Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala/Can Mlynedd yn Ol

← Cynwysiad

Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala gan Robert Owen, Pennal

Y Parch John Davies, Tahiti a John Hughes, Pontrobert →

YSGOLFEISTRIAID MR. CHARLES

O'R BALA.

——————♦——————

PENOD I.

——————

CAN MLYNEDD YN OL.

Yr Ysgolion Cylchynol yn dechreu yn 1785—Y Parch. Griffith Jones, Llanddowror, yn "Seren fore y Diwygiad "—Y cynorthwyon at yr Ysgolion—Dyled y Cymry i'r Saeson—Cyflog yr Ysgolfeistriaid—Llythyr ynghylch eu llwyddiant—Byr olwg ar lafur 20 mlynedd—Hen ysgrifau Lewis William, Llanfachreth—Llythyr Mr. John Jones, Penyparc, o berthynas i'r Ysgol Gylchynol

MAE crybwyllion wedi eu gwneuthur ddeuddeng mlynedd yn ol, mewn cysylltiad â chyfarfodydd Canmlwyddiant yr Ysgol Sabbothol, a thrachefn tra yr oeddid yn galw sylw arbenig at hanes y Cyfundeb ar ben ei Drydedd Jiwbili, at y cyfryngau a ddefnyddiodd Mr. Charles o'r Bala, ac a fendithiwyd mor neillduol gan Ragluniaeth, i beri diwygiad tra mawr mewn gwybodaeth a chrefydd trwy amrywiol Siroedd Cymru. Un o'r cyfryngau, a'r cyntaf oll mewn trefn yn gystal ag amser, ydoedd yr Ysgolion Dyddiol Cylchynol. Tra mae hanes dechreuad a chynydd yr Ysgolion Sabbothol bellach yn weddol hysbys, nid ydyw hanes yr ysgolion hyn, a'r daioni a gynyrchwyd drwyddynt, mor hysbys ag a fyddai yn fuddiol. Er cael syniad oreu gellir am gynydd yr Ail Gyfnod yn hanes y Cyfundeb, ac er deall y sefyllfa fel y dywedir ar bethau y pryd hwnw, da fyddai pe ceid gwybod tipyn ychwaneg am y gweithredoedd daionus a wnaeth Mr. Charles trwy gyfrwng yr Ysgolion Rhad Cylchynol.^[1]

Y mae addysg erbyn y dyddiau hyn yn boblogaidd—Addysg Elfenol, Ganolraddol, Uwchraddol, Athrofaol—rhaid cael addysg bellach cyn y bydd meibion a merched yn gymwys i droi allan i'r byd. Nid oes obaith i enill bywioliaeth gysurus, nac i fod yn ddefnyddiol mewn unrhyw gylch o gymdeithas, heb gael addysg. Nid yw yn bosibl i rinwedd na chrefydd wreiddio yn y ddynoliaeth heb ryw gymaint o hyfforddiant pan yn ieuanc. Ond mor hynod o dywyll ac anwybodus oedd hynafiaid yr oes oleu hon! Ac heb symud y caddug o dywyllwch yn gyntaf, a rhoddi graddau o oleuni gwybodaeth i drigolion y wlad, oeddynt gan' mlynedd yn ol i fesur mawr yn baganaidd, anhawdd, a nesaf peth i anmhosibilrwydd, oedd eu troi oddiwrth arferion drygionus, a'u hofer ymarweddiad. Gwelodd Mr. Charles hyn, a theimlodd i'r byw fod cyflwr ei gydgenedl mor resynus o isel. Ac ar unwaith mae yn rhoddi cynlluniau ar waith i wella cyflwr y wlad. Beth oedd natur, a chynllun, ac eangder yr ysgolion y mae genym hanes am danynt yn y cyfnod hwn? Pwy oedd yr ysgolfeistriaid fu yn ngwasanaeth Mr. Charles? Beth fu maint y daioni a gynyrchwyd trwy offerynoliaeth yr ysgolion? Ceisio rhoddi rhyw fath o atebiad i'r cyfryw gwestiynau fydd amcan y sylwadau dilynol.

Ychydig ydyw y pellder rhwng amser dechreuad yr Ysgolion Cylchynol a'r Ysgolion Sabbothol. Yn hytrach, rhoddwyd cychwyniad i'r naill a'r llall yr un adeg, sef yn 1785, y flwyddyn yr ymunodd Mr. Charles a'r Cyfundeb. Yr un oedd yr angen am y naill a'r llall, a'r un oedd yr amcan i ymgyrhaedd ato trwy y naill fel y llall. Y gwir amcan ydoedd dysgu plant a phobl Cymru i ddarllen ac i ddeall y Beibl yn yr iaith Gymraeg. Yr oedd y ffordd wedi ei chau i fyny, i raddau pell, yn erbyn y gobaith i'r Efengyl gyraedd meddyliau a chalonau y bobl, oherwydd yr anwybodaeth a'r tywyllwch oedd yn teyrnasu dros yr holl wlad. Paham, gellid gofyn, na buasai Mr. Charles yn sefydlu Ysgolion Sabbothol yn gyntaf, yna yr ysgolion dyddiol wedi hyny? Yr ateb ydyw, nad oedd fawr neb i'w cael o blith y bobl yn un man a fedrai air ar lyfr, ac felly anmhosibl oedd cael athrawon i addysgu yn yr Ysgolion Sabbothol. Trwy ddechreu fel y gwnaed, fe ddechreuwyd yn y dechreu, gan ddarparu yn gyntaf oll athrawon i addysgu y rhai na fedrent ddarllen.

Mae yn wybyddus i Mr. Charles, yn union wedi iddo ymuno a'r Methodistiaid, cyn diwedd y flwyddyn 1785, fyned ar daith i bregethu trwy Ogledd Cymru, yn ol y drefn oedd yn arferedig yn y Corff o'r dechreuad, ac iddo yn ystod y daith hono weled cyflwr gresynus y wlad. "Nid oedd," meddai ef ei hun, "ond prin un o ugain, mewn amryw fanau, yn medru darllen yr Ysgrythyrau; ac mewn ambell barth, yn ol ymofyniad penodol, anhawdd oedd cael cymaint ag un wedi ei ddysgu i ddarllen." (Cofiant gan y Parch. T. Jones, tu dal. 168.) Gweled hyn a gynhyrfodd ei ysbryd, ac a barodd iddo deimlo hyd ddyfnder ei enaid, o herwydd cyflwr gresynus ei gydgenedl. Pa beth oedd i'w wneyd er adferu cenedl o bobl o'r fath ddyfnder o dywyllwch? Dyma fater digon mawr i Gymdeithasfa neu Senedd y wlad i ymaflyd ynddo. Ond tra nad oedd y naill na'r llall yn meddwl nac yn amcanu at y fath waith dyngarol, y mae Mr. Charles yn mentro yr anturiaeth ei hunan.

Hysbys ydyw i'r Parch. Griffith Jones, Llanddowror, lafurio yn llwyddianus i roddi addysg i werin Cymru yn ei amser ef. Teilynga enw y gŵr hwn fod yn fwy adnabyddus, oblegid saif ef ochr yn ochr â diwygwyr ardderchog ei wlad. Mae yn cael ei alw yn "Seren fore y Diwygiad," am ei fod y cyntaf o'r diwygwyr a'i oleuni yn goleuo ar doriad y wawr, ychydig cyn i'r tadau Methodistaidd gychwyn ar eu gwaith. Yr oedd yn cydlafurio à Howell Harries a'r Diwygwyr eraill am dymor, gyda'r gwahaniaeth nad oedd ei lafur personol ef ddim ond lleol, ac yn gwbl o fewn cylch yr Eglwys Sefydledig. Efe yn gyntaf a sefydlodd Ysgolion Cylchynol, y rhai a fu bron yr unig gyfryngau i ledaenu addysg elfenol trwy Gymru am flynyddau lawer. Buont yn flodeuog o dan ei arolygiaeth ef am ddeng mlynedd ar hugain—rhwng 1730 a 1760. Yr oedd dros 200 o'r ysgolion hyn yn Nghymru, y nifer liosocaf mae'n wir yn y Deheudir, y flwyddyn y bu Mr. Jones farw. Trosglwyddodd ef yn ei ewyllys £7000 i ofal Lady Bevan, gwraig foneddig yn berchen cyfoeth a duwioldeb, yr hon a fu yn cydgario ymlaen yr Ysgolion âg ef yn ystod ei ddydd. Cysegrodd hithau ei heiddo a'i thalent i'w cario ymlaen yn yr un llwybr, a chyda yr un amcan ag y gwnaethai y periglor duwiol o Landdowror yn flaenorol. Ysgolion Madam Bevan y gelwid hwy wedi hyny hyd ddiwedd ei hoes hi ac am flynyddoedd wedi hyny. Yn y cyfnod hwn, ac yn ngwasanaeth y wraig foneddig hon, y bu y Parch. Robert Jones, Rhoslan, hanesydd cyntaf y Methodistiaid, yn cadw ysgol—un o'r Ysgolion Cylchynolyn Sir Fflint, yn Mryn Siencyn yn Môn, a Brynengan a manau eraill yn Sir Gaernarfon. Yn y tymor hwn hefyd y daeth Henry Richard, o Sir Benfro, i gadw Ysgol Rad Mrs. Bevan, i blwyf Llanaber, Abermaw, a'i gynghorion ef i'r plant yn yr ysgol ddyddiol a fu yn foddion i roddi y cychwyniad cyntaf i Fethodistiaeth yn Abermaw^[2]. Yr oedd yr Henry Richard crybwylledig yn dad i'r Parchn. Ebenezer a Thomas Richard, ac yn daid i'r Apostol heddwch, sef y diweddar Henry Richard, A.S. Gadawodd Madam Bevan holl eiddo Griffith Jones, a gweddill ei hetifeddiaeth ei hun, tuag at barhau yr Ysgolion Cylchynol ar ol ei dydd hithau, ond darfu i un o'r ymddiriedolwyr o dan ei hewyllys wrthod trosglwyddo yr arian i'r amcan hwnw, a chauwyd yr ysgolion oll i fyny yn 1779, hyd nes y daeth y Scheme i weithrediad drachefn yn 1809. Yr oedd yr unig ffynhonell i gyfranu addysg i dlodion a gwerin Cymru yn awr wedi darfod pan y darfyddodd Ysgolion Madam Bevan yn 1779.

Yn yr ystad hon, heb fod odid yr un ysgol yn yr holl wlad, y cafodd Mr. Charles Ogledd Cymru ar ei ymsefydliad yn y Bala. Clywsai yn nyddiau ei febyd, mae yn bur sicr, am Ysgolion Cylchynol Mr. Griffith Jones, oblegid yr oedd wedi ei eni a'i fagu yn agos i Landdowror, ac yr oedd yn bump oed pan fu y gwr enwog hwnw farw. Mae yntau ei hun yn dechreu ar waith cyffelyb yn y Bala, yn y flwyddyn 1785. Anturiaeth ydoedd hon a fuasai yn digaloni unrhyw ddyn heb ei fod yn meddu ffydd gref, ac awydd angerddol i lesoli ei gydgenedl. Nid oedd ganddo neb ond ei hunan yn yr anturiaeth: efe oedd yn cynllunio, ac yn trefnu, ac yn arolygu yr ysgolion. Bychan oedd y dechreuad o angenrheidrwydd; a pha fodd y gallesid disgwyl i gyfnewidiad mawr gymeryd lle mewn gwlad gyfan o ddechreuad mor fychan? O ba le yr oedd yr athrawon i'w cael? Ac wedi cael yr athrawon, o ba le yr oedd eu cynhaliaeth i ddyfod? Cwestiynau oedd y rhai hyn i ffydd yn unig i'w hateb. Mae ef ei hun yn adrodd am y cychwyniad cyntaf, mewn llythyr a ysgrifenwyd ganddo at gyfaill yn Llundain:—

"Rhoddais y cynyg o flaen ychydig gyfeillion am ddechreu ar gydgynorthwyad, at dalu cyflog i ysgolfeistr; a hwnw i gael ei symud o le i le ar gylch, i ddysgu y tlodion i ddarllen, a'u hyfforddi yn mhrif egwyddorion Cristionogaeth, trwy eu catecisio. Yn y flwyddyn 1785 y dechreuodd y gwaith hwn. Ar y cyntaf ni roddwyd ond un ysgolfeistr ar waith; ond fel y cynyddodd y cynorthwyon yr oedd amlhad ar yr ysgolion, hyd onid oeddynt yn ugain o nifer. Rhai o'r ysgolfeistriaid cyntaf bu raid i mi fy hun eu dysgu; hwythau wedi hyny a fuont ddysgawdwyr i eraill a anfonais atynt i ddysgu bod yn Ysgolfeistriaid."

Yr oedd y cynorthwyon tuag at gynal yr ysgolion yn dyfod, yn benaf, oddiwrth ewyllyswyr da o Loegr, yn foneddigion a boneddigesau, ac oddiwrth rai personau yn Nghymru. Yn y Drysorfa Ysbrydol am Hydref, 1800, y mae Mr. Charles yn cydnabod derbyniad y swm o £470, sef arian wedi eu gadael mewn ewyllys gan D. Ellis, yn mhlwyf Helygen, Sir Fflint, tuag at yr amcan hwn. Yr oedd Mr. Charles ei hun hefyd yn cyfranu yn haelionus tuag at gynal yr ysgolion. Dywed ei fod yn rhoddi yr oll a dderbyniai oddiwrth ei wasanaeth ynglŷn a'r achos yn y Bala tuag at eu cario ymlaen, tra yr oedd yn cael ei gynal ei hun trwy ddiwydrwydd ei wraig, yr hon a arolygai orchwylion y siop a'r fasnach a gedwid ganddi. Nid ychydig oedd yr anhawsderau a'i cyfarfyddai yn yr ystyr yma, oblegid wedi iddo fwrw ei goelbren ymysg y Methodistiaid, pobl dlodion oedd y rhai hyny fel rheol, ac o ganlyniad yn ofer y dysgwyliai am fawr o help arianol oddiwrthynt hwy. Yr oedd yn wahanol gyda Mr. Griffith Jones, Llanddowror, yn ei ymdrech i sefydlu ei Ysgolion Cylchynol ef, driugain mlynedd yn flaenorol. Yr oedd ef yn aelod o'r Eglwys Sefydledig, i'r hon y perthynai, mewn enw o leiaf, fawrion y tir, ac yn yr hon yr oedd cyfoeth y wlad. Heblaw hyny, gorfu i Mr. Charles wynebu erledigaeth lawer, nid yn unig oddiwrth bobl anwybodus, ond oddiwrth yr Eglwys ei hun, a'r clerigwyr, ac uchelwyr ei wlad. Nid oedd ganddo ond troi ei wyneb at gyfoethogion crefyddol y tu allan i Gymru. Ac fe ddarfu llawer yn ewyllysgar ei gynorthwyo â'u rhoddion gwirfoddol, heb yr hyn nis gallasai gario ymlaen ei gynllun. Deuai y rhoddion weithiau trwy iddo apelio am danynt, pryd arall deuent heb eu ceisio, gan i'r son am y daioni a wnaethid trwy yr Ysgolion gyraedd clustiau cyfoethogion, trwy gylchoedd eang. Y mae llythyrau ar gael oddiwrth ei gynorthwywyr yn yr achos hwn ato ef, ac oddiwrtho yntau atynt hwythau. Y mae llythyr oddiwrtho i'w weled yn yr Evangelical Magazine, tua deuddeng mlynedd wedi iddo ddechreu ar y gorchwyl hwn yn diolch yn gyhoeddus i foneddwr a alwai ei hun G. T. G., am ei rodd haelionus o £50 tuag at gynal a thaenu yr Ysgolion Rhad Cymreig. Ac yn yr un llythyr efe a ddywed:—"Y mae yr Arglwydd wedi gwneuthur llawer erddom, ond y mae arnom eisieu, ac yr ydym yn taer erfyn am y fendith yn barhaol." Tuag ugain mlynedd yn ol, pan yr oedd ymdrechion neillduol yn cael eu gwneuthur i sefydlu yr Achosion Seisnig yn Nghymru, dygai y diweddar Barchedig Ddoctor Edwards, o'r Bala, y ffaith fod y Cymry yn ddyledwyr i'r Saeson, ymlaen fel un o'r rhesymau cryfion dros i ni fod yn bleidiol i'r Achosion hyn. Darfu i lawer o'r Saeson anfon eu rhoddion i Gymru i gynorthwyo Mr. Charles i gynal ysgolion, er goleuo a dysgu tlodion y wlad, ac i godi y wlad o dywyllwch ofergoeliaeth a phaganiaeth. Trwy eu haelioni hwy a llafur egnïol y tadau, o dan fendith yr Arglwydd, yr ydym ni, er's llawer o amser, yn mwynhau rhagorfreintiau crefyddol mor fawr. Onid oes yma le rhesymol a chryf, pe na buasai dim arall, dros i ninau gynorthwyo y Saeson i gael manteision crefyddol yn ein gwlad yn yr oes hon?

Bu llafur Mr. Charles gyda'r Ysgolion Dyddiol Cylchynol yn fawr iawn. Arno ef yr oedd y gofal i chwilio am athrawon, eu symud o fan i fan yn yr amser priodol, arolygu yr ysgolion, holwyddori y plant, dysgu llawer o'r athrawon ei hun, chwilio am foddion eu cynhaliaeth, talu cyflogau i'r athrawon, cario ymlaen ohebiaeth â'r gwahanol ardaloedd, ac â'r rhai a'i cynorthwyent yn y gwaith. Ei amcan cyntaf oedd am i'r athrawon fod o gymeriad pur, duwiol ac ymroddgar. A chytuna pawb fod ei graffder yn hynyma yn nodedig, gan i lawer o'r dynion a gyflogodd fel athrawon, fel y ceir gweled yn mhellach ymlaen, droi allan yn ddefnyddiol ac enwog gyda chrefydd. Ar y cyntaf £8 oedd y cyflog a roddai i'r athrawon; wedi hyny daeth angenrheidrwydd ei godi i 12 a 15 y flwyddyn. Dynion o amgylchiadau isel oeddynt o ran moddion, ac yr oedd hyny yn gymhwysder neillduol ar gyfer y lleoedd yr elent iddynt, a'r cyflog a dderbynient. Byddent yn cael eu llety a'u hymborth yn fynych yn rhad, a chan amlaf am ddim. Ychydig amser yn ol yr oedd rhai personau yn Sir Feirionydd yn cofio y byddent yn cael eu cadw, o ran bwyd a llety, yn y ty hwn am fis, ac yn y ty arall am fis drachefn; ac elent yn eu tro i'r gwahanol ffermdai, heb dalu dim tra yr arosent mewn ardal. Cymraeg yn unig a ddysgid yn yr Ysgolion, ac yr oedd y llyfrau yn gwbl o natur elfenol a chrefyddol—llyfrau Griffith Jones, Llanddowror, hyd nes y cyhoeddodd Mr. Charles ei lyfrau ei hun. Cynelid ysgolion nos hefyd yn yr wythnos, er mwyn i'r rhai mewn oed, nas gallent adael eu gorchwylion y dydd, gael y fantais o ddysgu darllen. A thrwy gynorthwy yr ysgolion dyddiol a'r ysgolion nos y cychwynid ac y cynelid Ysgolion Sabbothol ymhob cymydogaeth. Tri, chwech, neu naw mis yn unig yr arosai yr ysgolfeistr mewn ardal, ac yna symudid ef i ardal arall; ac oddiwrth hyn y cafodd yr ysgolion eu galw yn Ysgolion Cylchynol.

Cynyddodd yr Ysgolion, fel y crybwyllwyd, o un i ugain o nifer. Bu eu cynydd mor gyflym, a'r llwyddiant a'u dilynodd mor fawr, nes peri syndod a llawenydd annhraethol i'w sylfaenydd enwog ei hun. Efe a ysgrifena, ymhen y deuddeng mlynedd ar ol eu cychwyniad, yn y geiriau canlynol:— "Y maent wedi llwyddo tuhwnt i'm disgwyliad; y galwad am ysgolfeistriaid a fawr amlhaodd; ac y mae cyfnewidiad amlwg yn egwyddorion a moesau y bobl y bu yr Ysgolion yn eu plith. Yn raddol fe gynyddodd nifer y dysgawdwyr hyd yn ugain. Gosodais Ysgolion Sabbothol ac ysgolion y nos ar droed, er mwyn y rhai yr oedd eu gorchwylion a'u tlodi yn eu hatal rhag dyfod i ysgolion y dydd. Pa ymgais bynag o'r natur hwn a wnaethom, fe lwyddodd yn rhyfedd, nes llenwi y wlad o ysgolion o ryw fath neu gilydd, ac yr oedd pawb yn cael eu dysgu ar unwaith. Yr effeithiau daionus oeddynt yn gyfatebol; difrifwch cyffredinol ynghylch pethau tragwyddol a gymerodd le mewn aml ardal helaeth; llawer o ganoedd a gawsant eu deffroi i deimlo eu pechod a'u heisieu o Grist; ac y mae genyf bob rheswm i goelio eu bod heddyw yn ddilynwyr ffyddlon iddo." Gellir yn hawdd gredu na fu cymaint o lwyddiant ar ddim symudiad daionus o eiddo y Cyfundeb, yn ystod y 150 o flynyddoedd ei hanes, na'r hyn a ddilynodd yr Ysgolion Cylchynol hyn, oddieithr y llwyddiant a ddilynodd ymdrechion Harries a Rowlands, ar doriad allan cyntaf y Diwygiad. Dywed y Dr. Lewis Edwards am Mr. Charles yn y cysylltiad hwn, "Pe na buasai wedi gwneyd dim ond a wnaeth gyda'r Ysgolion Dyddiol, buasai hyn yn unig yn gymaint ag a wnaeth rhai yr ysgrifenwyd cyfrolau am danynt yn Lloegr."

Ymhen ychydig gydag ugain mlynedd pallodd y cynorthwyon a ddeuent o Loegr tuag at gynaliaeth yr Ysgolion Cylchynol. Y mae dau beth a roddant gyfrif am hyny. Yn un peth, wedi sefydlu Ysgolion Sabbothol mor gyffredinol trwy bob rhan o'r wlad, coleddid y dybiaeth nad oedd angen mwyach am yr Ysgolion Dyddiol. Peth arall ydoedd, ddarfod i'r ffaith fod casgliadau mor helaeth wedi dyfod o Gymru i Lundain tuag at y Feibl Gymdeithas, y blynyddoedd cyntaf ar ol ei sefydliad, beri i'r Saeson gredu nad oedd ar bobl a allent gasglu cymaint o arian eu hunain, ddim angen am help. Am yr ymresymiad olaf, fe ddywed Mr. Charles wrth ei ohebwyr mai peth eithriadol oedd casgliadau y Cymry y pryd hwn- Yr oedd yn eithaf rhesymol iddynt deimlo yn gynes tuag at Gymdeithas a ddaeth â chyflawnder o Feiblau i'w gwlad. Ac am y cyntaf dywed, er nad oedd yr angen am Ysgolion Dydd- iol yn gymaint ag yn y dechreu, eto fod ganddo o chwech i ddeg o athrawon yn y flwyddyn 1808, ac nad oedd yn ei law y flwyddyn hono haner digon o arian tuag at ddwyn eu traul. Ychwanega hefyd fod amryw fanau tywyll, mewn parthau gwledig, hyd y pryd hwnw, ac mai yr unig feddyginiaeth ar eu cyfer oedd yr ysgolion dyddiol. Heblaw hyny, yr oedd ef ei hun yn argyhoeddedig fod angen anfon yr ysgolfeistriaid drachefn a thrachefn trwy y parthau yr oeddynt wedi bod ynddynt, er mwyn ail—enyn sel a ffyddlondeb gyda'r gwaith oedd wedi ei ddechreu. Parhaodd i gredu hyd ddiwedd ei oes fod addysg ddyddiol yn gystal ag addysg Sabbothol yn hanfodol angenrheidiol i gynydd gwareiddiad a llwyddiant yr efengyl; a pharhaodd yr ysgolion a gychwynwyd ganddo ef i gael eu cario ymlaen, mewn rhyw wedd neu gilydd, hyd ddiwedd ei oes, ac ymhell wedi iddo ef fyned i orphwys oddi— wrth ei lafur.

Oddeutu adeg Canmlwyddiant yr Ysgol Sabbothol, yn 1885, daethpwyd o hyd i sypyn mawr o hen ysgrifau un o'r rhai ffyddlonaf o ysgolfeistriaid Mr. Charles, sef Lewis William, Llanfachreth, ac yn yr hen ysgrifau ceir llawer o gyfeiriadau at yr Ysgolion Cylchynol, ac at yr hyn a ddywed eu sylfaenydd enwog ei hun am danynt. Yn y dosbarth o Orllewin Meir— ionydd, rhwng afon Abermaw ac Afon Dyfi, lle y treuliodd Lewis William lawer o'i amser fel ysgolfeistr, ymddengys y byddai y gwahanol ardaloedd yn cynorthwyo eu gilydd i gynal ysgol y cylch, pan y pallodd y cymorth oddiwrth y cyfeillion elusengar o Loegr. Profa yr hen ysgrifau wirionedd y cyfeiriadau a geir yn llythyrau Mr. Charles, y rhai a ysgrifenodd tua'r flwyddyn 1808. Dyma y cofnodiad yn un o'r ysgrifau:—

"Coffadwriaeth am yr hyn a dderbyniwyd at gynal yr ysgol yn y flwyddyn

1808:— Bryncrug, £2 8s.; John Jones (Penyparc), 1 1s.; Dyfi, £2 10s. 6c.; Pennal, £2 6s. 9c.; John Morris (Pennal), 6s.; Corris, 10s. 6c.; Cwrt, £1 1s.; Towyn, 10s. 6c.; Llwyngwril 10s.; Mr. Vaughan (Bwlch), £1 1s. = £12 11s 3c."

Yr oedd teimlad yr eglwysi wedi ei enill erbyn hyn o blaid yr ysgol ddyddiol. Gwneid y casgliad tuag ati yn chwarterol, weithiau yn gyhoeddus yn y gynulleidfa, dro arall trwy fyned o amgylch yr ardal i gasglu. Weithiau gosodid yn ngofal y personau a benodid i gasglu, i gymell pawb i ddyfod i'r Ysgol Sul, ac ni adewid neb heb gymhelliad i ddyfod yn aelodau o honi. Telid rhyw gymaint gan y rhieni dros y plant, y pryd hwn, yn enwedig os byddent am ddysgu Saesneg. Mewn rhai engreifftiau ymrwymai personau unigol am gyflog i'r ysgolfeistr ymlaen llaw. Rheolau syml oedd y rheolau, a gofelid, yn benaf dim, i osod gwedd grefyddol ar yr holl addysg a gyfrenid yn yr ysgolion. Mewn cyfarfod athrawon y dosbarth ceir y sylw canlynol,—"Bwriwyd golwg ar Ysgol y Cylch. Ystyriwyd fod ei hamser ar ben yn Llanegryn, Gorphenaf 4ydd, a'i bod i ddechreu un ai yn Llanerchgoediog ai Bryncrug—hyn i gael ei derfynu rhwng John Jones a Harri Jones y Sul nesaf."

Y mae un weithred dda yn arwain i rai eraill. Ac y mae y tebyg yn cynyrchu ei debyg mewn hanesiaeth, yn gystal ag mewn natur a chrefydd. Cynyrchodd yr Ysgolion Cylchynol dueddfryd mewn eraill, yn ngwahanol barthau y wlad, i gyfodi ysgolion o radd wahanol. Bu Evan Richardson, Caernarfon; Michael Roberts, Pwllheli; John Roberts, Llangwm; yn cadw ysgolion dyddiol; pa un a oedd rhyw gysylltiad rhwng y rhai hyn â'r Ysgolion Cylchynol nid ydyw yn hawdd penderfynu. Ac eraill lawer a'u dilynasant hwy, fel y gellir dweyd fod y gareg a daflodd Mr. Charles i'r llyn, yn 1785, yn para i yru y tonau yn eu blaen hyd heddyw.

Yn yr hen ysgrifau y cyfeiriwyd atynt, ceir profion ychwanegol fod yr Ysgolion Cylchynol yn cael eu cario ymlaen ymhen chwe' blynedd ar ol marw Mr. Charles, i ryw raddau yn debyg fel yr oeddynt yn ei amser ef. Ysgrifenwyd y llythyr canlynol gan Mr. John Jones, Penyparc, un o'r ysgolfeistriaid, at ysgolfeistr y cylch ar y pryd:—

"Y Brawd Lewis William,—Bydded hysbys i chwi y penderfyniadau a wnaed yn y cyfarfod brodyr nos Fawrth, y 19eg o Fedi, 1820, ynghylch yr Ysgol Gylchynol.—1. Daeth chwech o gynrychiolwyr dros yr ysgolion canlynol i ymofyn am yr ysgol; Towyn, Dyfi, Pennal, Bwlch, Bryncrug, Llanegryn. 2. Rhoisant alwad unfrydol am yr ysgol. 3. Penderfynwyd am roddi i'r athraw £4 y chwarter am ddysgu Cymraeg heb derfyn i'r rhifedi; ac i'r athraw gael rhydaid i gymeryd cymaint ag 20 i ddysgu Saesneg (os bydd galw), ac i gyfarwyddwyr yr ysgolion gael haner y pris oddiwrth y rhieni fel y cynygiasoch, ac i'r athraw gael yr haner arall. 4. Tynwyd lots pa rai o'r ysgolion a drefna Rhagluniaeth gyntaf i gael yr ysgol; a daeth y lot (1) i Dowyn, (2) Dyfi, (3) Bwlch, (4) Pennal. 5. Barnwyd y dylid casglu cyflog chwech wythnos cyn dyfodiad yr athraw i bob lle. "D. S.—Fod yr ysgol i fod chwarter ymhob lle, ac i ryw berson neu bersonau ymrwymo i'r athraw dros y rhai Cymraeg am ei gyflog, ac felly fod pob lle megys ar ei ben ei hun.—Oddiwrth eich annheilwng frawd,

JNO, JONES, Ysg. y Cylch."

Daw y tro, yn ol llaw, i roddi yn fwy uniongyrchol hanes rhai o'r Ysgolfeistriaid.

Nodiadau

1. Dechreuwyd anfon y Penodau hyn ar Hen Ysgolfeistriaid Mr. Charles i'r Drysorfa yn y flwyddyn 1893, tra yr oedd cyfarfodydd newydd gael eu cynal trwy y wlad er cof am Drydydd Jiwbili y Cyfundeb.
2. Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II., tu dal 290.