Atgofion am Dalysarn/Rhobat Gruffydd y Troellwr

← Y Seiat Fawr yn Lerpwl

Atgofion am Dalysarn gan Fanny Jones, Machynlleth golygwyd gan George Maitland Lloyd Davies

Siôn Gruffydd yr Atal

RHOBAT GRUFFYDD Y TROELLWR

YR oedd hen ŵr o'r enw Robert Gruffydd y Troellwr yn byw yn Nhalysarn yn ymyl ein cartref ni. Cymeriad anghyffredin iawn ydoedd. Pan adwaenwn i ef, yr oedd yn ennill ei fywoliaeth drwy gario nwyddau a glo o Gaernarfon mewn waggon ar y rheilffordd. Yr oedd ganddo hen gaseg a alwai Bute. Enw ei wraig oedd Beti Gruffydd. Wel, fe aeth yr hen wraig yn wael iawn, ac i orwedd, ac yr oedd yntau'n hynod o unig heb ei help. Fel arfer, fe âi i Gaernarfon oddeutu deg o'r gloch y bore, ac os byddai rhywun yn dewis, caent eu cario ganddo yn ei waggon. Byddai f'ewyrth, David Jones, Caernarfon, yn defnyddio pob cyfleustra i fyned gyda Robert Gruffydd, ac fe gai ddifyrrwch anghyffredin yn ei gwmni.

Un diwrnod yr oedd Robert Gruffydd yn dyfod adref o'r dref, ac aeth amryw o'r bechgyn i gyfarfod ag ef, a meddent wrtho, "Stopiwch, Robert Gruffydd." "I beth?" ebe yntau. "Stopiwch; y mae Beti Gruffydd wedi marw." "Wyt ti'n deud y gwir?" "Ydym, wir." "Wel, dowch i'r waggon, hogiau. Fel 'na mae hi yn y byd 'ma, rhywun yn marw o hyd. Dos yn dy flaen, Bute bach. Hogia', pryd buo hi farw, deudwch?" Hanner dydd."

Wel, wel; dos yn dy flaen, Bute bach." Ac wedi cyrraedd pen y daith, "Dowch gyda mi, hogia', i roi tamad i Bute." Ac felly bu, ac ar ôl gorffen aeth i'r tŷ. "Wel, y mae Beti wedi marw, meddai'r hogiau," ebe fe wrth y ddynes a oedd yno. "Ydi, Robert Gruffydd," ac fe agorodd ddrws y siamber, ac fe'i gwelodd yn gorff. Wel, ydi'n wir," ebe ef, gan gau y drws arni. "Wel, be' wna' i 'rŵan, deudwch? O ran hynny, 'doedd hi'n gallu gwneud fawr ers talwm bellach." "Well ichwi fwyta."

"Well ichwi fwyta." "Ie, yntê" "gael ichwi fynd i chwilio am le i'w chladdu hi." O, ic'n wir; yr oedd ar Abram eisiau claddu Sara, wedi iddi farw, on'd oedd?"

Felly fe gladdwyd ei farw allan o'i olwg.

Yr oedd ganddo hen lances yn edrych ar ôl ei dŷ, ac yn gwneud popeth yr oedd eisiau ei wneud. Yr oedd yr hen ŵr yn agos i bedwar ugain oed, a Neli'r forwyn yn hanner cant; a meddai wrthi un diwrnod pan oedd hi'n ymofyn am arian i gael bara: "Wel, Neli, i safio iti fy mhoeni i i geisio arian fel hyn, yr wyf yn meddwl mai'r ffordd orau a fyddai iti gymryd y pwrs a minnau i'w ganlyn, iti edrych ar f'ôl i, a'r tipyn arian yma sydd gen' i." "Diar mi, Robert Gruffydd, be' 'dach chi'n feddwl?" "Wel, meddwl yr wyf am iti fy mhriodi fi." "O, diar mi, na wna' i." Gwnei; chei di ddim cynnig gwell, ac fe fydd yn gartref iti."

Y diwedd fu iddynt briodi, ond yr un peth pwysig y dylasai yr hen ŵr ei ystyried oedd, ei fod ef yn aelod yn hen Eglwys Talysarn, a Neli heb fod. Yr oedd yn drosedd a alwai am gerydd a diarddel yn ganlyniad; ac, yn y Seiat, fe alwyd ar Robert Gruffydd i roddi eglurhad, ac fe ofynnodd y blaenor iddo beth oedd ganddo i'w ddweud. "Dweud beth?" ebe yntau.

Wel, yr ydych wedi troseddu'r rheolau drwy briodi dynes o'r byd a heb fod yn aclod eglwysig." "O," ebe yntau. "Ac yn awr," ebe'r blaenor, " y mae'n rhaid gweinyddu cerydd arnoch, neu ichwi edifarhau." "Beth! Edifarhau am briodi Neli... edifarhau am briodi Neli! Na wnaf byth! Ac ni ddeuda' i byth wrthych ei fod yn edifar gennyf." Seiat neu beidio, fe aeth pawb i wenu, ac ni weinyddwyd cerydd arno. "Ac," meddai wrth rywun wrth sôn am yr amgylchiad, " y maen' hw'n deud bod yno, ym mynydd Ebal, ryw gerrig na ddalian' hw' mo'u trin. Well iddyn' hw' adael llonydd imi, yn sicr."

Bu farw yn bedwar ugain oed. Cafodd bob ymgeledd gan Neli, a daeth hithau aelod gydag ef.