Atgofion am Dalysarn/Atgofion Ieuenctid

← Rhagair

Atgofion am Dalysarn gan Fanny Jones, Machynlleth golygwyd gan George Maitland Lloyd Davies

Hen Seiadau Talysarn

ATGOFION AM DALYSARN

ATGOFION IEUENCTID

YR wyf yn gwneud ymdrech i ysgrifennu rhai o hen atgofion fy ieuenctid. Gofynnir imi am ddisgrifiad o'm hen gartref; am arferion y teulu; y fath un oedd fy nhad yn enwedig, a hefyd sut un oedd fy mam; pa fath awdurdod oedd yn y teulu, ac felly ymlaen.

Atebaf fel hyn: Y cofion cyntaf sydd gennyf am fy hen gartref ydyw yn gyntaf, y tŷ a adeiladwyd gan fy nhaid i'm mam wedi iddi briodi. Yr oedd siop un ochr, parlwr yr ochr arall a chegin yn y cefn; llofftydd, bedair ohonynt, uwchben, a warws wrth y talcen. Fe aeth y tŷ yma'n rhy fychan ac adeiladwyd darn newydd ato'n fuan. Cynhwysai hwn gegin fawr sgwâr, llofft a garret o'r un maintioli; a gardd wrth ei dalcen. Tu cefn yr oedd llwybr o gerrig gleision yn dyfod cydrhyngddynt at ddrws y gegin; yna, heibio i'r ardd, wrth y talcen, yr oedd y ffordd, a derfynai mewn gwahanol lwybrau ar ôl ichwi fyned heibio i'r stablau a'r siediau a oedd yn perthyn i'n tŷ ni. Yr oedd chwech o risiau yn esgyn o'r ffordd i'r siop, rhai llydain oddeutu chwe troedfedd o led, ac yna, wal uchel i amgylchu'r cowrt o'i blaen oddeutu chwe troedfedd o uchder.

Safai ein hen gartref ar godiad tir, a'r olwg ohono fel panorama prydferth. Oddi tano'n union, y tu arall i'r ffordd, yr oedd gardd Pen y Parc a choedwig brydferth; yna'r gledffordd a chaeau'r Plas; yna'r drive i'r Plas, ac wedi hynny "cae y ffrynt" fel y gelwid ef, â'i wyrddlesni yn ddiarhebol bob amser; yna Ffordd y Plwyf a'r bont dros Afon Sarnwylltddur; yna meysydd perthynol i fferm Hendre Gwyn, hen adeilad isel, cegin, siamber, a thaflod, a thŷ croes a ystyrid yn barlwr, yna ychwaneg o feysydd Tyn-y-werglodd, Tŷ Mawr a Gwernaer. Wedi hynny fe godai'r tir

yn naturiol i fyny, i fyny nes dod at Gwm Silyn; yna fe ysgythrai'r creigiau tragwyddol o'n blaen byth heb newid, a byth yn herio tymhestloedd y gaeaf ofnadwy.

Yn nesaf at ddisgrifiad o'r hen gartref daw'r hen Gapel plaen a diaddurn; adeilad hollol fel tŷ, ond ei fod yn fwy helaeth; dau ddrws a dwy ffenestr yn y gornel, a grisiau'n esgyn iddo, a lle ysgwâr o'i flaen, ac ar un ochr i'r lle hwn glawdd wal gardd y Tŷ Capel, oddeutu dwy droedfedd o uchder, â cherrig llyfnion arni. Eisteddai dynion ifainc yn y fan hon i edrych ar y bobl yn myned i'r Capel, pwy, a pha bryd, a hefyd pa fodd уг oedd y rhyw fenywaidd yn gwisgo, a phwy oedd y brydferthaf. Yna, o dan yr un to yr oedd y Tŷ Capel. Lle pwysig y dyddiau hynny fyddai hwn, oblegid fe fyddai cymaint o ddieithriaid yn dyfod i aros yno: gweinidogion o'r Deheudir; y pregethwr a'i gyfaill; William Morris, Cilgerran, a'i gyfaill; John Jones, Blaenannerch, a'i gyfaill, ac felly ymlaen, yn aml iawn. Pan fyddai fy nhad gartref fe fyddai'r gweinidogion hyn yn aros yn ein hen gartref ni, ac O! 'r fath aberth a achosai rhoddi gwely i bregethwr dieithr, oblegid yr oedd holl welyau ein tŷ ni bob amser yn llawn; ond os dymunai fy nhad eu cael ni fyddai un drafferth yn ormod i'm mam i'w gwneud.

Yn y Tŷ Capel, Robert Griffith, y blaenor, oedd y gŵr, a Margaret Thomas oedd y wraig a Lowri Roberts oedd y ferch. Ni chaed erioed gymhwysach teulu i gadw Tŷ Capel, oblegid yr oedd y cymhwyster yn perthyn i'r tri hyn at y goruchwylion y gosodwyd hwy ynddynt—Robert Griffith i weinyddu ar y ceffylau ac i fedru cynnal ymddiddan â'r gweinidogion; Margaret Thomas i weini arnynt ac i eistedd wrth y bwrdd i'w diddanu a'u helpio, ac i ddweud wrthynt am y tamaid blasus a gawsai yn y bregeth y noswaith honno; a Lowri yn darpar y bwyd mor berffaith â phe derbyniasai gyflog cogyddes o ugain punt: y cwbl oedd ganddi i fyw arno oedd pobi wics. Byddai'r rhai hyn y pryd hwnnw yn angenrheidiau anhepgorol, oblegid dyna'r nwyddau a fyddai fwyaf mewn bri ar adegau marw neu briodi. Byddai'n arferiad myned i ymweld â'r teulu y byddai marwolaeth wedi digwydd ynddo, ac yn gyffredin deuid ag ychydig anrhegion gyda hwynt, weithiau de neu siwgr neu ymenyn, ond yn amlaf wics. Felly y bu yn ein tŷ ni pan fu farw fy chwaer bedair ar ddeg oed. Am fod gennym de a siwgr ac ymenyn ni wyddid beth i'w gyflwyno, ac felly daeth ugeiniau â wics. Buom yn byw ar wics nes aethant yn ddiflas a chas gennym eu gweled byth. Felly gwelwch fod marchnad dda yn cael ei gwneud gan Lowri mewn wics.

Feallai y dylwn hefyd ddweud fod yn byw yn ein hymyl deulu mewn tŷ hen ffasiwn o'r enw Pen y Parc-tŷ bychan llawr a siamber, â thaflod a chowrt a gardd o'i flaen, beudy dan yr un to, a chegin allan yn agos iddo. Yr oedd y teulu yn gynwysedig o ŵr a gwraig a phump o blant-y gŵr, Hugh Jones; y wraig, Mary William; a'r plant, Siôn, Wil, a Chadi, a Siani, a Neli. Saer coed oedd Hugh Jones, ac yn ddyn distaw, tawel a didrwst, yn gweithio yng ngweithdy'r Plas, Talysarn. Y Plas yn cynrychioli chwarel Talysarn y pryd hwnnw. Yr oedd gan Hugh Jones gydweithiwr, sef Evan William y Graig, ac yr oedd tuedd y dyn hwn at ddiod. Felly fe âi Hugh Jones ben y mis i'r dafarn, a chymerai ormod o ddiod nes byddai dan ei heffeithiau yn gecrus, fel y byddai bob amser pe gofynnai Mary William iddo pan welai ef felly, "P'le y buost, y creadur rhyfedd? Wyt ti wedi colli hynny o synnwyr a roddodd Duw iti, dywed? P'le mae d'arian di, dywed? Ai gweddill y mae Marged y Graig a minnau i'w gael at gadw'r plant ac i'ch cadw chi, dywed? Y ffwl gwirion! Dos i dy wely. Dyna'r lle gora' i ti, yr hen gena'."

Dynes ryfedd iawn oedd Mary William-hollol ddiddirnad am grefydd-ond nid oedd mo'i gwell at bethau'r ddaear yma. Magodd lond tŷ o blant yn onest, yn weithgar ac yn ddiargyhoedd, ond ni fynnai â chrefydd. Ni theimlodd erioed fod un gofyn arni ond talu'i ffordd, gwneud cyfiawnder, a byw fel anifail a cheisio ei bywoliaeth ei hun. Ni wyddai beth oedd cadw'r Saboth yn ei feddwl, a heb ddim parch buasai'n rhoi'r dillad allan ar y perthi i'w sychu. Dynes hollol baganaidd yn ymyl y Capel oedd! Ac O! fel y byddai ein rhieni ofalus am ein cadw draw oddi wrth ei llwybrau. Fe'i gwelais yn dod i'n tŷ ni ar y Saboth, ac fe ddywedodd: "Fe fûm i yn y dre ddoe," gan feddwl Caernarfon. "A fuoch chwi?" ebe mam. "Do'n wir," ebr hithau, ac yr oedd y moch bach yn . . . . ."Ai e?" ebe fy mam, ac yna dywedodd wrthym ni'r plant am fyned i'r llofft. Gwelodd Mary William nad oedd ei hymddiddan yn gymeradwy, ac ni ddaeth byth i'n tŷ ni wedyn ar y Saboth.

Aeth Mary William i farw, ac O! 'r cofion sydd gennym am yr amgylchiad-dyma fo. Fe ddywedodd fy mam wrth fy nhad ar ei ddychweliad o'i daith yn y Deheudir, "Y mae Mary William yn sâl iawn. A ewch chwi i edrych amdani? Na, nid yw o un diben," ebr yntau. "O ewch," meddai mam. Ac fe aeth; ac acthom ninnau'r plant i edrych drwy'r ffenestr ar yr olygfa, ac ni ellir byth ddileu honno oddi ar ein cof. Wele Mary William yn marw, a'n tad yn sefyll uwch ei phen. Edrychodd arno a phlygodd ei dwylo ymhleth a dywedodd, "O! John Jones; O! John Jones, gŵr Duw," a daliai i wasgu ei dwylo ymhleth. Feallai na bu erioed wahaniaeth mwy rhwng dau deulu nag a fodolai rhwng Pen y Parc a'n cartref ni. Crefydd oedd y peth blaenaf gyda'n rhieni ni. Yr oedd popeth yn ddarostyngedig i'w gofynion hi. Y byd a dim pellach oedd ger bron ein cymdogion. Byddai gan grefydd y fath awdurdod nes gwneud i'r byd fod yn ddarostyngedig i'w gofynion ym mhob peth. Yn ein tŷ ni ar amser y ddyletswydd deuluaidd fe gaeid drws y siop, a chan nad oedd yr un masnachwr arall yn y gymdogaeth fe fyddai llu wedi ymgasglu i aros nes agorid y drws; a chan na fyddai fy nhad un amser mewn brys, ond yn cymryd ei amser, fe fyddai'n rhaid disgwyl yn hir weithiau! Hefyd fe gaeid y drws amser moddion yn y Capel, y Cyfarfod Gweddi, y Society a'r bregeth nosweithiau'r wythnos, ac fe fyddai nifer fawr yn disgwyl am eu negeseuau pan ddeuem allan o'r Capel, a'u ffordd ymhell, a'r noswaith feallai'n ddrycinog a thywyll. Ond fe ddaeth pawb i ddeall mai dyna oedd rheolau'r teulu, a pheidio â grwgnach.

Hefyd byddai'n rhaid i bob aelod o'r teulu fynd i'r Capel, ond un i warchod. Ni oddefid inni wledda ar y Saboth nac i goginio ond yr angenrheidiau. Byddai'n rhaid paratoi'r cwbl a ellid ddydd Sadwrn gogyfer â'r Saboth. Ni wneid un gwaith ar Ddydd yr Arglwydd ond yr hyn a oedd yn llwyr angenrheidiol. Ni welais erioed un o'r aelodau yn gafael mewn papur newydd; byddai'r gorchymyn yn cael ei roddi i'w gadw hyd nes byddai'r Saboth heibio. Hefyd ni oddefid i un llyfr gael ei ddarllen os na byddai'n llyfr crefyddol; ac ni welais erioed neb yn ysgrifennu llythyr yn ein cartref ond ar achlysur o farwolaeth neu afiechyd. Hefyd ni oddefid inni wneud unrhyw sylwadau sarhaus ar y bregeth neu'r pregethwr ar ginio. Fe eisteddai fy mam fel brenhines ar ei gorsedd, ac fe gadwai'r fath awdurdod arnom bob amser. Gan fod fy nhad gymaint oddi cartref, arni hi y disgynnai'r awdurdod yn ei theulu, ac fe'i cadwodd ef hyd y diwedd. Ni feiddiai neb anufuddhau.

Yr oedd y Saboth yn ddiwrnod o orffwystra i'r gwasanaethyddion yn ogystal ag i'r plant. Ni oddefid golchi llestri ond a fyddai raid. Byddai'n rhaid paratoi nos Sadwrn i olchi cerrig y drws, glanhau oddeutu'r tân, a phob paratoad a ellid ei wneud. Yr oedd sancteiddrwydd i'r Arglwydd ar bob peth yn y tŷ, a pherffaith ddistawrwydd i ddarllen, a neb i siarad i'w rhwystro, nac un math o sŵn. Fe âi'r plant hynaf i'w gwahanol ystafelloedd i ddarllen, ac fe gymerai fy mam y plant ieuengaf oddeutu'r bwrdd ac fe ddangosai iddynt ddarluniau o gymeriadau'r Beibl, ac fe ddywedai eu hanes mewn modd mor dda nes argraffu eu cymeriadau ar eu meddyliau am eu hoes. Meddai allu neilltuol at hyn. Wedi dod o'r moddion nos Saboth byddem yn canu hymnau. Yr oedd gan fy mam lais fel organ ei hun, ond fy chwaer hynaf a'm brawd a fyddai'n deall y tonau. Yr oeddym oll yn gallu canu. Byddai fy nhad yn dod adref ar nos Saboth weithiau pan fyddai'n pregethu yn y capelydd cyfagos. Byddai golwg flinderus arno, a'm mam yn ei ddisgwyl; ac wedi paratoi pryd iddo, os byddai wedi cael oedfa lewyrchus fe fyddai'n siriol iawn; ac wedi bwyta fe ddywedai, 'Dewch, blant; gadewch inni ganu tôn," ac fe'i dywedai:

Wel, dyma'r Cyfaill gorau ga'd,
Mae'n ganmil gwell na mam na thad;
Mewn pob caledi ffyddlon yw . . ."

A chyda'i lais melodaidd, treiddgar fe ddechreuai'r gân ei hun. Ac O! fel y byddai fy mam yn mwynhau ac yn porthi ac yn wylo ac yn canmol. Byddai cwmni fy nhad ar adegau fel hyn y peth nesaf i'n meddwl a'n syniad ni am y Nefoedd o ddim a welsom ac a deimlasom erioed. Yr oedd y Nefoedd ynddo ef ei hun wedi dyfod adref o ganol gorfoledd yn un o'r capeli cylchynnol. Yn Rhostryfan : yr Arglwydd sydd Dduw, ewch ar ei ôl ef; os Baal, ewch ar ei ôl yntau.' O! le nad anghofiaf byth mohono! I ba ddiben cloffi, fechgyn; arddelwch eich Duw. Os y diafol ydych yn ei ddewis rhowch Amen am lwyddiant ei deyrnas. Ond os yr Arglwydd sydd Dduw ewch ar ei ôl a rhowch eich Amen dros lwyddiant Ei Deyrnas; dywedwch, 'O Frenin, bydd fyw byth, teyrnasa ar fy nghalon, O Waredwr pechadur, teyrnasa ar f'enaid i.'"

Y mae atgofion am fy nhad y peth mwyaf cysegredig yn fy nghof. Dyn sydyn ei symudiadau; ychydig a ddywedai ar adegau. Treuliai ei amser gan mwyaf yn ei lyfrgell neu yn ei winllan goed a oedd gerllaw'r hen gartref. Fe ellid ei weled yn cerdded i fyny iddi cyn gynted ag y byddai'r ddyletswydd deuluaidd drosodd. Fe allai na welid ef am awr neu ddwy; yna fe gerddai'n unionsyth i lawr y cae ar hyd y ffordd heibio i'r hen Gapel ac i mewn drwy'r gegin ac i'r llofft yn brysur heb ddweud gair wrth neb. Yna fe arhosai yn ei lyfrgell hyd amser cinio. Byddai'n rhaid bod hwn yn hollol barod cyn galw ar fy nhad. Weithiau fe fyddai'n paratoi i fynd i'r Deheudir neu oddi cartref; fe fyddai'n brysur a distaw iawn, yr un gair i'w gael ganddo amser bwyd pan ddeuai at y bwrdd; a phawb fel y bedd yn ofni gwneud dim sŵn; a'm mam yn meddu'r cydymdeimlad llwyraf ag ef ac yn gwneud ei gorau iddo ym mhob modd. Weithiau fe eisteddai ac fe ymaflai yn ei bibell, ac fe gymerai arno smocio, ond am ychydig iawn o amser. Fe godai'n sydyn ac i'w lyfrgell, ac ni welem ef mwy nes i'm mam orchymyn ei alw ef i gael te gyda ni. Ac O! fel y byddai'n mwynhau ei gwpanaid te, â'i feddwl wedi cael gollyngdod, wedi cael syniad neu olwg neu ddatguddiad newydd ar ryw wirionedd. Byddai fel bachgen chwareus, ac fe ddywedai, "Wel dowch, Fanny Jones, gadewch inni gael cwpanaid o de da'n awr."

Ymddangosai fel pe bai ei feddwl mawr yn morio yn nyfnderoedd gwirioneddau'r Beibl. Ar adegau fe fyddai'n hawdd deall, pan gadwai'r ddyletswydd deuluaidd, ei fod mewn cymundeb agos â'i Dad, a'i fod yn teimlo bod ei lafur wedi ei goroni â llwyddiant, ei fod wedi dyfod o hyd i rywbeth i'w ddweud dros ei Dduw. Cyn cychwyn i'w daith fe fyddai ei feddyliau am bwysigrwydd ei waith yn gwneud iddo anghofio popeth am ei ddillad. Ni sylwai arnynt; ni chai pethau bychain le yn ei feddwl. Byddai'n rhaid gofalu drosto ac amdano, a'u rhoi yn ymyl ei law, ac edrych ei fod wedi cael popeth yn gyfleus.

Cofiaf amgylchiad pan oeddwn oddeutu chwech neu saith oed, pan anwyd fy mrawd Richard. Yr oedd ohonom Ann, John, Fanny, Ellin, Margaret. Pan anwyd Richard fe gafodd fy mam glefyd y llaw (nervous fever). Bu'n agos i angau, a phob doctor yn methu gwneud yr un lles iddi; fe'i gwelwyd gan chwech ohonynt, ond nid oedd dim gobaith gwella. Daeth cyfeillion a pherthnasau i ymweled â'm tad ac i gydymdeimlo ag ef yn ei drallod dwfn. Yr oedd gennym fasnach eang a helaeth, a gweision a morynion; a chan mai fy mam a fyddai'n edrych ar ôl y cwbl ni wyddai fy nhad ddim am y fasnach o gwbl. O! fel y teimlai ei galon yn gwaedu wrth weld gwrthrych ei serch, yr ymhoffai gymaint ynddi, mam ei blant bychain annwyl, a ffon ei gynhaliaeth, yn myned i farw. Daeth modryb i'm mam o Gaernarfon a chymerodd y baban a dwy o'm chwiorydd yn y carriage i Gaernarfon. Ac O! ingoedd meddwl mawr fy Nhad yn edrych arnynt yn myned, a'i wraig fel y tybiai yn marw. Ond yng nghanol y berw i gyd yr oedd yn rhaid cael dyletswydd deuluaidd. Cofiaf un bore ddrws y siop wedi ei gau, a'r cwsmeriaid yn dod at ddrws y gegin wrth gefn setl fawr a oedd yn ymyl y drws. Dyna lle y penlinient weddi ryfedd hon ar amgylchiad ofnadwy o bwysig i'm tad-fy mam yn myned i'n gadael. Ac fe weddïodd mor effeithiol ac mor afaelgar nes peri i un o'r gwrandawyr ddweud wrth y nesaf ati, "Ni fydd Fanny Jones ddim marw, gei di weld; ni wrthyd yr Arglwydd weddi John Jones ar ei rhan. A glywaist ti erioed y fath weddi, dywed? O na, mi gaiff fendio."

Dyma oedd ei eiriau: "O Arglwydd, paid â tharo'n drwm, ddaliwn ni ddim; nid ydym ond gwellt ger dy fron; arbed, arbed fywyd y fam a chofia am y plant bach diniwed; cofia mewn trugaredd. Yn ôl Dy arfer, O! trugarha, trugarha wrthym. Ti weli'n trallod a'n cyfyngder. Yr ydym yn syrthio wrth Dy draed, Arglwydd. Ddaliwn ni ddim. Tosturia, adfer yr un sydd yn hoff gennym, Arglwydd." Rhedai ei ddagrau fel afon ar y gadair o'i flaen. Yr oedd pawb yn wylo. A rhyfedd, y diwrnod hwnnw daeth yno ddoctor newydd i'w gweld; defnyddiodd foddion newydd gyda hi. Yn lle tosturio a'i rhoddi i farw fe ddaeth i'r bedroom yn gyflym ei gerdded, ac fe wnaeth sŵn, ac fe gododd y llenni a symud y curtains o gwmpas y gwely, a dywedodd wrth fy mam, Wel, Mrs. Jones, y mae eisiau ichwi godi ar eich eistedd." Fe synnodd fy mam ei glywed yn dweud hyn, a thybiodd mai'r Tylwyth Teg ydoedd, a dywedai ynddi hi ei hun, "Mi glywais lawer o sôn am Dylwyth Teg, ond ni welais un erioed o'r blaen, ond dyma fo." Ac ar hyn dywedodd wrth y Doctor, "Fedra' i ddim, yr wyf i'n marw." "O nag ydych," meddai ef, "'does dim arnoch ond eisiau rhoddi bwyd a diod ichwi. I beth y maent yn eich cadw chwi yn y fan hon? A dyma fo'n troi at fy nhad, "Y mae'n rhaid iddi godi o'r gwely yma. Peidiwch â rhoddi gormod o foethau iddi," ac fe wnaeth stŵr gyda'r cadeiriau. Fe synnodd fy mam, ac fe fu ymweliad y doctor hwn yn foddion i symud ei meddwl o'r dyfnder yr aethai iddo. Ac fe droes ar fendio o'r dydd hwnnw allan.

Ac O! 'r fath nurse a gafodd yn fy nhad! Drannoeth aeth fy chwaer a minnau gydag ef i geisio ganddi godi, ond dywedai na allai byth. "Gellwch, gellwch, Fanny fach, gadewch i'r plant eich helpio, a rhoddi rhywbeth amdanoch, ac mi wnawn eich cario i lawr y grisiau, oni wnawn ni, blant?" Ac felly fe'i cafodd i gydsynio i dreio; ac yntau'n rhoddi llymaid iddi ac yn ei chynorthwyo, gan roddi iddi eiriau cysurlon. "Y mae arna' i eisiau ichwi fendio er mwyn y plant yma, a hefyd imi gael mynd i'r daith a addewais i'r Deheudir i bregethu'r Efengyl; fe leiciech, oni wnaech, imi fynd?" Ac edrychai yn ei hwyneb, â'i phen ar ei frest. "O leiciwn, John annwyl," oedd ei hateb gwan a distaw, "gwnaf fy ngorau ichwi gael mynd os caf fendio." "O cei, fy ngeneth annwyl i," meddai yntau. Yr oedd ei ofal amdani mor fawr fel na wnai ddim ond ei gwylio. Gyda help fy chwaer a minnau fe wisgai amdani i fyned allan am dro gydag ef; ac fe'i cymhellai.i godi ei meddwl. Cofiaf iddo ddyfod adref ar fore Llun, ac aeth i weled fy mam ar ei union, ac fe'i gwelai'n wylo. "Beth sydd, Fanny fach?" meddai wrthi. "O, edrych yr oeddwn ar y plant bach yma," ebr hithau, "a meddwl y byddent yn colli eu mam ac y byddai un arall uwch eu pennau." "O'n wir, meddai yntau," peidiwch â phoeni, fy ngeneth i; ni fydd yma'r un tra byddwch chwi yma, beth bynnag; fydda' i ddim ar frys, oblegid yr wyf wedi bod mewn pryder mawr ynghylch yr un sydd gennyf, ac yr wyf am ei chadw hyd y gallaf."

Amgylchiad arall sydd wedi ei argraffu ar fy meddwl ydyw marwolaeth fy chwaer Elin, bedair ar ddeg oed. Bu farw o'r consumption. Pan ddeallodd fy nhad nad oedd gobaith gwella iddi, yr oedd fel dyn wedi colli ei synnwyr. Chwiliai am y meddygon gorau. Byddai yn ei chwmni'n wastad, ac yn ei holi ac yn ymgeisio rhywbeth a wnai les iddi. Byddem ar ddyletswydd yn arfer dweud adnod bob unchwech neu saith ohonom, a'r ddwy forwyn a'r gwas; ac fe adroddai'r rhai ieuengaf eu gwers ysgol yno. Cofiaf

y Salm Fawr yn cael ei hadrodd felly unwaith. Ac fe eisteddai Elin bach, fy chwaer, yn welw ei gwedd o flaen fy nhad, a chyda'i llais distaw fe adroddai, "Dyma fy nghysur yn fy nghystudd; canys dy air di a'm bywhaodd i." Hefyd, dro arall, dyma a ddywedodd, "Cyn fy nghystuddio yr oeddwn yn cyfeiliorni, ond yn awr cedwais Dy air Di." Edrychai fy nhad arni â'r dagrau'n dyfod o'i lygaid; yr oedd ei deimladau yn ei orchfygu yn aml wrth edrych arni. Ac nid oedd dim a allai ei gwella. Teimlai hithau ond i 'nhad fod gyda hi fod popeth yn iawn. Cofiaf ef yn dyfod wedi bod yn ei gweled, ac agorodd y drws lle'r oedd fy chwaer a minnau. "Beth ydych yn ei wneud, blant? Gweddïwch dros Elin bach annwyl. O! pa fodd i ymadael â hi? Beth a wnaf? O! y mae'n gyfyng arnaf." Ac wylai wrth fynd i lawr y grisiau.

Ond dyma'r noswaith olaf yn dod. Mynnai iddo orwedd yn ei hymyl ar y gwely, a gwnaeth hynny yn ei ddillad, a meddai wrtho, "Nhad, mae'r gannwyll yn tywyllu," a chyda hynny fe glywai rywbeth yn torri yn ei brest, ac fe neidiodd i fyny, ac fe welai fod y diwedd wedi dyfod a'i gwedd wedi newid. Ond edrychai ym myw ei lygaid, ac ebe hi wrtho, "Lle mae mam?" Aeth i'w hymofyn, ac eisteddodd wrth y gwely ar ystôl; gwelai ar unwaith fod fy mam yn methu dal; ac ebe hi wrthi, "Ffarwel ichwi, mam annwyl, yr wyf fi'n mynd i ffwrdd." A dywedodd fy nhad, "Ewch a dowch yn ôl, Fanny fach." Ac wedi iddi fyned dywedodd,

"Dowch yma, 'nhad," a rhoddodd ei llaw ar ei garddwrn, a theimlodd guriadau'r gwaed, ac fe ddeallodd eu bod wedi sefyll; yna cododd ei dwylo, ac ymaflodd am wddf fy nhad a dywedodd, "Yr wyf yn mynd, 'nhad." Dywedodd yntau wrthi, "Dyro dy bwys ar Iesu Grist, fy ngeneth annwyl i." "O, yr wyf yn gwneud, fy nhad annwyl, annwyl," oedd ei geiriau olaf hi, ac yna fe ddiffoddodd fel cannwyll â'i breichiau am wddf fy nhad.

Daeth y wraig a oedd yn nyrsio ato, a dywedodd wrtho, "John Jones, dowch i ffwrdd, y mae hi wedi mynd." "O! O! O! y mae hi: ni allaf ei gadael." Ac yna rhoes ei wyneb ar ei hwyneb oer, ac ni symudai. Bu raid gafael ynddo. "O, fy Elin annwyl i." "O, dowch, John Jones," ebr y nyrs, dowch i'r ystafell arall." A bu raid ei arwain yno gan mor fawr oedd ei ofid. Fe'i taflodd ei hun ar y gwely ac fe riddfannodd ac fe ocheneidiodd. Dyna'r lle y gwelais i yr arwydd o hiraeth mwyaf dwfn a welais erioed ar y ddaear yma, yn rhy ddwfn ond i riddfannau ac ochneidiau. Daeth cyfaill i mewn, a gofynnodd fy nhad, "Mr. Jones, a wnewch chwi gadw dyletswydd i ni heddiw; allaf i ddim." "John Jones, o gellwch, gellwch; y rheswm y deuthum i yma heddiw yw fod y gŵr doeth yn dweud mai gwell yw myned i dŷ galar nag i dŷ gwledd." Rhaid ichwi ddarllen," ebe fy nhad, ac ufuddhaodd a threiodd weddïo, ond fe fethodd â dweud ond ychydig eiriau o flaen fy nhad. Teimlai fod yr ystafell yn rhy gysegredig a'r ddesg yn rhy sanctaidd. Griddfannai fy nhad yn ddwfn ac annioddefol yn y llyfrgell yr oeddem ynddi; a'r cwbl yn dwyn ei eiriau a'i anadl oddi arno. Cyfansoddodd fy nhad bregeth ar ei hôl, "A'i dŷ nid edwyn ddim ohono ef mwy." O, fel yr oedd yn ei hoffi; yr oedd ei enaid wedi ymglymu â'i henaid hi; a chredem na ddarfu iddo deimlo mor gryf byth wedi ei cholli.

Cofus gennyf iddo ddweud rhywbeth am "Addysg Chambers i'r bobl ", ac i Hugh Humphreys ddwrdio cyfraith arno. Yr oedd fy mam wedi mynd i gyfarfod ag ef i Gaernarfon, a dywedodd fy modryb, cyfnither fy nhad wrthi, "Wel, yn wir, mae John Jones wedi digio Humphreys, ac y mae am roi cyfraith arno." Fe ddychrynnodd fy mam, a dychwelodd adref ar unwaith. Daeth fy nhad i chwilio amdani at ei gyfnither a dywedodd hithau ei bod wedi mynd adref. Fe gerddodd yntau ar ei hôl naw milltir o ffordd. Fe'i gwelodd yn wylo wrth y tân. "Beth sydd?" ebe fe. "O, Ann Williams a ddywedodd fod Hugh Humphreys am roddi cyfraith arnoch chwi yn achos rhyw lyfr," ebe hithau. "O, ni ddylsai fy nghyfnither ddweud wrthych," ebe yntau. "Ie," ebe fy mam, dywedodd hefyd, 'Beth sydd ar John Jones, deudwch? Ni fydd Dafydd Jones byth yn digio pobol." "O," ebe yntau. "Gwell pe gwnaech chwi dreio bod yn ofalus er mwyn y plant bach a minnau yn y dyfodol," ebe hithau. "O, Fanny, Fanny, nid oeddwn i'n bwriadu gwneud drwg i Humphreys na neb arall, ac ni feddyliais wrth fynd i'r pulpud am ddweud gair; ond os byddaf yn derbyn cenadwri oddi wrth Dduw i'w thraddodi, rhaid imi ei rhoddi. Y mae dynion ifainc yn darllen llyfrau sy'n cynnwys cyfeiliornadau ofnadwy dan rith gwirionedd; rhaid eu rhybuddio, ac ni pheidiaf byth â'i rhoddi er deall bod y gwirionedd yn cael ei guddio gan gelwyddau twyllodrus."