Yr Hen Lwybrau/Tro yng Ngheredigion (2)

← Tro yng Ngheredigion (1)

Yr Hen Lwybrau gan John Davies (Isfryn)

→

XIX

TRO YNG NGHEREDIGION (2)

ARAFAI'R trên i orsaf Strata Florida un prynhawngwaith tesog o haf, a disgynnais ohono i'r orsaf brydferth ei henw, ac i fwy nag un cyfnod o hanes y fro, a hanes Cymru hefyd, a chip ar hanes Ewrop. Draw yn llechu yng nghesail y mynyddoedd yr oedd adfeilion mynachlog Ystrad Fflur, y galwyd yr orsaf ar ei henw. Symudwyd y fynachlog yn bur gynnar yn ei hanes o lannau blodeuog Fflur i lannau Teifi furmurol. Ac yno yr erys yn ei hadfeilion ar ôl dros bedwar cant o flynyddoedd. Yn nes atom y mae ysgol enwog Ystrad Meurig, y bu iddi restr hir o brif athrawon a roes fri ac anrhydedd ar eu gwlad, ac a rydd ei chymwynasau hyd y dydd heddiw. Ac nid yw Llangeitho'n nepell—crud deffroad crefyddol y ddeunawfed ganrif.

Yr hen fynachlog odidog, fe wasanaethodd y fro yn dda am gyfnod hir, hyd oni chlwyfwyd hi gan yr Wythfed Harri, ac y mae'n wir urddasol o dan ei chlwyfau heddiw. Gwnaed hi yn gydwastad â'r llawr, a gwasgarwyd ei phreswylwyr. Ond y mae natur ac amser fyth yn garedig, ac nid oes neb fel hwynt-hwy am wella briw a chuddio craith. Y mae glannau Fflur yn flodeuog fel cynt, a Theifi'n murmur ar ei thaith heibio i'r adfeilion a draetha'n huawdl fawredd cynt y fynachlog. Bu i'r fynachlog ei dydd, a hwnnw'n ddydd hir, a chyflawnodd waith y bydd cofio amdano, ac nid yw ei dylanwad wedi darfod eto, ac ni dderfydd tra fo'r tai, a'r tiroedd, a'r pentrefi o amgylch yn glynu wrth eu hen enwau. Yn ymyl y mae Pontrhydfendigaid, a thipyn ym mhellach Ysbytai Ystrad Meurig, Ystwyth, a Chynfyn, a'r Capeli Croes, yn Swyddffynnon a'r Berth a Broncapel, at anghenion ysbrydol Bronant a Rhos-y-wlad, a'r mynachdai hen a newydd. Heddiw enwau ydynt hwy, ond enwau ag arogl y dyddiau gynt yn drwch arnynt. I werthfawrogi ei chenadwri y mae'n rhaid bwrw golwg dros gefndir ei hanes, na ellir ei weld yn gliriach nag yn yr hanes am gychwyniad y mudiad Sistersaidd, a ymledodd dros holl wledydd Ewrop gyda chyflymder syfrdanol, ac i Gymru—i Tintern, Nedd, Cymer, Cwm Hir, Aberconwy, ac Ystrad Fflur, a mannau eraill. A'r stori yw i ddau frawd, o deulu urddasol Molesme yn Ffrainc, ddadlennu i'w gilydd y cymhellion a ddaeth atynt i ladd y naill a'r llall ar ei ffordd i dwrnamaint. A phenderfynasant ymneilltuo o fyd mor ddrwg ei feddyliau i fyw bywyd neilltuedig a santaidd, a sefydlasant fynachlog syml a diaddurn yn Citeaux, a ddaeth yn gyrchfan boblogaidd i ddynion o gyffelyb dueddiadau. Bu cynnydd y mudiad yn aruthr o dan ddylanwad y pendefig ieuanc, Bernard, huawdl ei barabl, a thanllyd ei ysbryd yn erbyn tuedd yr oes. Dyma'r dylanwad oedd o'r tu ôl i fynachlog Ystrad Fflur, a sefydlwyd gan y tywysog Rhys ap Gruffydd yn 1164. A chadwodd ei ddelfryd o frawdgarwch a santeiddrwydd i losgi yng ngwres y Presenoldeb Dwyfol ar ei hallorau yn sŵn a sain yr "oriau". Nid tŷ ydoedd hwn a godwyd i gynnwys cynulleidfa, ond i gadw'r Presenoldeb i gymell elusen, gweddi, ac ympryd. Ei noddydd oedd y Wyryf Fair, y dyneraf a'r buraf o famau, a'r mynachod a ymwisgai yn eu gynau gwynion o barch i'w phurdeb. Iddynt ddirywio yng nghwrs amser sydd ddigon posibl, ond nid i'r graddau ag i ddinistrio'r da yn ogystal â'r drwg. Oedd, yr oedd yno rai cyfiawn, hyd yn oed yn yr amser gwaethaf o'i hanes. Eithr tua'r flwyddyn 1536 fe'i dymchwelwyd garreg ar garreg, a maen ar faen, a gwasgarwyd ei phlant ar hyd y bannau a'r ffriddoedd i ddolefain, "Daw, fe ddaw dial".

Ond nid un i ddial yw Rhagluniaeth, mwy na natur ac amser, ond i rwymo a gwella doluriau. Eithr y mae'n rhaid i Ragluniaeth wrth amser i ddwyn trefn o anhrefn, a gwneuthur i ddichellion dyn i'w moliannu.

Nid yng ngholli'r eiddo yr oedd y golled, ond yng ngholli'r Presenoldeb. Nid oedd colli'r eiddo'n ddim o'i gymharu â cholli'r Presenoldeb o allorau'r abaty. Distawodd sŵn y gloch a arferai gyhoeddi'r awr weddi i bell ac agos, ac fe syrthiodd mudandod rhyfedd ar y wlad.

Yr oedd y Presenoldeb wedi cilio, ac 'Ichabod' yn llythrennau tanllyd a gwgus yn crogi uwch ben y lle. Anodd disgrifio teimlad y werin bobl pan ddistawodd hyfryd sain y gloch yn eu galw hwyr, a bore, hanner dydd, i gofio'r awr weddi ac i blygu'u pen, neu droi'u golygon i gyfeiriad y Tŷ. Y mae'r hen bŵerau yn aros hyd y dydd heddiw yn yr hen greiriau a glywir yn aml yn y rhybuddion i 'ymswyno' ac 'ymgroesi', a thynnu croes ar y toes cyn ei roddi yn y popty, neu dynnu'r arwydd cyn bwyta. "Y mae'r wlad wedi mynd yn ddi-weddi iawn", meddai mam yr Esgob Morgan wrth weld mwsogl yng ngherrig y croesau ar ffriddoedd Machno a'r Fedw Deg.

O golli'r Presenoldeb oddi ar yr hen allorau fe agorwyd y llifddorau i ofergoeliaeth lifo dros y wlad fel y gwnaeth y môr dros feysydd teg Cantre'r Gwaelod.

"Fe ddaw dial", dolefai'r mynachod crwydr wrth awelon y bannau. Na ddaw, ac ni ddaeth. Nid Duw'r dial yw Duw hanes, ond Duw sy'n dwyn da o ddrwg, a throi'r groes yn orsedd gweddi.

Mudiad i ddyrchafu cymdeithas a'i phuro oedd y mudiad Sistersaidd ar y dechrau, a'r Babaeth a ledodd ei hadain drosto hynny a fu ei nerth a'i doethineb, ac a ohiriodd awr ei hymweliad am rai canrifoedd.

O'r pryd y diffoddodd y tân ar allorau yr hen fynachlog hyd y pryd y torrodd tân y deffroad allan yn hen eglwys Llangeithio, y mae tua dau can mlynedd. Nid ydym i gasglu oddi wrth hyn fod tân allorau yn hen eglwysi plwyf wedi diffodd. Na, yr oedd y tân yn parhau i losgi arnynt hwy, ond ei fod yn llosgi'n isel. Ni allai lai na bod felly pan gofir dylanwad mawr yr hen fynachlog. Fflam a ddiffoddodd oedd yr hen fynachlogydd, ond tân araf ac yn llosgi'n isel, ac yn isel iawn weithiau, oedd y tân a losgai ar allorau'r hen eglwysi plwy'. Amdanynt hwy y gellir dywedyd,—

Men may come and men may go,
But I go on for ever.

Rhwng dymchweliad yr hen fynachlog yn yr unfed ganrif ar bymtheg a'r deffroad yn y ddeunawfed ganrif ar ei ochr addysgol yn Ystrad Meurig a'i ochr grefyddol yn Llangeitho, y mae dau can mlynedd. Effaith y dymchweliad oedd colli'r Presenoldeb. Yr oedd clychau'r Plygain a'r Gosber a'r Angelus, a gludai'r syniad o'r Presenoldeb, wedi distewi, ac yn y cyfwng gwag gyfleusterau i ysbrydion aflan ddyfod i A hwn ydoedd eu dydd hwy, ac fe ymdyrrai'r trigolion at ei gilydd i adrodd eu hysgarmesau ym myd ofergoeliaeth. Felly yr ydoedd hi yn nyddiau'r Gwaredwr nes dwyn ohono Ef y Presenoldeb yn ôl i fywydau a meddyliau'r bobl. Felly yr ydoedd hi yn yr ardaloedd hyn, hyd oni ddarfu i Edward Richard agor deall y bobl i ddylanwadau addysg, a Daniel Rowland eu calonnau i ddylanwadau crefydd, gyda'r canlyniad i adar y nos ffoi rhag y newyddion gwell. Dwy ganrif o ofergoeliaeth oeddynt hwy, ac ysbrydion aflan wedi meddiannu'r wlad mor drylwyr nes bod ysbryd ymhob llwyn a bwci dan bob coeden, Ymhell yn y deffroad yr oedd y dincod ar ddannedd y plant o achos i'r tadau fwyta grawnwin surion, ac nid yw'r dincod hyd y dydd heddiw wedi llwyr wella.

Gwaith mawr Edward Richard oedd dechrau'r gwaith o lanhau'r meddwl i fod yn drigle ysbrydion gwell. A gwaith mawr Daniel Rowland oedd glanhau'r galon i'r Presenoldeb. Huawdl a thanllyd ei ysbryd oedd y deffrowr o Langeitho, ond yn fyr o weledigaeth. Dyrchafu'r pulpud a wnaeth ef ar draul darostwng yr allor. Mynnodd gadw'r gyffesfa o dan yr enw o seiat, a moddion paratoad oeddynt hwy ar gyfer yr allor. Efallai nad ei fai ef yn gyfangwbl oedd hyn. Nid ar unwaith, y mae'n wir, y darostyngwyd safle'r allor ym mywyd y wlad, ond yn raddol ac o fesur tipyn; ac nid oedd neb â gweledigaeth eglur. O ymbalfalu yn y tywyllwch ysgarwyd rhwng y pulpud a'r allor, y ddau allu mwyaf ar fywyd dyn, y pulpud i ddeffro, a'r allor i santeiddio. Gwir yw i Daniel Rowland ddwyn y Presenoldeb yn ôl i galonnau unigolion, ac iddo fyw a marw yn y gobaith, yn ôl ei gyngor i Nathaniel ei fab, y deuai'r Presenoldeb yn ôl i'r allor y sydd bob amser yn santeiddio'r rhodd.

Yr ymwybyddiaeth o'r Presenoldeb ar yr Allor ac yn y galon yw'r unig allu i gadw calon bur, a'r pur o galon a wêl. Dduw.