eu hysgubo ymhell o'u ffordd. Am ddyddiau lawer llithrasant dros y môr at drugaredd y gwynt, ac yr oedd eu hwyliau'n garpiau i gyd. O'r diwedd daethant at dir dieithr, gwlad dawel a diog. Arni tywynnai haul o awyr las, ddigwmwl, ac ni welsai'r llongwyr erioed y fath ffrwythau a blodau a choed. Cysgai'r bryniau yn niwlen ysgafn, euraid y pellter, a gŵyrai'r coed yn llonydd a digyffro fel pe bai'r awel yn ofni cyffwrdd eu dail. Canai'r adar yn freuddwydiol, ac yr oedd hyd yn oed tonnau'r môr yn distewi a gorffwys wrth y glannau llonydd. Gorweddai pobl y wlad yn swrth a diymadferth o dan y palmwydd, rhai yn cysgu ac eraill yn bwyta ffrwythau melys ac yn yfed gwin. Ac o'u cwmpas ym mhobman yr oedd sŵn miwsig pêr.

Glaniodd tri o wŷr Odyseus i holi beth oedd enw'r wlad, ond wedi i'r tri fwyta o'r ffrwythau, eisteddasant hwythau i lawr yn ddiog, gan anghofio popeth am eu neges, a dymuno aros byth yn nhawelwch breuddwydiol y palmwydd. Bu raid i Odyseus eu cario'n ôl i'r llongau, ac mewn brys y gafaelwyd yn y rhwyfau, rhag ofn i eraill fwyta o'r ffrwythau a syrthio o dan hud y fro ryfedd hon.

Wedi hwylio am rai dyddiau daethant i wlad brydferth arall, ac ar ei bryniau a'i gwastadeddau ffrwythlon tyfai digonedd o yd a haidd, a gŵyrai coed y gwinwydd o dan bwysau'r grawn. Porai cannoedd o eifr a defaid ar y llethrau, ond yn rhyfedd iawn, nid oedd pobl y wlad yn plannu na hau dim nac yn codi tai. Tyfai popeth yn eu tir heb iddynt hwy lafurio o gwbl. Yn y nos a'r niwl glaniodd Odyseus a'i wŷr ar draeth tawel ynys gerllaw, a thrannoeth, wedi cynnau tân, eisteddasant i wledda ar gig y geifr ac yfed gwin o'r llongau.

Y bore wedyn, gan adael y llongau eraill yn niogelwch yr ynys, hwyliodd Odyseus a'i wŷr drosodd i'r tir. Wedi glanio yno, rhwymwyd y llong yng nghysgod craig, ac yna dewisodd Odyseus ddeuddeg o wŷr i'w ganlyn. Fel anrheg i bobl y wlad dug gydag ef groen gafr yn llawn o win melys o'r llong. Yn fuan daethant at ogof anferth â brigau'r llawryf dros ei tho uchel. Y tu allan iddi yr oedd corlannau ac ynddynt eifr a defaid wedi eu rhwymo. Yn yr ogof crogai digonedd o gaws ar y muriau, ac yr oedd yno grochanau a chawgiau mawr yn llawn o laeth a hufen.

"Brysiwn," meddai un o'i wŷr wrth Odyseus, "a chymerwn y caws a'r ŵyn a'r mynnau geifr i'r llong cyn i gawr yr ogof ddychwelyd."

"Na," meddai Odyseus, "yr wyf am ei weld. Pwy a ŵyr, efallai y cawn anrhegion gwerthfawr ganddo?"

Felly, wedi cynnau tân, dechreuasant fwyta o'r caws, ac yna gorwedd i aros nes dyfod cysgodion cynnar y nos.

Yn sydyn clywsant sŵn traed yn ysgwyd y ddaear, a brefiadau uchel defaid a geifr. Mewn dychryn dihangodd pob un ohonynt i bendraw'r ogof, gan chwilio am gonglau tywyll i guddio ynddynt. Gan yrru ei braidd o'i flaen a chan daflu llwyth anferth of coed tân ar lawr yr ogof, daeth y cawr, Polyffemus, i mewn. Dychrynodd Odyseus a'i wŷr wrth ei weld; dychrynasant yn fwy fyth pan afaelodd mewn craig anferth a'i gwthio i'w lle yng ngheg yr ogof. Ar ôl godro'r geifr dechreuodd y cawr gynnau tân, ac yn fuan goleuai'r fflamau disglair yr ogof i gyd. Syrthiodd llygad y cawr ar yr ymwelwyr—llygad ac nid llygaid, oherwydd un llygad a oedd ganddo, a hwnnw'n perlio yng nghanol ei dalcen.

"Ddieithriaid," gofynnodd, "pwy ydych chwi? O b'le y daethoch dros y tonnau? Lladron ac ysbeilwyr ydych, y mae'n debyg?"

Yr oedd ei lais dwfn fel taran yn yr ogof.

"Na," meddai Odyseus, "nid lladron nac ysbeilwyr mohonom, ond milwyr Groeg ar ein ffordd adref o Gaer Droea."

"Ym mh'le y gadewaist dy long?" gofynnodd y cawr.

"Gyrrodd y gwynt a'r tonnau ein llong yn yfflon ar y creigiau, ond medrais i a'm cyfeillion nofio i dir," meddai Odyseus, gan ddweud celwydd rhag ofn i'r cawr ddinistrio'r llong.

Yr unig ateb a wnaeth Polyffemus oedd neidio i fyny a chydio â'i ddwylo mawr mewn dau o'r milwyr. Curodd eu pennau yn erbyn llawr yr ogof, ac yna fel llew, bwytaodd hwy i'w swper. Yfodd hefyd lond crochan mawr o laeth cyn gorwedd i lawr i gysgu.

Â'i gleddyf yn ei law mentrodd Odyseus ato gan feddwl ei ladd, ond cofiodd am y graig fawr yng ngheg yr ogof. Nid oedd neb ond Polyffemus a fedrai symud y graig honno o'i lle, ac felly rhaid oedd gadael iddo fyw.

Aeth oriau hir y nos heibio'n araf, ac o'r diwedd gwelsant lygedyn o olau'n ymddangos rhwng y graig a tho'r ogof. Deffroes Polyffemus, ac ar ôl godro'r geifr, gafaelodd mewn dau arall o gyfeillion Odyseus a bwytaodd hwynt i'w frecwast. Wedyn symudodd y graig fawr a gyrrodd ei braidd allan i bori. Aeth yntau ar eu holau, ond gan ofalu tynnu'r graig i'w lle yng ngheg yr ogof.

Dechreuodd Odyseus feddwl am ffordd i ddianc, ac ar lawr yr ogof gwelodd bren mawr olewydd a'i ganghennau wedi eu torri i ffwrdd. Pastwn Polyffemus oedd, ond prin y gallai ugain o ddynion cyffredin ei symud. Yr oedd mor hir â hwylbren llong. Torrodd Odyseus ddarn ryw chwe throedfedd o hyd i ffwrdd a naddodd ei flaen yn finiog, gan ei roi, wedyn, yn y tân i galedu. Yna cuddiwyd y pren o dan wair yr ogof a dewiswyd pedwar o wŷr i afael gydag Odyseus ynddo pan ddôi'r cyfle.

Gyda'r nos clywsant eto sŵn traed y cawr yn ysgwyd y ddaear. Daeth i mewn i'r ogof, gan yrru ei braidd o'i flaen, ac ar ôl godro'r geifr, bwytaodd ddau arall o'r Groegiaid i'w swper. Yna mentrodd Odyseus ato, gan gynnig iddo beth o'r gwin a ddug gydag ef o'r llong. Yfodd Polyffemus y gwin melys â blas.

"Rho ychwaneg imi," meddai, "a minnau a roddaf anrheg i tithau."

Deirgwaith yr yfodd, ac yr oedd y gwin yn ei feddwi.

"Ni chefais erioed win fel hwn," meddai. "Beth yw dy enw di?"

"Neb yw f'enw i," meddai Odyseus. "Neb y gelwir fi gan bawb."

"Yna bwytâf Neb yn olaf o bawb," ebe'r cawr. "Dyna'r ffafr a roddaf iti."

O dan ddylanwad y gwin syrthiodd Polyffemus i gysgu'n drwm, gan chwyrnu dros y lle. Cydiodd y Groegiaid yn y pren, gan roi ei flaen yn y tân nes llosgi ohono'n goch. Safasant uwchben y cawr, ac â'u holl nerth gwthiodd Odyseus a'i wŷr y blaen chwilboeth i mewn i'w lygad gan ei droi a'i droi yn ei ben. Rhuodd sgrechiadau Polyffemus fel taranau trwy'r ogof gan ddeffro adlais ar ôl adlais yn y creigiau a'r bryniau, a ffoes y Groegiaid mewn arswyd i bellterau tywyll yr ogof. Brysiodd y cewri oedd yn byw ar y bryniau cyfagos i holi Polyffemus beth oedd yn bod arno.

"Pam yr wyt ti'n ein deffro ni ganol nos â sŵn mor ofnadwy? A oes rhywun yn dwyn dy ddefaid a'th eifr neu yn ceisio dy ladd di?"

"Neb sydd yn fy lladd i," gwaeddodd y cawr. "Neb sydd yn fy lladd i."

Aeth y cewri eraill i ffwrdd yn ddig gan droi clust fyddar i'w gri, a gwenodd Odyseus wrth weld ei ystryw'n llwyddo cystal.

Gan ocheneidio a chrio, ymbalfalodd y cawr i enau'r ogof. Symudodd y graig o'r neilltu, ac eisteddodd i lawr yn y drws gan ddal ei freichiau allan rhag ofn i'r Groegiaid ddianc. Yna meddyliodd Odyseus am gynllun arall. A brigau helyg clymodd yr hyrddod gyda'i gilydd fesul tri, ac o dan yr hwrdd canol bob tro rhwymodd un o'i gyfeillion. Pan ddaeth y wawr, dechreuodd y geifr a'r hyrddod grwydro at y drws, ac wrth eu gollwng allan tynnodd Polyffemus ei law hyd gefn pob un rhag ofn bod y Groegiaid yn marchogaeth arnynt. Yn olaf oll, yn hongian o dan hwrdd mawr blewog, daeth Odyseus ei hun. Hwn oedd hoff anifail y cawr a dechreuodd siarad wrtho gan roi ei ddwylo mawr ar ei gefn.

"A oes rhywbeth yn bod arnat tithau hefyd, fy hwrdd annwyl, fel dy feistr? Fel rheol, ti yw'r cyntaf yn gadael yr ogof, y cyntaf i bori'r gwair ac i yfed o'r afonig. Ond heddiw dyma ti yn olaf un. Ai tosturio dros dy feistr yr wyt ti?"

Yna, heb ddychmygu bod Odyseus yn hongian dano, gadawodd i'r hwrdd fynd allan.

Yn rhydd unwaith eto, brysiodd y Groegiaid i lawr i'r môr, gan yrru llawer o anifeiliaid gorau Polyffemus o'u blaen i'r llong. Rhwyfasant ar frys allan i'r môr, ac yna safodd Odyseus ar flaen y llong gan weiddi â llais uchel:

"Polyffemus, yr anghenfil, cawsom ddial arnat am ladd a bwyta'n cyfeillion. Am weithred mor ofnadwy, cefaist dâl y duwiau."

Pan glywodd y geiriau yr oedd Polyffemus fel creadur cynddeiriog. Torrodd frig y bryn i ffwrdd gan ei hyrddio i'r môr i gyfeiriad y llais. Disgynnodd yn agos iawn i'r llong gan godi tonnau mawr a'i gyrodd hi'n ôl eto i'r tir. A pholyn hir gwthiodd Odyseus y llong unwaith eto o'r lan, a thynnodd y morwyr am eu bywyd yn y rhwyfau.

Ymhell allan yn y môr, ni fedrai Odyseus ymatal rhag herio'r cawr unwaith eto, er i'w gyfeillion erfyn yn daer arno i beidio.

"Polyffemus!" gwaeddodd. "Os gofyn rhywun iti sut y collaist dy olwg, dywed wrtho mai Odyseus, y Groegwr, a dynnodd dy lygad."

Yn wyllt, cydiodd y cawr mewn craig anferth gan ei throi o gwmpas ei ben a'i lluchio i'r awyr â'i holl nerth. Ond pan syrthiodd i'r môr, ni wnaeth y don fawr a gododd ond gyrru ei elynion ymhellach o'i afael at lannau'r ynys gerllaw. Yno yr oedd eu cyfeillion yn eu haros, a thrist iawn oeddynt pan glywsant am y gwŷr a laddwyd gan y cawr. Aberthwyd yr hwrdd mawr i'r duwiau, ac eisteddodd pawb i fwyta cig y geifr ac i yfed gwin melys cyn cysgu'r nos yn nhawelwch yr ynys.

Trannoeth, cyn gynted ag y daeth rhosynnau'r wawr i'r nef, hwyliodd y deuddeg llong eto dros y tonnau llwyd.