Traethawd ar Hanes Plwyf Merthyr/Yr Arglwyddi Boreuol

Hanesiaeth Henafol Traethawd ar Hanes Plwyf Merthyr

gan William Edmunds (Gwilym Glan Taf)

Teuluoedd Henaf a Pharchusaf

YR ARGLWYDDI BOREUOL—TROSIAD YR ETIFEDDIAETHAU I'R ARGLWYDDI PRESENNOL—ENWAU FFERMYDD Y PLWYF—EU PERCHENOGION, A'U DEILIAD.

Gwedi i Iestyn ab Gwrgant, ArglwyddMorganwg, wneud ei addewid i un o'r tywysogion Normaniadd, o'r enw Robert Fitzamon, y byddai iddo roddi ei ferch, Nest, yn wraig iddo, ar yr amod y byddai iddo ei gynorthwyo ar y maes yn erbyn ei elyn, Rhys ab Tewdwr, cymerodd Fitzamon y cynygiad, a chyd drefnasant eu byddinoedd er mwyn cyfarfod Rhys mewn lle a elwir hyd heddyw Hirwaen Gwrgant, ger Aberdar, pryd y cymerodd ymladdfa waedlyd le, ac y trodd y fantol yn erbyn Rhys, fel y gorfu arno ffoi am ei einioes; ond daliwyd ef ar ei ffoedigaeth ger Pen Rhys, yn ymyl Cwmrhondda, lle torwyd ei ben pan yn 82 mlwydd oed. Wedi i Iestyn trwy gynorthwy y llu Normanaidd gael yr oruchafiaeth ar Rhys a'i fyddinoedd, meddyliodd fel

llawer un arall, yn ol i ystorm o gyfyngder fyned drosodd, y gallasai droi y gath yn y badell, trwy omedd bod yn unol a'i addewid i'r tywysog Normanaidd. Ond er gwaethaf y modd iddo, goddiweddwyd ef a dydd o ofwy eilwaith, yr hwn a drodd allan yn waeth na'r cyntaf, trwy i Fitzamon droi ei arfau ato, i'r dyben o'i orfodi i sefyll at ei addewid, a'r canlyniad fu iddo gymeryd meddiant o Gastell Caerdydd, ac arglwyddiaeth Morganwg oddiarno, gwersyllodd yn Ngastell Caerffili hyd nes iddo gael ei orchfygu mewn brwydr, a ymladd wyd gerllaw Gellygaer. Yn olynwyr iddo mewn gwaedoliaeth ac hawl i'r etifeddiaeth, yr oedd y De Clares (y nawfed o freninoedd Morganwg), a'r De Spencers y rhai hefyd fuont yn cyfaneddu yn y Castell hwn. Oddiwrth y De Spencers y deilliodd yr etifeddiaeth i'r Beauchamps a'r Nevils, gyda mwy na'r rhan gyffredin o ddirwyon a threuliau a achoswyd gan ymrysonau a godent yn achlysurol rhyngddynt hwy a'r rhai a honent eu hunain yn iawn berchenogion yr etifeddiaeth, nes o'r diwedd yn ol hir ymgypris, iddi fyned yn eiddo y Goron, trwy frwydr fythgofiadwy Bosworth, yn amser Harri VII. yr hwn a'i trosglwyddodd yn ol yn ffafr William Herbert, Iarll Penfro. Disgynodd rhan o'r etifeddiaeth hon trwy briodas i'r Windsors, a thrwy briodas ag un o etifeddesau yr Herberts, daeth ardalydd Bute i feddiant o'i arglwyddiaeth. Ac yn ol y Quarterly Review, disgynodd y rhan arall i'r Clives. Ond nid felly yn y plwyf hwn, perchenogion boreuol ei arglwyddiaeth hwy oeddynt Lewisiaid y Van, ger Caerffilly, oddiwrth y rhai hyny trwy bryniad ac nid trwy etifeddiaeth briodasol, y disgynodd yn eiddo iddynt, y rhai fel y dangosir yn y daflen nesaf ydytt yn meddu llawer o diroedd yn y plwyf hwn. Perchenog boreuol arglwyddiaeth "Dynevor a Richards," yn y plwyf hwn oedd y Milwriad Prichard oedd yn byw yn Llancaiach fawr, ac yn uchel sirydd yn Nghaerdydd, yn y flwyddyn 1599; yr oedd yn gwasanaethu yn myddin Cromwell; meddodd ddwy ferch, priododd un ag un o'r Dynevors a'r llall ag un o'r Richards, felly disgynodd ei ystad yn rhanol rhyngddynt.

Enwau Tyddynod. Eu Perchenogion Eu Deiliaid
Ferm y Castell G Overton Ysw
W Davies &c
Dowlais Com & co
Mae y tiroedd hyn
yn meddiant Cwmpeini

Gwaith Haiarn Dowlais
Hefyd mae ganddynt 2,846
o erwau o fynydd-dir
perthynol i ardalydd
Bute; yn ol yr amod
weithred gyntaf, nid
oeddynt yn talu ond £100
yn y flwyddyn am dano.
Meddienir hwynt yn
bresennol gan Crawshays'
Gyfarthfa trwy brydlesau
oddiwrth eu perchenogion

Blaen y Garth
Bon Maen
Rhyd y Bedd
Caę Raca
Hafod
Blaen Morlais
Gwernllwyn bach
Gwernllwyn uchaf
Pwll y hwyaid
.
Waun Fach Perchenogion yr
oll o'r tiroedd hyn
ydynt Dynev a
Richards
Brynteg
Coedcae Brynteg
Nant y Gwenith
Llwyncelyn
Wern
Rhyd y car
Glyn Dyrus
Melin Canaid
Pandy Gyrnos
Penygarn
.
Gwaelod y Garth Morgans o'r

Grawen &c

Perthynai y tiroedd
hyn i Gwmpeini
Gwaith Haiarn
Pendaren, trwy
brydlesau oddiwrth
eu perchenogion.
Godre Calan uchaf
Garn
Gellifaelog
Gwaun Taran
Ton y ffald
Penydaren
.
Pentrebach Arglwydd Plymouth,
Tomosiaid y Lechfaen,
Llanfabon ac eraill
Perthynai y tiroedd hyn yn
bresenol trwy
brydlesau oddiwrth
eu perchenogion i
gwmpeini y diweddar A Hill,
Ysw. Prynodd taid achau
presenol y Lechfaendiroedd,
Tontailwr, Dyffryn, Abercanaid,
Nant yr odyn, Balca, a'r
Tyntaldwm, gan Jenkins
o'r Marlas, Cwmnedd,
am 890 o ginis,
oddiwrth y rhai hyn y derbynia
y perhynasau presenol
£1,500 yn flynyddol,
Scubornewydd
Tre'r beddau
Glyn mil
Nant yr odyn
Tontailwr
Tyntaldwm
Dyffryn
Balca
Ty'n y Coedcae
Cilfach yr encil
Abercanaid
Garth. Morgans, Ysw, David Watkins
Pantysgallog Davies, Ysw. William Powell
Cwmwaun newydd Dynevor, a Richards, J, Jenkns
Ty'n y coedcao William Jenkins
Coed Meyrick Richard Morgan.
Tai mawr Catherine Edwarda
Tai mawr uchaf W.T. Edwards
Tai mawr canol W.T. Edwards
Nant Wm. Williams
Heol geryg Evan Williams
Penyrheol Evan Evans
Abernantygwenith D, Williams
Blaen canaid W, Williams
Hendre fawr Dinah Williams
Gethin J. Ward
Cwmbargoed E. Watkins
Penrhiwronen. R, Thomas
Brithweunydd Rees Jones
Ynys y gored E, Purchase
Hafod tanelwg uchaf D. Hopkins
Hafodtanglws isaf D. Davies
Penylan Lady Windsor J. Jones
Begwns J. Davies
Pwllglas W. Jenkins
Blaen y owm Phillip Richards
Pont y rhin E. Purchase
Pantglas D. Williams
Penddangaefawr E. Williams.
Penddaugaefach D. Williams.
Pan y deri D. Williams
Bryn rhedyn H. Powell
'Waunwyllt J. Jones
Nant y fedw Ar y ddwy fferm
hon y saif y rhan
fwyaf o Ferthyr.
Mairdy Davies Ysw
Court R Thomas
Penylan draw T Evans J. Phillips
Graig Mrs Morgans Mrs, Morgans
Grawerth. J. Vaughan.
Bryncaerau Mae rhenty tir
hwn yn myned at
gynaliaeth yr un
a fyddo yn
gwasanaethu
capel Nant ddu,
Brycheiniog"
Gregory Watkins
Cnwc C. R. Tynte E. Purchase
Nantfain C. R. Tynte E. Purchase
Perthigleision R. Griffiths L. Lewelyns
Abervan fach R. Griffiths W. R. Smith
Abervan fawr L. Jenkins L. Jenkins
Ty'r nyth Rev, D, Davies D Evans
Forest Thos Williams Thos Williams
Ynys Owen E M Wood L Jenkins
Penygraig E M Wood M Price
Tir y Cook W Richards R Davies
Cefn y Fforest T Richards D Pritchard
Trwyn gareg C. M. Wood L Jenkins
Pentanas, J Perrott E. W. Scale
Penybylchau H Williams Thos Edmunds
Mount Pleasant E Davies Ysw E Davies Ysw
Tai'r lan T Lewis T Lewis
'Ty newydd E. Lewis A Lewis
Cwmcothi Thos Jenkins J Jenkins
Ty'r ywen W Lewis W Lewis
Pont y rhun. C. R Tynte E Purchase
Troedyrhiw W Lewis D Williams
Ffawyddog Lady Windsor Thos Edwards
Pont y gwaith R. Foreman Thos Parry
Buarth glas J Jenkins L Jenkins
Cefn glas. John Jenkins John Jenkins
Godrecoed Thos Jenkins Thos Jenkins