Tro i'r De/Llangeitho

← Yr Hen Dy Gwyn

Tro i'r De gan Owen Morgan Edwards

Hysbysebion →

VI. LLANGEITHO

Cefais, yn hynod anisgwyliadwy, y fraint o fynd i Langeitho, i bregethu i gapel Daniel Rowland.

Nid oeddwn erioed wedi bod mor bell oddicartref, ac nid oeddwn wedi pregethu ond ychydig iawn. Yr oedd y syniad am esgyn i'r pulpud yn fy llethu bob amser, ni chawn hun i'm hamrantau y noson cynt na'r noson wedi pregethu. Tybiwn fod y bobl yn crymu eu pennau gan gywilydd drosof, wrth araf ddirwyn o'r capel ar nos Sul. Tybiwn y byddai'r blodau, fyddai weithiau yn ffenestr fy ystafell wely yn y cartrefi cysurus y derbynnid fi iddynt, yn troi eu gwynebau tua'r ffenestr oddiwrthyf. Ac eto. —eiddilyn gwan, gyda phob discord wedi ei gasglu i'm llais—tybiwn fod anghenraid arnaf i bregethu'r efengyl. A phan ddaethum i Aberystwyth, anfonid fi ambell dro i bregethu yn lle pregethwyr dorrai eu cyhoeddiadau yn ardaloedd mwyaf anghysbell Ceredigion. A rhywfodd, oherwydd marw neu ryw achos arall, yr oedd Sul gwag yn Llangeitho.

Pan ddaeth y gennad ataf, penderfynais yn y fan nad awn. Ond wedyn,—daeth meddyliau hunanol. Cawn ysgrifennu adref i ddweyd fy mod yn pregethu yn Llangeitho y Sul. Gwyddwn y byddai son am Langeitho ar yr aelwyd gartref,—am ei phregethwyr ac am ei sasiynau,—a llawer gwell fuasai gennyf fod yn llawenydd yr aelwyd ddistadl honno na mentro i le mor enwog i bregethu. Yr oeddwn yn cael tua phythefnos o rybudd, ac ni chefais bythefnos mor anedwydd erioed. Bum hyd lan y mor am ddiwrnodau, yn disgwyl drychfeddyliau: ond ni welais, mwy na'r gwas hwnnw oedd heb daflu'r cleddyf i'r dwr, ond y tonnau'n ymlid eu gilydd tua'r lan. Eis i wrando William Evans yn pregethu ar waith yr Ysgol Sul, oddiar y geiriau hynny.—"Bwrw dy fara ar wyneb y dyfroedd, a thi a'i cai ar ol llawer o ddyddiau." Wedi cymharu fy mhregeth fy hun ar bregeth honno, tybiwn mai hyfdra ynfyd ynnof fi oedd mynd i bulpud. Darllennais Ad Clerum Dr. Parker, a llanwodd hwnnw gwpan fy anedwyddwch i'r ymylon,—condemniodd bron bob peth oedd gennyf yn fy mhregethau.

Ond daeth y prydnawn Sadwrn o'r diwedd. Chwi nad ydych yn bregethwyr, diolchwch na roddwyd arnoch yr anghenraid o wynebu cynulleidfa ar ddydd gorffwys y greadigaeth. Cychwynnais gydag efrydydd arall o Aberystwyth am hanner awr wedi dau. Yr oeddwn yn diolch fod y tren yn mynd mor araf er mwyn i mi gael mwynhau y golygfeydd ar fy nhaith gyntaf i'r Deheudir. Cododd y tai to gwellt a'r teisi mawn hiraeth melus arnaf am ucheldir sir Feirionnydd, a gwelwn ein bod yn mynd ymhellach o wlad y llechi. Tybiwn fod golwg dlawd ac oer ar y rhan gyntaf o'n taith.—Cors Fochno ar un llaw, a mynyddoedd eang ar llall. Ond toc daethom i wlad frasach, a phob peth yn edrych yn hyfryd addfed ynddi. Peth rhyfedd i mi oedd y ty pridd cyntaf welsom. O bridd y gwneir y tai,—fel y bobl.—ac y mae golwg hyfryd arnynt an wedi eu gwyngalchu. A chyn hir cawsom gipolwg ar flaen dyffryn swynol Aeron.

Yr oedd fy nghyfaill yn fy ngadael, ac yn mynd i Abermeurig at y Sul. Un direidus iawn oedd, a llawer tric chwareuodd â mi. Cyn ymadael, dywedodd hyn yn olaf o lu o gynghorion,—

A chofia di hyn. Y mae dyn bach yn set fawr Llangeitho, yn eistedd dan y pulpud. Os gweli di ben hwnnw'n edrych arnat heibio'r pulpud, tro ben ar dy bregeth y munud hwnnw."

Pam?" meddwn innau, yn bur ofnus.

"Paid a gofyn pam i mi; ond, os na throi di ben ar dy bregeth pan weli di ben y dyn bach, gwae i ti."

Yr oedd y nos hyfryd yn disgyn fel bendith ar y bryniau a'r dyffrynnoedd ffrwythlawn pan welais Langeitho odditanaf. Rhyw syniad anelwig oedd gennyf am Langeitho, tybiwn ei fod rywfodd yn debyg i'r Bala ac i Jerusalem. Cefais ef yn bentref bychan, gydag ysgwar mawr yn ei ganol, yn debycach i ffermdy mawr na dim arall, gydag adeiladau o amgylch y buarth. Cefais fy hun yn unig yn nhy'r capel ar y nos Sadwrn honno, o fewn ychydig lathenni i'r hen gapel y bu braich a chadernid iddi mor amlwg ynddo. Yr oedd yr hen wraig garedig, wrth roddi te a thost imi, wedi dweyd tipyn o hanes y fangre. Dywedai fod Llangeitho fel rhyw lan arall yn awr, a'u bod yn son am godi cofgolofn i Ddaniel Rowland. Yr oedd oriau cyn amser mynd i gysgu, a rhoddwyd amryw lyfrau i mi i'w darllen. Y peth cyntaf yr agorais arno oedd esboniad Ifan Ffowc o Lanuwchllyn ar adnod,—

"Am hynny, gan roddi heibio yr ymadrodd sydd yn dechreu rhai yng Nghrist, awn rhagom at berffeithrwydd.' Beth yw hynny? Rhoi heibio'r llyfr corn, a mynd ymlaen i ddarllen y Testament."

Gwibiodd fy llygaid dros lawer o bethau, a'm

pregethau'n rhwystro i'm meddwl ymsefydlu ar ddim hyd nes y disgynnodd fy ngolygon ar bennill dynnodd Christmas Evans o Milton,—

"Ni bydd gwrthdaro'n bod
I anghymodi'r gân,
Ond bydd pob sant a'i glod
I'w glywed ar wahan;
Ac eto i gyd, fel taran gref,
Gwnawn swn melusaf glywodd nef."

Tra'n meddwl tebyg i beth oedd y capel, a thra'n meddwl fath un oedd Daniel Rowland, tarewais ar y darluniad hwn o hono o waith Christmas Evans,—

"Yr wyf fel pe gwelwn ef wedi ymwisgo yn ei wn du, yn agor drws capel bychan, ac yn ymddangos yn y pulpud. Yr oedd ei wynepryd wedi ei wisgo â mawredd ydoedd yn arddangos synwyr a hyawdledd. Ei dalcen oedd uchel, a'i lygaid yn dreiddgar, ei drwyn ydoedd Rufeinig neu eryraidd, ei wefusau yn weddus, a'i en yn taflu ychydig; ei lais ydoedd soniarus ac uchel seiniol."

Ehedodd fy meddwl at y bod bychan llwyd fyddai ym mhulpud Rowland drannoeth, gyda bychander yn argraffedig ar ei wyneb, a thlodi meddwl wedi rhewi yn ei lais. Tybiwn fod y llinellau nesaf ddarllennais, darluniad Eryron Gwyllt Walia o'r eira, yn ddarlun o effaith fy mhregeth ar gynulleidfa,—

"Dros y tir yn ddidrwst a,
A'i wisg oer wen wasgara."

Ond am yr hen bregethwyr fu yma gynt, cymerer darluniad Eryron o'r dymestl,—

Byw wibia mellt yn bybyr,
Ac allan y daran dyr.'

Yr oedd hanner nos yn dod. Ni welais yn unlle erioed ddarluniad o ystad meddwl pregethwr heb arweiniad ar fin y Sabbath. Y mae lle gwag ynddo, ac os na ddaw ysbryd Duw i'w lenwi, y mae yno gartref i ysbryd arall, ysbryd ofer y gwatwar a'r ameu. Wrth edrych yn unig ar wynebau ysbrydion fel hwn y cysgais i yn Llangeitho, ac yn fy erlid yr oedd englyn Eryron ar y geiriau "Ar hanner nos y bu gwaedd,"

"Gwaedd a wnai adwaedd ddiedwi,—adlef
Diadlam drueni;
Gobaith nef? Gwae byth i ni!
Dydd a ffydd yn diffoddi."

Bore drannoeth, a bore Sabbath oedd hi, yr oedd goleu melyn yr haf yn tonni dros hyfrydwch y wlad dawel. Yr oedd cyfarfod gweddi yn gyntaf peth yn y boreu, ac eis innau iddo. Yr oedd yno weddio taer, gan hen bererinion hyddysg iawn yn eu Beibl. Arhosodd gŵr hynaws gyda mi, ac atebodd lawer o'm cwestiynau. Deallais mai clochydd y pentref oedd un o'r gweddiwyr, hen wr hen iawn. Nid oedd teimladau mor chwerwon yr adeg honno rhwng Eglwys Loegr a'r Methodistiaid, a byddai llu'n mynd o'r capel wedi pregeth y bore i'r eglwys.

Yr oedd yno hen wr arall, a llawer o newydd—deb naturiol a tharawiadol yn ei weddi, ac yr oedd rhywbeth yn ei ddull a'i bryd wnai i mi ymawyddu am wybod ei hanes. "Yr ydych chwi'n dod o Lanuwchllyn," meddai'm cydymaith, "yr wyf yn cofio Ifan Ffowc yn dod yma ar daith, ac yn holi profiad yr hen frawd yna yn y seiat. Yr oedd wedi tywyllu arno y pryd hwnnw, meddai ef; ac ni fuasech byth yn meddwl, wrth wrando ar ysbryd nawsaidd ei weddi heddyw, mor bell yn nhir sychder yr oedd." Ac adroddodd yr ymgom hon fu rhwng Ifan Ffowc a'r hen wr yn y seiat,—

"A fyddwch chwi'n cael blas ar y moddion?"

"Na fydda ddim,"—yn swta iawn.

"Dim blas ar y seiat?"

"Dim."

"Ydych chwi'n darllen y Beibl?"

Nagw i."

Wel, wel. Waeth i chwi heb seiat na chyfarfod gweddi na Beibl na dim. A wnewch chwi addaw peidio dod i'r gymdeithas mwy?"

"Na wnaf,"—yn wresog iawn.

"Gan eich bod wedi gorffen a'ch Beibl, a wnewch chwi ei werthu i mi?"

"Na wnaf byth!"

Trodd Ifan Ffowc at y bobl, a dywedodd,——"Y mae'r perl gan y brawd hwn, ond y mae rhyw lwch wedi casglu o'i gwmpas." Yna adroddodd ystori am deulu tlawd mewn gwlad y gwyddai ef am dani. Yr oeddynt yn mynd yn dlotach o hyd, gorfod iddynt adael eu ffarm, ac nid oedd ganddynt ond ychydig iawn wrth gefn. Aeth y gŵr i Awstralia, a llawer o ddisgwyl fu ymysg y teulu bach am arian oddiwrtho i ddod ar ei ol. Daeth llythyr oddiwrtho o'r diwedd, a blwch bychan i'w ganlyn. Dywedai'r llythyr wrthynt am ddod i wlad llawnder, ond nid oedd dim ond cerrig anolygus yn y blwch. Tybiai'r wraig fod rhywun wedi eu hysbeilio, gan roi cerrig yn lle'r arian yn y blwch. Daeth llythyr wedyn, a blwch arall. Ond nid oedd ynddo ond cerrig a llwch. Erbyn hyn yr oedd arian y wraig wedi darfod; ac nid oedd dim am dani ond mynd ar y plwy. Pan ddaeth y swyddog yno yr oedd y wraig a'r plant yn wylo'n chwerw. Er mwyn dangos iddo mai nid yn gyfiawn yr oeddynt yn dlawd, danghosodd y wraig y ddau flwch i'r swyddog, a dywedodd fel y lladratasai rhywun yr arian fuasai yn eu cludo'n ddifyr i lawnder. Ond yr wyf wedi cadw hyd yn oed y llwch," ebe'r wraig, trwy ei dagrau, wrth son am ei gŵr, "oherwydd ei fod yn dod oddiwrtho ef." Edrychodd y swyddog ar y blychau, a dywedodd wrth y wraig,—" Wraig, cyn i chwi fynd ar y plwy, gadewch i mi eich hysbysu fod gennych ddigon yn y blwch yna i brynnu'r plwy i gyd."

"Yr wyf finnau wedi dod yma," ebe Ifan Ffowc, gan droi at y gŵr oedd yn ameu ei grefydd, i ddweyd wrth y brawd hwn fod perl yn y blwch." "A byth er hynny," ebe'r adroddwr wrthyf fi, "y mae tinc felus yng ngweddi'r hen frawd hwnnw, a sain gobaith yn ei brofiad." Daeth awr odfa'r bore. Dylifai'r bobl o'r wlad oddiamgylch, rhai ar draed a rhai ar feirch, i'r capel fel yn amser Daniel Rowland. Y mae drws yn nhalcen y capel, yn agor yn union i'r pulpud. Un funud y mae'r pregethwr allan, a'r caeau hyfryd yn ymestyn o'i flaen, dan dawel unigrwydd y Sabbath; y funud nesaf y mae wedi agor y drws, ac yn gweld ugeiniau o wynebau'n syllu'n ddifrif-ddwys arno.

Daeth y nos, ac yr oedd gennyf lawer o bethau i'w hysgrifennu adre. Yr oeddwn wedi bod ym Mala'r Deheudir ac yn y Cwrt Mawr, wedi ysgwyd llaw â brawd David Charles Davies ac â merch Ebenezer Richard. Yr oeddwn wedi gweld merched, wyth neu naw o honynt, mewn hetiau coryn uchel; ond yr oedd y tai pridd yn fwy rhyfeddod na'r rhain, gan fod hetiau coryn uchel yn fy nghartref hefyd. O feddwl am beth ysgrifennwn, daeth i mi feddyliau sy'n dod weithiau i pregethwr ar nos Sul, rhai pur a dyrchafol, rhai ereill i dywyllu ffydd, a rhai wedi eu geni o'r reaction wedi pryder ac ymdrech y dydd."

Bore drannoeth, cyn ymadael, cofiais am ddywediad fy nghyfaill direidus am y dyn bychan hwnnw yr oedd ei ymddanghosiad i roi pen ar fy mhregeth. Trwy drugaredd, yr oedd fy mhryder gyda'm pregethau wedi peri i mi anghofio popeth am dano drwy gydol y dydd. Dywedais fy ofnau wrth yr hen westy-wraig, ac ebe hi, mewn tôn oedd yn llawnach o gydym- deimlad nag o ddireidi,—

"Fy machgen mawr i, yr oeddych chwi mewn perffaith ddiogelwch oddiwrtho."

Deallais wedi hynny na fyddai'r hen frawd hwnnw byth yn ymddangos odditan y pulpud ond pan gai pregethwr hwyl.

Ddarllennydd mwyn, ar ddiwedd hyn o ysgwrs munudau segur, ni chaf weld dy wyneb siriol. Nis gallaf dy godi ar dy draed, er hynny gobeithiaf fod yn y gyfrol fechan hon ambell beth y gelli ddweyd "Amen," beth bynnag yw dy ddull o ddweyd hynny, wrth fy ngadael.