Wat Emwnt/Yr Ysgol a'i Hysgolheigion

← Glannau'r Afon

Wat Emwnt gan Lewis Davies, y Cymer

Y Pwll Canol →

PENNOD IV.
Yr Ysgol a'i Hysgolheigion

TUA Chalan Gaeaf y flwyddyn 177— rhedodd y si o fferm i fferm ac o fwthyn i fwthyn yn ardaloedd Blaenau Nedd a Chynon fod Ysgol Ddarllen i'w chynnal ragblaen am drimis yn y Pompran, a bod athro hynod o lwyddianus i ofalu amdani. Parodd hyn lawenydd mawr am fod pobl Godre'r Bannau, fel pobl llawer ardal arall, wedi eu tanio ag awydd angherddol i ddarllen y Gair drostynt eu hunain. Nid nad oedd yn eu plith rai a fedrent hynny eisoes, oblegid oddiar gyfnod Tomos Llywelyn o'r Rhigos a Dafydd Benwyn o'r Tyle Morgrug, bu tô ar ol tô o feirdd lleol yn ymhyfrydu mewn triban, englyn a chywydd.

Ond ychydig oedd y rheiny a dywedyd y lleiaf. Rhodiai corff y bobl mewn tywyllwch, ac er wedi cefnu ar ddefodaeth ac oerni yr hen eglwysi er ys tro bellach, eto heb fynwesu pethau gwell yn eu lle.

Ond wedi fflachio o fellten eirias yn wybren Llanddowror wele Ddeheubarth yn wefr drwyddi. Yr oedd rhai o frodorion y Blaenau eisoes wedi mynychu'r Ysgolion Teithiol mewn cymoedd eraill. "Ysgolion Teithiol" yn wir oedd y disgrifiad mwyaf tarawiadol ohonynt yn eu perthynas â hwy, oblegid ni chyfrifent naw neu ddeng milltir i'w cerdded er eu cyrraedd yn ddim o'u cymharu â'r breintiau a gaent drwyddynt.

Ond bellach, daeth yr ysgol i'w bro hwy eu hunain. Trefnwyd ty annedd yn y Pompran i'w derbyn, ac yr oedd gwerin niferus wedi datgan eu bwriad o fanteisio ar y cyfle.

Mae'n wir fod ambell un fel Wat Emwnt yn siglo pen, ond dyna arfer yr ysbryd ceidwadol erioed, erioed; ac nid oedd brinder ar broffwydi yn darogan adfyd i'r holl blwyf am fod rhywrai yn ymherlyd â drwg," a dwyn gwaith pobl eraill.

Gwenodd dydd dechreu'r gwaith maes o law, ac o bob cilfach drigiannol yn y rhanbarth daeth allan yn eu hawydd a'u miri blant o bob oed a maint, i gyrchu'r ty yn y Pompren lle trigai'r Gamaliel newydd yn barod i'w derbyn.

Un o hafau bychain yr almanac Cymreig ydoedd hi weithian, pan ymddangosai teyrn y dydd fel am wneud iawn am y cynhaeaf brith a roesai ef ddeufis cyn hynny.

Ond yr oedd cynhaeaf mwy toreithiog wrth y drws heddiw, a'r plant eu hunain oedd yr ysgubau llawn.

Ac yn wir, diwrnod teilwng o'r fath gywain ardderchog ydoedd hi. Cyffyrddasai bys oer yr hydref eisoes a dail y cwm gan wawrio eu gwyrddni haf i bob goliw o felynwaith hydref. Uwchben, taenai'r rhedyn crin ei gwrlid marwydos dros y bronnydd, a mygai llechweddau uchaf y foel eu harogldarth yn groeso i'r dydd a'r oes newydd. Dyma'r un rhanbarth dri chanrif cyn hynny a gasglasai ei nerth i ymgyrchoedd gwaed. Ie, a dyma'r un ardal a fynasai anfon, hyd yn oed yng nghôf teidiau'r genhedlaeth honno, ei gwŷr ieuainc o dan arfau dros Graig y Llyn i anrheithio ffeiriau a marchnadoedd Bro Morgannwg. Ond heddiw gwâg oedd y dwylo o arfau dinistr ac yn rhagoriaeth difesur ar yr hen, yr oedd dyhead mawr ymhob calon fach am yr arf gwell o ddysgu darllen Ŷ Gair.

Wedi cyrraedd y pentre a llanw'r ty darpar hyd y drws dechreuwyd ar y gwaith o addysgu; a pha bethau bynnag oedd yn eisiau er hwylysu'r llafur y diwrnod cyntaf hwnnw, aeth brwdfrydedd a sêl, yn ol eu harfer, dros ben pob rhwystr. Ac i goroni'r cwbl adroddodd yr athro ystori Troedig- aeth Sant Paul i'w gynulleidfa eiddgar cyn ei gollwng am y dydd, a mawr oedd yr asbri o glywed am yr un a fynnai ddrygu eraill yn cael ei daro i lawr ei hun.

Ym min nos aed drwy yr un gwersi drachefn i bobl mewn oed, oedd Ysgol Ddarllen y Pompran bellach ar ei thraed am y tymor cyntaf, ac yn barod i dderbyn pwy bynnag a ddelai iddi.

"Wel, Dai bach, ti fuot yn y Pompran n'ith'wr, shwd o'dd petha' yno ?-canu a brygawthan, tepig." "Lle da iawn, Wat, wir, ond ysgol oedd yno, ac nid cwrdd pregethu o gwbwl."

"O, wel, beth yw'r gwa'nia'th? 'Roedd Mari Wil Dwm yno ta' beth, a nid tawel iawn yw petha' lle bydd hi. Ti ddylsit fod wedi 'i chlywad yn y Mapsant diwetha', ond dyna fe—popeth newydd, dedwydd, da."

"Mae'n wir fod Mari yno, a'r Beibl yn ei llaw hefyd, o ran hynny, ac yn c'is'o darllen tipyn goreu y medrai."

Tipyn lled fach, e', greta i. Ond beth ddysgaist ti d'hunan, Dai?"

"Tipyn bach ddysga's inna' hefyd, ond cofiwch, Wat, mai'r tro cynta' o'dd hi. Ond bachan, glywsoch chi sôn am Saul yrio'd?"

"Naddo i'n siwr. O'dd e yn y Pompran hefyd?"

"P'idiwch wilia felna, Wat. 'Ro'dd e'n byw 'mhell yn ol, ac yn rytag dyn'on Duw lawr fel ch'itha. Ond yr o'dd yn 'sglaig campus 'blaw hynny ac yn gwpod bron cym'int a'i fishtir."

Ho! Ho! 'rwy i wedi gweld rhai felna m'hunan. Beth o'dd'i ddiwedd drwg e? Beth weta'st o'dd ei enw?"

Saul oedd ei enw, ac fel y digwyddws, 'i ddiwadd e' o'dd y peth gora am dano."

"A fenta'n 'sglaig! choelia i fawr! Paid c'is'o twyllo d'henach, Dai!"

Dyna ddwed y Beibl 'i hunan, ac fe glywa's Mr. Winter y 'ffir'ad yn sôn am hynny bwy ddydd 'run pryd ag o'dd e'n sôn am Pedr a'r c'il'og."

O, wel, os d'wetodd Mr. Winter hynny, mae e'n depig o fod yn wir, ond beth am y Pedr yna?- shwd g'il'og oedd e'n gatw?"

A gweyd y gwir wrthoch chi, Wat, 'dwy' i'n gwpod fawr am Pedr, ond pan ddwa i i ddarllen chi gewch glywad y cwbwl am dano."

Olreit, Dai bach! 'stica di mla'n, ond paid ag anghofio Pedr, 'nei di. 'Rwy'n leicio clywad am y gamesters i gyd. Gad i ni dawlu ati 'nawr."