Wat Emwnt/Cysylltiadau, Hen a Newydd
| ← Hen Atgofion | Wat Emwnt gan Lewis Davies, y Cymer |
→ |
PENNOD XXIX.
Cysylltiadau, Hen a Newydd.
GANOL dydd drannoeth, gellid gweld cerbyd Nantmaden yn dychwelyd o'r dre drwy Lanfaes yn gynt nag arfer. Ynddo heblaw'r gyrrwr oedd dyn a dynes, a'r tri, a chyfrif nad oedd yr un ohonynt yn ieuanc iawn, yn afieithus dros ben.
Gadewch i fi weld," ebe Mr. Daniel Morgan, "fe fyddwn wrth Lanrhyd ymhen awr, ac fe gymer awr arall inni gyrraedd Clwyd y Mynydd. Mae'r Hen Binshwner wedi dweyd wrth bawb am eich d'od adre cyn hir, a rhaid fydd treulio peth amser gydag e'. Fe awn wetyn i Dafarn Cryw wa'th ma' William Lewis hefyd yn edrych mla'n at eich d'od sha thre. A ma' Twm Teil'wr, pŵr ffelo, wedi bod dan dipyn o gwmwl am iddo broffwydo'ch bod wedi'ch lladd."
Waratêg i Twm. 'Do'dd e' ddim ym mhell o'i le pe baech chi'n gwpod y cwbwl. Fe weta'r hanes rwpryd wrthoch ch'i, ond nid heddi'. Dydd llawen yw hwn i fod, ond iefa, Marged?"
Gwenodd Marged ei chydolygiad, ac yr oedd yn syndod gymaint o destynau llawenydd a fu y diwrnod hwnnw.
Aeth yr Hen Benshwner heibio iddo ef ei hun yn ei groesaw. "Welcome Home, Wat! Ie, jiawch i, a Welcome Dwpwl-ar-ucian he'd! Ble ma' Twm Teil'wr heddi', wn i? Gofelwch am 'ch dyn, Mrs. Edmunds, 'newch i? Fe ofala's i unwa'th na cha's e' ddim 'i saethu. Do myn jiawch i. Fe wela's i un shawdwr'r amser o'wn i ma's gyda General Wolfe, yn 'i cha'l hi yn yr un ffordd. Do, tawn i' marw, pan ow'n ni'n mynd i symud lan i Montreal, chi'n gweld,—"
"Come, Virgin!" ebe Daniel Morgan wrth ei greadur yn y cerbyd, gan adael yr Hen Binshwner ar ganol ei ystori.
Yna aethpwyd i Dafarn Cryw, lle yr oedd William Lewis, os yn llai llafar ei groesaw na'r Hen Binshwner, eto mor gynnes ag yntau. Ac yn y parlwr bach gofalodd ef osod lluniaeth goreu ei dy o flaen y cwmni llawen.
Ni chyrhaeddwyd mo Nantmaden hyd yr hwyr, ond pa mor hwyr bynnag ydoedd hi arnynt yn cyfranogi o'u swper yno, llawer hwyrach na hynny ydoedd hi arnynt yn ymwahanu am y nos. Oblegid rhaid oedd cael Wat i adrodd cyfran helaeth o'i hanes wrthynt i gyd y noson honno, a rhaid hefyd gan Daniel Morgan ydoedd darllen ei salm arbennig ef unwaith yn rhagor.
Dywed yr awdurdodau ar hanes lleol, na chymerodd Mali yn garedig at Marged y noson gyntaf honno, ac iddi fynegi ei barn nad oedd "dim isha' i Wat fynd mor bell a 'Merica i brioti gwitwfod dicon o'r rheiny yn nes i dre'."
Ond ni wyddai hi'r amgylchiadau pan ddywedai hi hyn, a theg yw ychwanegu iddi yn ol llaw newid ei meddwl, ac i Marged a hithau ddyfod yn gyfeillion mawr.
Arfaethasai Wat gael "lle bach "o dyddyn iddo ef a'i briod ar eu dychweliad, ond nid oedd yr un i'w gael ar y pryd, a mawr oedd ei siom oherwydd hynny. Mewn gair meddwl am Flaen Hepsta neu Hepsta Fechan yr oedd ef, lle gallai ei enillion wrth bysgota ychwanegu at gyllid y tyddyn ei hun.
Cynygiodd Mr. Morgan iddo waith cau ar Nantmaden am dymor, a mynegiant amlwg oedd hynny o'i deimlad caredig at ei hen was, oblegid llunio gwaith oedd ef yn ei gynnyg, a gwyddai Wat hynny yn dda.
Felly, gan ddiolch iddo, a dywedyd y ca'i ef ateb pan ddeuai ef yn ol o'r Banwen, aeth Wat a Marged i'r lle hwnnw i weld tylwyth y wraig.
Ac fel y tybiasai ef gynt ac yr ofnai ef beth yn awr, profwyd mai chwaer Marged oedd y ddynes y dygasai ef ei mochyn o'r twlc wyth mlynedd cyn hynny.
Adnabu Hannah Thomas ef ar unwaith, ac ebe hi, "Allswn i byth anghofio'ch gwynab ch'i wa'th fe gostws 'i weld e ormod o ofid i fi i'ch anghofio byth." Ond gan droi at ei chwaer, ebe hi ymhellach,
Ma' egwyddor yn dy ŵr di, Marged, wedi'r cwbwl, ac 'ro'dd rhwpath yn gweyd wrtho i y b'aswn i'n siwr o'i gwrdd yto, er ma' 'chytig feddyla's i y bydda' fe yn ŵr i'm hunig 'wa'r. Ond dyna fe, ma' troion od i' ga'l. Ac er mor galad a fu hi arna' i' wedi claddu William, fe getwa's y gini trw'r cwbwl er mwyn 'i dangos hi i'm bechgyn pan fydden' nhw wedi tyfu'r lan. 'Rhoswch funud ch'i gewch 'i gweld hi 'nawr.'
Aeth Hannah i 'nol y gini a gostiasai iddi gymaint, a bu cryn firi wrth ei phasio o law i law.
Ond er dewred ei geiriau, nid oedd yn llawer amgenach byd ar Hannah Thomas eto, oblegid nid oedd dim ond ei dwyfraich ei hun i gynnal ei theulu lluosog.
Ac am hynny y dywedodd Wat ymhen diwrnod neu ddau, "Wnaiff hi ddim o'r tro, Marged, inni aros yma'n hir. Ma' un lle arall yto yn aros i fi ei gynnyg. 'Rwy'n mynd i Gyfarthfa 'fory."
I Gyfarthfa yr aethpwyd felly, a phan ddaeth Wat, cyn filwr y 24th, i olwg y Major, gair cyntaf hwnnw iddo oedd, "The very man! How are you, Edmunds? And how's the widow?—I mean your wife? You've come of course to ask for a job, and I say again, The Very Man.' You know all about horses, of course, so you must go to Rhigos to take care of the teams there. Five shillings a day, and your house. What do you say?"
Ar y foment gyntaf yr oedd teimladau Wat ymron ei rwystro i ddywedyd dim, ond llwyddodd ymhen ennyd i yngan, Thank you, Sir."
"Very well, you shall take a note from me, and you can start tomorrow. I shall be over there myself one of these days."
Coron y dydd a'i dŷ! Daeth yn fyd gwyn arno ef a Marged ar unwaith!
Ar groesi ohono ef y mynydd i gyrchu'r Banwen y prynhawn hwnnw, ac eistedd ohono ar ymyl y ffordd i'w ailgryfhau ei hun, anadlodd Wat y weddi bendant, bersonol, gyntaf yn ei fywyd. Hi a ddechreuodd gyda diolch, ac er ei diweddu a phenderfyniad mynnai diolch ymwthio iddi fyth.
Ymhen yr wythnos yr oedd ef a'i wraig yn preswylio yn un o dai'r Plough, ac ni fu hwylusach "gludo mwyn haearn" erioed wrth Graig y Llyn nag a fu pan oedd Wat yn teyrnasu.'
Cyn hir daeth Hannah Thomas i fyw mewn bwthyn yn ymyl a chaed gwaith i'w dau grotyn hena' gan eu hewyrth Watkin."
Gwyddis ddyfod o'r "Ty wrth y Plough yn gyrchfan i oleuadau'r Diwygiad, ac er ei freintio unwaith o leiaf a phresenoldeb y dyn mawr hwnnw Dafis, Castellnedd, ac yn amlach na hynny gan y cewri Jones Llangan, a Williams Pantycelyn, nid oedd letach agoriad na chynhesach croeso i neb nag a oedd i'r Parch. David Price, Cwmwysg, sef oedd hwnnw "Y Ranter Bach," a fynasai fod yn True Blue i'w argyhoeddiad gynt.