Ceris y Pwll/Dona

Ceris y Pwll

gan Owen Williamson

V. DONA

ER mwyn i'r stori fod yn fwy dealladwy bydd yn rhaid egluro rhai pethau a ymddangosant fel yn cymylu yr hanes, a hynny a wneir fel bo'r cyfleustra.

Dona, fel y sylwyd, oedd ferch Ceris. Hi oedd unig blentyn ei mam, fel yr oedd ei mam yn unig blentyn ei mam hithau. Bu farw mam Dona yn fuan ar ôl ei geni. Bu farw hefyd daid a nain y ferch amddifad: ac felly yr oedd hi yn awr yn etifeddes dwy randir helaeth-un ar lan y Fenai, a'r llall yn ymylu ar Draeth Coch. Yr oedd yr etifeddes bellach ym mlodau ei dyddiau-yn dal a golygus ei pherson, ei phrydwedd yn oleu, ei gwallt yn grych ac yn eurliw, a'i llygaid gleision yn fywiog, llawn o arwyddion deall cryf; a charedigrwydd hudolus yn argraffedig yn ei holl edrychiad. Banon oedd heb un yn ail.

Bu ei thad yn dra selog yn ei dygiad i fyny, ac yn ei ofal i feithrin ei ferch yng nghrefydd seml y tadau Goidelig, ond yr oedd ei hannibyniaeth a'i rheswm goleuedig yn creu ynddi beth anfodlonrwydd yngwyneb y ffaith fod yr addoliad Goidelig mor oer a ffurfiol yn fynych. Yr oedd sibrydion wedi cynhyrfu llawer arni pan y disgrifid wrthi y bywiogrwydd crefyddol a'r sêl ddi-baid a nodweddai fangorau y Brythoniaid, yn enwedig Bangor Isgoed. Hiraethai am ymweled â rhyw fangor, er nad oedd yn ei meddwl awydd i ymadael o'i Chil grefyddol ei hun. Ond nid hynny oedd prif achos y cynnwrf meddyliol oedd wedi ei meddiannu. Ers amser maith yr oedd meudwyaid Brythonig wedi ymwthio i amryw gilfachau yn y mynyddoedd, ac yn ddiarwybod iddynt eu hunain ac eraill, yr oeddynt wedi peri llawer o gydymdeimlad rhwng y cynfrodorion Goidelig a'r goresgynwyr heddychol, y rhai, gan arferyd eu dysg a'u medrusrwydd, a sefydlasant ddosbeirth lle y dysgid Goidelod ieuainc mewn gwahanol ganghennau dysg a chelf. Y meudwyaid oedd athrawon cyntaf, neu flaenfyddin, yr adfywiad Brythonig cyntaf.

Yr oedd Maelog ab Emyr Llydaw wedi priodi Goideles o Fon, ac wedi ymsefydlu ar etifeddiaeth ei wraig. Iestyn ap Maelog a ddaeth i gydnabyddiaeth â Dona oherwydd ei chyfathrach a mam Iestyn. O'r gyfathrach a'r gydnabyddiaeth tarddodd cydymdeimlad cryf rhwng Dona ac Iestyn.

Wedi agor peth ar y ffordd a arweiniodd i gysylltiad agosach dygir i sylw pellach y Wrach Ddu oedd yn disgwyl cael myned i bresenoldeb Dona. Pan gymerwyd Bera i ystafell Dona, brysiodd ymlaen heb seremoni yn y byd, a chofleidiodd Dona gan ddefnyddio y geiriau mwyaf serchoglawn i ddisgrffio ei theimlad,-

"Mo choluman gheal " (Fy ngholomen wen), meddai; " A' Bhean mo ghaoil ar Móna tir: (Y Fun deg o Fon dir); AIo chridhc, m'anam; (Fy nghalon a fy enaid)."

"Taw, taw, Bera," meddai Dona: eistedd i lawr, a dywed dy hanes heb gyfeirio ataf fel pe bawn faban. Lle buost ti mor hir? Yr oeddym wedi dy golli; lle buost ti?" "Bum yn chwilio, ond heb gael. Mae'r llwyni yn darfod yn llwyr, a'r cromlechau yn esgeulusedig: y crugiau coffa heb enwau arnynt; a'r meini hirion yn syrthio i'r llawr." "Bera, Bera, 'rwy'n synnu wrth dy glywed yn udo fel ci wrth weld y lleuad. Pa bryd y meithrini reswm, ac yr ymddygi fel gwraig ddoeth? Anghofia'r pethau gynt, a chroesawa heddyw. Paham yr hiraethi am yr amhosibl, ac y gweiddi ar ôl yr hyn ni ddychwel?"

"Mae dydd y gofwy yn nesáu," oedd ateb ffyrnig Bera, " mae'r Cristionogion gledd ynghledd, Goidel a Brython yn difa cu gilydd fel dwy ddraig. Fe ddychwel' y Derwydd o'r gorllewin, a'r llwyni a dyfant eto."

"Nid oes sail i dy obaith, O Bera; daw'r derwydd yn ôl pan gyfyd yr haul yn y gorllewin, ac y machluda yn y dwyrain. Os oes anghydfod rhwng Goidel a Brython yn awr, daw unwr i wneyd un mawr o'r ddau."

"Mae Mon yn rhanedig," atobodd Bera, " o ble daw undeb?"

"Daw undeb gyda newydd-deb; un ddeddf a ladd, ac un arall sy'n bywhau. Mae'r hen yn marw i roi bywyd yn y newydd. Bu mynachaeth Goidelig yn angau i dderwyddiaeth; ond fe gynydda Cristionogaeth bur fwyfwy yn y goddefiad sydd yn bywhau."

"Mae rhywun heblaw dy dad wedi dysgu goddefiad i ti," ebai Bera, wedi iddi anghofio ei hun. " Gwylia rhag iddo dy weled di yn Frythones. Mae'r bobl gymysg yn amlhau." Ni chynhyrfwyd mo Dona: ond yr oedd Bera yn amlwg lidiog, a chydag ymdrech y gallodd barhau yn ymddiddan mewn cyfeiriad arall.

"A fuost ti yn y Werddon, Bera?" gofynnai Dona; " a oes yno dderwyddon yn aros o hyd?"

"Nid oes yno dderwyddon, ond mae yno ddigon o dderwyddiaeth dan gudd; a'r beirdd yno fel yma yn galw ar yr hen dduwiau, ac yn tyngu i'w henwau yn llithrig a barddonol." "Mae yn anodd lladd hen arferion," ebai Dona.

"Ydyw, mor anodd a lladd derwyddiaeth," atebodd Bera.