Atgofion am Dalysarn/Siôn Gruffydd yr Atal

← Y Seiat Fawr yn Lerpwl

Atgofion am Dalysarn gan Fanny Jones, Machynlleth golygwyd gan George Maitland Lloyd Davies

Llythyr at ei Nai (G.M.Ll Davies)

SION GRUFFYDD YR ATAL

YR oedd cymeriad hynod yn byw yn Nhalysarn o'r enw Siôn Gruffydd. Dyn tlawd, cyffredin oedd yr hen ŵr, a chanddo wraig dduwiol odiaeth. Bu iddo bump o blant, pedwar mab ac un ferch. Enwau'r meibion oedd Gruffydd, Siôn, Wil a Huw, ac enw bedyddiedig y ferch ydoedd Catrin.

Gelwid ef yn Siôn Gruffydd yr Atal. Priodolid hyn i'r ffaith bod ei lafariad yn afrwydd, neu fod atal-dweud arno. Trigent mewn bwthyn bychan a elwid y Tŷ Newydd, ac adwaenid Catrin Gruffydd, y wraig, fel Catrin Gruffydd, Tŷ Newydd. Treuliodd y teulu ran helaeth o'u bywyd yn fy hen gartref i. Gan fod yr hen ŵr yn anghelfydd iawn gyda'i waith yn y chwarel, ni allai ennill cyflog byw, a chanddo yntau deulu mawr i'w gynnal, ac felly arferai fy nhad roddi gwaith i'r hen ŵr i edrych ar ôl y ceffyl a'r fuwch a oedd ganddo. Daliai fy nhad ychydig o dir hefyd, a chanfyddai'r gwas ryw

waith neu'i gilydd i'r hen Siôn Gruffydd ddiwrnod ar ôl diwrnod. Fe'u cynhaliai'r bechgyn hwy eu hunain. drwy redeg ar negeseuau i'm mam, a'u porthai'n dda am hynny. Yr oedd y tir gryn bellter oddi wrth ein tŷ, a chofiaf yn dda fyned un tro, gyda'm tad, i edrych sut y deuai Siôn Gruffydd ymlaen yn y cae. Hoffai Siôn Gruffydd fygyn yn fwy na dim, ac os byddai'n amddifad o fyglys, wel, nid oedd hwyl arno, ac ni cheid bw na be o'i ben. Pan fyddai yn y cyflwr anobeithiol yma, ni welai ddim, ac yr oedd yn annifyr i ddyn fod yn agos ato. Ond yr oedd fy nhad yn gyfarwydd â holl wendidau Siôn Gruffydd, ac nid oedd wedi bod ar ôl y tro hwn o ddyfod â blewyn o faco ym mhoced ei wasgod. Gwyddai y buasai hynny yn diwallu anghenion yr hen ŵr, ac y deuai ag of i'w hwyl arferol.

Wedi ei oddiweddyd yn y cac gofynnodd fy nhad iddo: "Wel, Siôn Gruffydd, sut mae hi'n dod ymlaen yma?" Gwelid ar unwaith fod Siôn Gruffydd wedi ei gael ei hun o fod yn y cyflwr anobeithiol o fod heb faco, a dywedodd â'i olwg yn sarrug:

"Go lew, Mr. Jones."

Yna aeth fy nhad i weled y fuwch, ac wrth ddychwelyd cyfarchodd Siôn Gruffydd fel hyn:

"Siôn Gruffydd, welwch chi yr awyr lâs, serennog uwchben?"

"Gwelaf siŵr, John Jones," ebe'r hen ŵr yn ddigon difater.

"Edrychwch ar y seren fawr, olau acw," ebe fy nhad drachefn.

Yna cododd Siôn ei ben am funud ac yna ailymaflodd yn ei waith. Gwelodd fy nhad fod golwg anfoddog iawn ar Siôn Gruffydd, ac ebe fe wrtho:

"Fe wyddoch chi, Siôn Gruffydd, mai yng ngolau'r seren yna y mae'r morwyr arwrol yn llywio eu llestrau ar hyd wyneb y môr mawr.'

"O, felly'n wir," meddai Siôn yn ffurfiol. "A welwch chi'r tair seren yna?" ebe fy nhad.

Gwelaf," ebe yntau, ond prin yr edrychai. "Wel," meddai fy nhad, "dyna Dair Llathen Mair, Siôn Gruffydd; y maent ymhell iawn oddi wrth y naill a'r llall."

Ai e, John Jones?" ebe Siôn, â'i law ar ben ei raw, ac erbyn hyn dechreuasai Siôn roi i mewn i'w chwant farus, ac ebe fe:

"Oes gynnoch chi ddim blewyn bach o faco efo chi, John Jones?"

"Wel oes, Siôn Gruffydd," meddai fy nhad, a thynnodd yr hen flwch corn allan o boced ei wasgod, ac agorodd y blwch, a rhoddodd i Siôn Gruffydd y cyfan a feddai.

Heb oedi, dyma'r hen getyn du allan, a'r hen Siôn bron marw o eisiau mygyn yn ei llenwi, ac wedi ei llenwi dyma'r cwestiwn yn codi'n naturiol: "Oes y fath beth â matsen yn digwydd bod yn eich meddiant?'

"Wel, mi edrychaf," ebe fy nhad, a thynnodd un allan o boced ei wasgod. Taniodd hi ar ei flwch baco a rhoddodd dân i'r hen ŵr.

Wel, dyna hen danio wedyn, a'r mwg yn torchi i fyny'n fodrwyau, a llygaid Siôn yn gloywi, ac yn symud fel mellten, a 'nhad yn gwenu ar y mwynhad dedwydd, diniwed a sugnai o'r ysmygyn.

"Felly, yr oeddych heb ddim baco," meddai fy nhad.

"Oeddwn siŵr," ebe yntau, "ni chefais fygyn er canol dydd, a rhyw 'chydig bach iawn o faco ges i yr adeg honno. Yn wir, John Jones, yr oeddwn wedi mynd yn ddall o eisiau mygyn."

Chwarddodd fy nhad yn galonnog. "Ie," ebe'r hen ŵr, â boddhad yn gwenu ar ei wyneb cyn gynted ag y cafodd gegiad o fwg, "ie, siarad yr oeddych am y sêr yna, onid e; y maent yn fawr iawn onid ŷnt? Mi debygaf fod y morwyr yna yn gwneud yn fawr iawn ohonynt, er, mwy na minnau, ni allant ddringo atynt, allan' hw', John Jones? Wn i fawr amdanynt chwaith, na'r lleuad o ran hynny, ond bydd yn dda gennyf gael eu golau i fynd a dwad o gwmpas y lle yma. Ar y seren fawr acw y mae'r llongwyr yn edrych, oeddech chwi yn ei ddweud ynte? Ac am y tair seren arall yna y soniech amdanynt, ni allaf ddirnad pam y geilw pobl hwynt yn Dair Llathen Mair "."

Tra siaradai, ymfodlonai yn ei galon wrth dynnu mwg drwy'r hen getyn du ei liw, ac ar adegau cuddid ei wyneb o'n golwg yn y mwg tew a du. Chwarddai fy nhad yn ei lawes wrth edrych ar yr hen ŵr yn ei foddio ei hun fel hyn, ac ni ddywedai air rhag torri ar ei ddedwyddwch. Rhyfedd yw gweled baco yn dylanwadu cymaint ar fywyd dyn yn y byd yma, onid e? Hebddo diffeithwch ydyw ei fywyd i'r dyn, ond pan gaiff flewyn o fyglys dyna'i holl fywyd yn gweddnewid. Dyma'n ddiau y peth a roddai fwyaf o fwynhad i'r hen gymeriad diddan yma o ddim ar yr hen ddaear y trigai arni.

Soniodd fy nhad lawer gwaith wedi hyn am yr amgylchiad, ac nid dyma'r tro olaf iddo fyned allan i'r maes â baco yn ei boced i ddiwallu'r hen Siôn Gruffydd, ac i'w wneud yn hapus yn ei hen ddyddiau.

Labrwr ydoedd Siôn Gruffydd, ac ni wyddai fawr am waith chwarelwr. Ymfudo i'r ardal a wnaethant, ond teulu tlawd ydoedd y teulu er bod yr ardal yn flodeuog iawn gyda'r fasnach lechi. Arferai fy mam ddilladu'r plant â'r dillad a droesid heibio gan fy mrodyr. Er yn dlawd dyma fechgyn geirwir a gonest, a gwerthfawrogai fy mam hyn yn fawr iawn. Byddai Wiliam, Wil y Siop fel y gelwid ef, yn aros yn ein tŷ ni yn barhaus, a byddai Huw yn swyddog pwysig yn y cyfarfodydd a gynhaliai fy mam yn y tŷ i hyrwyddo dirwest a glendid moes ymysg y to a godai. Gwnaeth y cyfarfodydd fwy o les yn yr ardal na nemor ddim arall i gael enw priodol dyn iddo, a gwreiddiodd bechgyn y chwarelau raddol yn o'u hieuenctid yn naear fras dirwest a llwyrymwrthodiad, fel y tyfasant yn brennau talgryf mewn cymdeithas, a buont yn gysgod a lloches ddiogel i'w plant ar hyd eu hoes. Nid aeth un o bob deg o fechgyn Talysarn ar gyfeiliorn, er crwydro a chrwydro, a phriodolir hyn yn ddiamheuol i gyfarfodydd dirwestol fy mam. Arferai Huw Gruffydd eistedd yn y gadair gongl gyda myffler fawr am ei wddf, â golwg dduwiol iawn arno. Magodd hyn yr enw "Huw y Sant " ymysg plant y pentref, ond yr oedd Huw yn fachgen da, cywir ac onest.

Ond at y fam yr oeddwn am gyfeirio. Un o halen. y ddaear oedd hon, a phereiddiodd fywyd yr ardal y trigai ynddi yn gyfangwbl, a pherchid hi gan bawb, er ei thlodi. Bwytâi fara sych cyn yr elai i ddyled neb, a gwnaeth hynny lawer gwaith i gadw ei chymeriad ac i fyw esiampl i'w phlant a'i chyd-bentrefwyr. Hen arferiad annwyl a ffynnai yr adeg honno oedd galw yn y seiat, enwau'r aelodau eglwysig allan ar goedd, fel yr elai pob un wrth alwad ei enw â'i gyfran i'r casgliad at y weinidogaeth. Rhoddid darn llydan o bren, fel bwrdd, ar ymyl y sêt fawr, a delid ef gan ddau flaenor. Galwai un ohonynt yr enwau allan, a chymerai'r llall yr arian, a chroesai'r enwau oddi ar y gofrestr. Byddai Catrin Gruffydd, yr hen fam dduwiol, yn ofalus dros ben i ddyfod â'r ddwy geiniog i'r casgliad bob mis. Galwai'r ysgrifennydd allan, "Catrin Gruffydd, Tŷ Newydd." Yna codai hithau o'i sedd, â hen het hen ffasiwn am ei phen, gyda mantell fawr amdani, a dwy glocsen ddel am ei thraed, a chyda llais gwylaidd dywedai wrth estyn ei dwy geiniog: Croeswch.'

Eisteddem ni fel teulu ychydig oddi wrthi, a hoeliedig fyddai llygaid pob un ohonom arni pan gludai ei dwy geiniog olaf i wasanaeth ei Gwaredwr ar hyd llawr cerrig yr hen gapel. Hoffem sylwi ar ei dwylo caled, coch, wedi eu hanffurfio dan effaith y gwaith caled a wnâi er ei bywoliaeth, yn estyn y ddwy geiniog i'r trysorydd. Nid unwaith na dwywaith, nage, nid dengwaith chwaith, y cyfeiriodd fy mam ein sylw fel plant at y rhodd fawr a gyfrannai Catrin Gruffydd. Dywedai wrthym yn ddifrifol: "Welwch chi Catrin Gruffydd â'i dwy geiniog? Dywedaf i chwi ei bod yn rhoddi mwy o lawer na ni i gyd." Methem ddyfalu y pryd hwnnw pa fodd yr oedd dwy geiniog Catrin Gruffydd yn fwy na hanner coron fy mam, ond wedi hynny y deellais y dirgelwch.

Cofiaf un tro i Siôn Gruffydd ddyfod i'n tŷ ni i chwilio am damaid o fwyd. Dywedodd fy mam wrtho fod ganddi ryw waith neu'i gilydd iddo i'w wneud; ac yna y caffai ddigon o fwyd. Felly y bu, ac wedi ei ddigoni â bwyd iachus, meddai wrth fy mam: "Oes yna ddim blewyn o faco'r pregethwr yma? 'Rwyf heb flewyn ers oriau bellach." "Diar mi, Siôn Gruffydd," ebe fy mam, dylsech fod yn eitha' bodlon wedi cael eich digonedd o fwyd da, a pheidio â meddwl, heb sôn am ofyn, am faco." "O, na, yn wir, Ffanni Jones," ebe Siôn, " yr ydw' i bron methu gweld ers meitin o eisiau mygyn-ches i ddim heddiw, a 'doedd acw yr un ddimai yn y tŷ, ond dwy geiniog casgliad misol Cadi, sydd yn y jwg ar y cwpwrdd.'

Peth rhyfedd, ynte," ebe fy mam, er mwyn ei dynnu allan," gan fod y fath flys arnoch, na fuasech yn prynu baco â'r pres oedd yn y llestr?"

"O na, yn wir," ebe Siôn, "ni chymerwn y rheini er y byd. Cymerais hwynt unwaith, pan oeddwn bron marw o eisiau mygyn, ac euthum i'r llestr a chymerais y ceiniogau a phrynais faco efo nhw, gan Ann Williams Gorlan Lwyd; ac ni wnaf eu cymryd eto pe bawn farw." "Wel, 'roedd Catrin Gruffydd yn siwr o fod yn dwrdio'n arw pan welodd golli'r arian, Siôn Gruffydd," ebe mam.

"Wel," meddai Siôn, "dywedaf yr hanes wrthych. Nid anghofiaf yr amgylchiad byth. Gwelwn hi yn iro ei chlocsiau, ac yn ymolchi ei hwyneb a'i dwylo ac yn paratoi i fynd i'r Seiat. Crynwn gan ofn iddi fynd i'r jwg, ond ni ddywedais air o'm pen. Dyma hi yn rhoddi ei het am ei phen a'r hen fantell amdani. Yna goleuodd y lantar, ac yna trodd at y cwpwrdd, a gafaelodd yn y jwg. Rhoddodd ei llaw i mewn, ac er ei braw nid oeddynt yno. Dododd

y llestr yn ei ôl a rhoddodd y lantar ar y bwrdd, ac eisteddodd ar yr hen stôl bach, ac wedi peth distawrwydd dywedodd mewn llais toredig: "O! Iesu annwyl, mae dy arian Di wedi mynd! O! beth a wnaf? Yn awr, nid oes ddimai yn fy meddiant i'w rhoddi i Ti, Iesu mawr. Gwyddost, annwyl Iesu, fy mod wedi eu cadw i Ti. Beth a wnaf, Waredwr annwyl? 'Does gen' i mo'r help. Ti wyddostgwyddost Ti y cwbl.".

O," ebe'r hen ŵr, "aeth yn rhy boeth imi aros yno, ac edrych arni'n wylo. Buasai'n well gennyf fyw heb fygyn byth na chymryd arian casgliad Cadi eto, basa'n wir, coeliwch fi. 'Roedd yr arian hynny wedi eu cadw i Iesu Grist ganddi. Pan gai dipyn o geiniogau, i'r jwg y byddai'r rhai cyntaf yn mynd yn ddieithriad."

"Wel," ebe fy mam, "mae wedi mynd i fyw ato Ef erbyn hyn, Siôn Gruffydd." "Ydy'n wir," meddai Siôn. "Os oes rhywun wedi mynd ato, mae Cadi wedi mynd. Byddai'n siarad ag Ef, yn canu iddo Ef, ac yn byw iddo Ef, a hynny pe buasai heb damaid o fwyd yn y tŷ."

Cadi," meddai wedyn ymhen ennyd, "y mae Cadi yno cyn wired â bod nefoedd."