Yr Hen Lwybrau/O'r Gogledd i'r De
| ← Abram Jones Y Fedwen | Yr Hen Lwybrau gan John Davies (Isfryn) |
Dan Arwydd Y Llew Coch |
IX
O'R GOGLEDD I'R DE
AR ôl aros rai dyddiau yn swyn mynachlog Ystrad Fflur, a mwynhau golygfeydd arddunol y fro; ar ôl ymweld â Phont y Gŵr Drwg, a chlywed yr hen chwedl ynglŷn â chodi'r bont; ar ôl colli'r ffordd i'r Eglwys Newydd a'r Hafod, a dychwelyd gyda glannau Ystwyth, ac i fyny rhiw Trefriw, a cholli amser yno oherwydd colli o'r modur ei anadl bron ar dop y rhiw—ar ôl yr holl droeon hyn, a mwy na fedraf fynegi yma, cyrhaeddwyd mynwent ac eglwys Gwnnws. Y mae'n rhaid teithio ymhell i weld mynwent ac eglwys hafal eu safiad i'r rhain. Cylch crwn yw'r fynwent, ac y mae cylch arall o fewn y muriau. Y peth hynaf yn y fynwent yw carreg fedd, a adnabyddid yn yr ardal, a'r ardaloedd o amgylch, fel carreg fedd Caradog. Y dyb oedd mai yno y claddwyd Caradog, ac islaw y mae cwm a elwir Cwm Caradog, lle y bu Caradog yn ymguddio, ond yn y diwedd ef a ddaliwyd ac a laddwyd. Dyna hen draddodiad y fro, a rhaid yw bod rhywbeth wrth wraidd yr hen draddodiad hwn fel pob traddodiad arall.
Y dyb a goleddir yn awr yw mai carreg o'r cyfnod Goedelig ydyw, ac mai Ogam yw'r ysgrifen sydd arni. Y mae'r garreg yn awr yng ngofal yr Ancient Monuments Society.
Cerddasom trwy'r fynwent, amgylch ogylch, a darllenasom ar y meini-cof enwau llawer hen gydnabod ac anwyliaid lawer. Amgylchynasom yr Eglwys a sylwasom ar ei muriau a'i chlochdy. A chlywem lais dieithriol a chwynfannus yn cyniweirio trwy'r lle, ac yn oedi ar frigau uchaf yr yw, ac yn cwyno'n ddolefus—"Dyma y rhai y'm clwyfwyd â hwynt yn nhŷ fy ngharedigion". "Nid gelyn a'm difenwodd; yna dioddefaswn; nid fy nghasddyn; yna mi a ymguddiaswn rhagddo ef; eithr tydi, ddyn, fy nghydradd, fy fforddwr, a'm cydnabod".
Da oedd gennym gefnu ar y tristwch hwn. Ac ar ôl treulio noson ddiddan dan gronglwyd gysurus yn Llanrhystyd, aed yn blygeiniol drannoeth ar bererindod i Dyddewi, ac i mi y tro cyntaf erioed. Prysurwyd trwy froydd newydd, prydferth ac arddunol. Amhosibl oedd mynd trwy Gei Newydd heb guro wrth ddôr No. 3, Rock Street, ac ysgwyd llaw â'r preswylydd ac edrych yn ei wyneb, a chlywed ei lais gyda mwynhad. Ymlaen â ni, a thrwy Nanhyfer a'r Eglwys, a darllen tabled goffa Penfro, ac i gyfeiriad Tyddewi.
Nesâwyd at y ddinas—nod ein pererindod—a'r modur yn arafu ei olwynion, a'r haul yn gwenu ar fangre mawl a gweddi trwy gydol yr oesau, a ninnau'n llygaid a chlustiau i gyd yn disgwyl am yr olwg gyntaf ar Dyddewi. Nid rhyfedd i Luther syrthio ar ei wyneb i'r llawer ar ei waith yn edrych am y tro cyntaf ar ddinas y Saith Bryn. Yr oedd cysegredigrwydd y fangre neilltuedig hon yn disgyn yn drwch ar ein hysbrydoedd ninnau. Yn y man dyna'r tŵr sgwâr yn dechrau dod i'r golwg, ac yn ddiymdroi daeth yr holl fangre i'r golwg, a chreithiau dyfnion yr oesau arni, a'r fynachlog fawr fel y myrtwydd yn y pant, a'r arogl fel arogl y myrr yn esgyn yn ysgeiniau o atgofion i'n meddyliau a'u melysu â'r ymdrechion ysbrydol a thymhorol a fu ei hanes wrth siglo crud y genedl a'i thywys ar hyd llwybrau moes a chrefydd. Ac nid yw'r genedl yn ei munudau gorau o'i hymwybyddiaeth yn anghofus o'i dyled iddi, a hawdd yw ei chlywed yn sisial yn nyfnder ei henaid "Os' anghofiaf di, anghofied fy neheulaw ganu; glyned fy nhafod wrth daflod fy ngenau, oni chofiaf di goruwch fy llawenydd pennaf".
Disgynnwyd ar hyd grisiau i'r Eglwys orwych i weld y Deon yno, un o "hogiau'r pedwar ugain", yn tywys dosbarth lluosog o ferched trwy'r Eglwys a thrwy ei hanes o ganrif i ganrif, a thrwy fil a mwy o droadau melys a chwerw yn ei hanes hen, ac yn y diwedd ddangos y creiriau santaidd a wnaeth i bob un ohonom dynnu ei anadl ato wrth feddwl iddynt fod unwaith yn rhan o'r corff hwnnw y mae ei ysbryd yn awr yn hofran fel angel gwarcheidiol y lle.
Arosasom ar y ris uchaf i edrych ar y fynachlog orwych dan ei chreithiau dyfnion, a chreithiau a chlwyfau na fedr na natur nac amser eu cuddio. Gwelem eiddew yn ymestyn mewn mannau ar hyd y muriau fel pe'n awyddus i dynnu cochl drostynt, ac yn methu. Yr oedd llygad y Deon yn rhy graff, a'i galon yn rhy gynnes, i adael hyd yn oed i gysgod glaswelltyn guddio briwiau plentyn ei ofal. Eu clwyfo fu tynged cymwynaswyr pennaf y byd; a braint cymwynaswyr pennaf y byd yw cadw'r clwyfau yn agored. Yma yr oeddynt yn agored a gweledig, ac yn parablu i'r neb a wrendy, "Onid gwaeth gennych chwi, y rhai a dramwywch y ffordd? Gwelwch, ac edrychwch, a oes y fath ofid a'm gofid i, yr hwn a wnaethpwyd i mi".
Arweiniodd y ffordd ni wedyn, ond nid yr un diwrnod, i Gribin. A chofiem mai yn y gymdogaeth hon yn rhywle yr oedd Maes-y-mynach, cartref Daniel Ddu o Geredigion, a aned yno tua diwedd y ddeunawfed ganrif, ac a fu farw tua chanol y ganrif nesaf, ac yntau ar y pryd ond prin wedi croesi canol oed. Yr ydoedd ef yn ysgolor gwych, ac yn Gymrawd o Goleg yr Iesu yn Rhydychen. Cyhoeddodd lyfr o'i farddoniaeth dan yr enw Gwinllan y Bardd, ac ni fu llyfr â mwy o ddarllen arno yng Ngheredigion y pryd hwnnw na'r Winllan. Byw i ganu a physgota oedd hoffus waith Daniel Ddu Er hoywed yw yn ei farddoniaeth, gaeth a rhydd, dioddefai'n drwm oddi wrth nychdod ysbryd a'i gorchfygodd yn y diwedd. Cof gennyf weld ei dryfer bysgota dan fondo Capel Croes yn Swydd-ffynnon ynghadw gyda'i hen gludydd arfau a breswyliai yno, ac a hoffai adrodd eu helyntion ar hyd glannau Teifi, ac fel y byddai ei feistr yn ysgrifennu ar dameidiau o bapurau a'u cadw wedyn ym mhoced ei wasgod.
Y cymeriad arall a hanai o Gribin oedd y Dr. Rees, Bronant, y mwyaf ei hiwmor yn ei ddydd. Dyn trwsiadus, lluniaidd o gorff a glandeg ei wyneb oedd y Doctor, a wig felen yn lle gwallt ar ei ben. Bu ei wig a'i hiwmor yn fagl iddo lawer tro, a mynych y bu raid i'w hiwmor amddiffyn ei wig. Arwydd o falchder oedd gwisgo wig, a bu cryn gynnwrf yn y gwersyll. Aeth un o'r Hir Wynebau i siarad â'r Doctor ar y pwnc. "Dyma fi", meddai, "yn foel o glust i glust ac o dalcen i wegil, ac nid oes arna' i eisiau un wig". "Nac oes, 'y machgen i", meddai'r Doctor, "ac nid oes eisiau eu toi ar dai gweigion".
Synnai ar lawer fod y Doctor mor iach ei ffydd, ac yntau wedi ei fagu yn Cribin a'i addysgu mewn ysgol Undodaidd. "Fel hyn yr oedd hi", meddai yntau, "yr oeddwn i yn debyg i ddyn yn byta sgadenyn byta'r cig a gadael y blew".
Ar ôl rhai blynyddoedd o oedi penderfynwyd cyflwyno i'r Doctor ddiploma'r D.D., a phennwyd ar noson mewn capel bychan ar Fynydd Bach. Tybiodd y Doctor mai gweddus fyddai iddo ymddangos mewn het silc newydd. Ac fe aeth i brynu un yn siop Howel yn Aberystwyth. Gofynnwyd seis ei Yma yr oeddynt yn agored a gweledig, ac yn parablu i'r neb a wrendy, "Onid gwaeth gennych chwi, y rhai a dramwywch y ffordd? Gwelwch, ac edrychwch, a oes y fath ofid a'm gofid i, yr hwn a wnaethpwyd i mi".
Arweiniodd y ffordd ni wedyn, ond nid yr un diwrnod, i Gribin. A chofiem mai yn y gymdogaeth hon yn rhywle yr oedd Maes-y-mynach, cartref Daniel Ddu o Geredigion, a aned yno tua diwedd y ddeunawfed ganrif, ac a fu farw tua chanol y ganrif nesaf, ac yntau ar y pryd ond prin wedi croesi canol oed. Yr ydoedd ef yn ysgolor gwych, ac yn Gymrawd o Goleg yr Iesu yn Rhydychen. Cyhoeddodd lyfr o'i farddoniaeth dan yr enw Gwinllan y Bardd, ac ni fu llyfr â mwy o ddarllen arno yng Ngheredigion y pryd hwnnw na'r Winllan. Byw i ganu a physgota oedd hoffus waith Daniel Ddu Er hoywed yw yn ei farddoniaeth, gaeth a rhydd, dioddefai'n drwm oddi wrth nychdod ysbryd a'i gorchfygodd yn y diwedd. Cof gennyf weld ei dryfer bysgota dan fondo Capel Croes yn Swydd-ffynnon ynghadw gyda'i hen gludydd arfau a breswyliai yno, ac a hoffai adrodd eu helyntion ar hyd glannau Teifi, ac fel y byddai ei feistr yn ysgrifennu ar dameidiau o bapurau a'u cadw wedyn ym mhoced ei wasgod.
Y cymeriad arall a hanai o Gribin oedd y Dr. Rees, Bronant, y mwyaf ei hiwmor yn ei ddydd. Dyn trwsiadus, lluniaidd o gorff a glandeg ei wyneb oedd y Doctor, a wig felen yn lle gwallt ar ei ben. Bu ei wig a'i hiwmor yn fagl iddo lawer tro, a mynych y bu raid i'w hiwmor amddiffyn ei wig. Arwydd o falchder oedd gwisgo wig, a bu cryn gynnwrf yn y gwersyll. Aeth un o'r Hir Wynebau i siarad â'r Doctor ar y pwnc. "Dyma fi", meddai, "yn foel o glust i glust ac o dalcen i wegil, ac nid oes arna' i eisiau un wig". "Nac oes, 'y machgen i", meddai'r Doctor, "ac nid oes eisiau eu toi ar dai gweigion".
Synnai ar lawer fod y Doctor mor iach ei ffydd, ac yntau wedi ei fagu yn Cribin a'i addysgu mewn ysgol Undodaidd. "Fel hyn yr oedd hi", meddai yntau, "yr oeddwn i yn debyg i ddyn yn byta sgadenyn byta'r cig a gadael y blew".
Ar ôl rhai blynyddoedd o oedi penderfynwyd cyflwyno i'r Doctor ddiploma'r D.D., a phennwyd ar noson mewn capel bychan ar Fynydd Bach. Tybiodd y Doctor mai gweddus fyddai iddo ymddangos mewn het silc newydd. Ac fe aeth i brynu un yn siop Howel yn Aberystwyth. Gofynnwyd seis ei ben. "Seis fy mhen", meddai'r Doctor yn ddirmygus, "nid oes yr un wlad ond Unol Daleithiau America wedi ei fesur eto". "Dyma het 7¼", meddai'r siopwr. "Rho di I o flaen y 7, ac fe fyddi di yn agosach i'th le", oedd ateb y Doctor. A hynny a wnaed, ac yr oedd yr het yn ffitio i'r dim. "Yn awr, tor di lythrennau blaen fy enw tu fewn i'r het", oedd gorchymyn nesaf y Doctor, a gwnaed hynny eto. "D.R. 7¼ D.D." "Y mae'n rhaid i ti dorri eto, U.D.A., gwaith nid wyf am fy nghyfrif ymhlith pibrwyn D.D.s y wlad hon", meddai'r Doctor eto. Ar hyn dyna bwff o chwerthin o'r tu ôl iddo, a throes y Doctor drach ei gefn, i weld yno neb llai na'r Prifathro T. C. Edwards a oedd wedi ei ddilyn i'r siop yn ddirgelaidd. Edrychodd y Doctor arno o'i ben i'w draed, ac wedyn o'i draed i'w ben, ar draws ac ar hyd, ac wedyn fe ymunionodd nes gwasgu coler felfed ei gôt dan fargod melyn y wig, ac meddai, "Reëlaätive greatness, Tom". "Reëlaätive greatness, y 'machgen i", ac fe aeth y ddau allan fraich ymraich ac i gwrdd â Chynddylan, a'r Doctor a'i cyfarchodd yntau â'i "Reëlaätive greatness", ac fe aeth y tri am dro ar hyd y Parêd. Fe'u gwelwyd gan un o'r Hir Wynebau, a'u hanerchodd dipyn yn chwareus fel y gweddai i un yn hau cyhoeddiadau—"Y mae'n ddiwrnod mawr yn Aberystwyth heddiw, tri o Ddoctoriaid!" Ar gais y Principal cododd y Doctor ei fraich chwith, ac fe'i hestynnodd hi at y môr a oedd yn weirgloddiau llydain ar y pryd, a chyn lased â'r genhinen, a chychod y dref yn hel mwyar duon ar hyd-ddynt. "Ie, wel di", meddai'r doctor, "dyfnder a eilw ar ddyfnder. Ond cofia, Reëlaätive greatness".
Fe wyddai'r Doctor yn iawn sut i yrru'r pruddglwyf o ben a chalon y Principal a garai mor annwyl â'i enaid ei hun.
Yn blygeiniol fore Gŵyl y Banc, a'r brecwast wedi ei baratoi y noson gynt, codasom am bump o'r gloch y bore, a chyn pen awr yr oeddem yn disgwyl am y modur. Ac O fore! a'r haul yn dechrau codi i asur las ddigwmwl. Bore fel hwn a'i gwna'n werth byw mewn byd mor brydferth, a ninnau mewn iechyd ac ysbryd i'w fwynhau.
A ni yn y mwynhad hwn—mwynhad y bore—a'r haul yn graddol esgyn yn ei ysblander, ac yn bwrw ei belydrau yn wreichion i lwyn gwyrddlas ar glawdd yn ymyl nes ei oddeithio yn fflam eirias, a chydymaith fy nheithiau'n paratoi'r modur, trois innau i edrych ar y weledigaeth hon—"y berth yn llosgi a heb ei difa"—a'm calon innau yn llosgi gan ryw dân na fedr fy mhin ei ddisgrifio. Wrth edrych ar y weledigaeth llosgai 'nghalon, a'i llosgfeydd oedd yn felys a hyfryd, a dirgel ddymunais am iddi barhau, canys ni phrofais erioed o'r blaen fwynhad cyffelyb. Ofnwn glywed sŵn y modur yn torri ar ddistawrwydd santaidd yr olygfa, a throis drach fy nghefn, ac ni allai fod yn fwy nag eiliad, ac yr oedd yr olygfa wedi diflannu, a'r berth wenfflam yn awr yn llwyn gwyrddlas. Gwelais y tân a theimlais y presenoldeb. Yn awr yr oedd y cwbl wedi diflannu ond o'm calon ; llosgai'r tân yno o hyd. Ac yn yr ysbryd hwn cipiwyd fi gan y modur trwy froydd prydferth a llanerchau teg, a'r haul yn tywynnu, ac yn Abaty Tintern yr ymddeffroais.
Yno, rhodiasom amgylch oglych yr adeilad gorwych a'i lawntiau teg, a meddwl am y presenoldeb a fu yno, a'r mawl a'r weddi ddi-dor a fu'n esgyn i fyny ar hyd yr oesau—
Pa sawl ave, cred, a phader,
Ddwedwyd rhwng y muriau hyn?