Cofiant Hwfa Môn/Pennod II

← Pennod I

Cofiant Hwfa Môn gan Howell Elvet Lewis (Elfed) golygwyd gan William John Parry

Pennod III →

Pennod II

FEL BARDD, YM MESURAU'R GYNGHANEDD.

GAN Y PARCH. H. ELFED LEWIS, M.A., LLUNDAIN.

MEGIS y mae un darlun yn ennill sylw a magu hyf rydwch fel cyfan waith urddasol, ac un arall trwy amryw swynion ar wahân geir ynddo, un, dyweder, yn ddarlun mawreddogo fynydd llydansail, talgryf, a'r llall yn rhoddi cipolwg hudolus ar lain o wyrddfor rhwng hollt yn y bryniau,—felly hefyd gyda gwaith y bardd. Y mae un yn cyffroi'r galon trwy swyn amryw awgrymiadau na wyr neb pa mor bell y cyrhaeddant; a'r llall yn agos atom, yn dangos y cyfan yn fanwl ac yn glir, heb fawr o awgrymiadau pell. Y mae'r meddwl unochrog yn cael ei demtio i farnu nas gall y ddau fod yn feirdd: ac er mwyn dyrchafu un, rhaid iddo gael dibrisio'r llall. Ond y mae lle a gweinidogaeth i'r ddau: a gellir, trwy ddiwylliant, feithrin digon o gallineb i gydnabod gwerth y ddau. Rhed un oes ar ol y naill, ac oes arall ar ol y llall: ond wrth godi rhyw gymaint uwchlaw'r oes, rhoddir i'r ddau y cyfiawnder sydd ar law Amser i'w rannu. Tua chanol y ganrif o'r blaen, prin y mynnai'r meddwl Cymreig ddim o'r cyfriniol mewn barddoniaeth: er ys blynyddoedd bellach, prin y mynn ddim arall. Rhwng y ddau y mae tegwch barn yn trigo.

I'w oes y perthynai Hwfa Mon, ac ol ei oes arno. Yn ei awdlau, a'i farddoniaeth gaeth yn gyffredin, ni cheir fawr o'r cyfriniol; darlunia'n fanwl y golygfeydd sydd o'i flaen, gan orphen y darlun yn ofalus a gweddus: a dyna'i gryfder. Ychwanega air at air, a llinell at linell, bron yr un, oll, o ran ystyr, er mwyn bod yn sicr o wneud y darlun yn gyfan; a gedy'r darlun heb fawr o oleuni crebwyll arno. Sylwer, er engrhaifft, ar ei ddarlun o'r brain, yn awdl y Flwyddyn, ar ol i'r hauwr fwrw i'r gwys "eurliw ddyrneidiau irlawn".

A heidiau o frain hyd y fro,—eilwaith
A welir yn neidio;
A'u golwg craff yn gwylio—hyd ochr nant,
Heb rif adwaenant eu briwfwyd yno.

Disgyn heidiau,———A'u cysgodion
Fel cymylau,———Daenant weithion
O'r wybrenau,———Yn ordduon
Ar y braenar:———Ar y ddaear.

Hwy heidiant ar ddywedydd, yn gynnar,
O ganol y meusydd;
Crygiant goruwch y creigydd,—gan chwara u
Yn dduon gadau am nawdd hen goedydd.

A llaesant uwch y llysoedd—eu hesgyll,
Gan ddisgyn o'r nefoedd ;
Ac yno wrth y cannoedd—ymnythant,
Ac hwy adleisiant trwy y coed—lysoedd.

A llais y fran o'i llys fry,
Ar hyd wybren red obry;
Rhwng brigau, cangau y coed,
A brasgeinge tew y brysgoed:

O dan gysgod, dewdod dail,
Trwy geuedd troiog wïail,
Yr heliwr, adarwr du,
A laddodd y frân loywddu.
Dyna ddarlun cyflawn

wedi ei drefnu yn ofalus a'i orphen yn effeithiol brain Cymru ydynt, y brain adnebydd y gwladwr Cymreig mor rhwydd yn llinellau'r bardd ag ar feusydd had ac yng nghysgod hen goedydd. Nid ychydig o dalent a deheurwydd oedd eisieu i wneud yr olygfa mor fyw, mor gartrefol. Cymerer, eto, o'i awdl ar Ragluniaeth," ddarlun y fronfraith:

A rhodda bronfraith, oddi ar wyrdd brenfrig.
Fyw alaw hudol, a nefoledig:
Dawnsia, ail bynycia â' i big—gerdd lawen,
Fwyn, hyd y goeden, yn fendigedig.

Wedi blino 'n pyngcio pill,
Eilio bannau mêl bennill,
Daw i lawr o'i gaead lwyn,
Hyd oerlif, o'i dew irlwyn:
Oera 'i big, greadur bach,
Yn y llyn, a dawn' llonnach;
A heb oed, ail gwyd ei ben,
Ysgydwa 'i ddilesg aden;
Ac yna y tlws ganwr
Rydd glod au ddiod o ddwr;

A difyr heda hefyd,—yn ei ol,
I'w bren siriol, a bron na sieryd!

Nid ychydig o gamp yw ail lunio Natur mor fanwl, mor gywirgraff, mor ddymunol. Y mae rhyw fath o freuddwydio yn haws o lawer na hyn.

Profedigaeth bardd o'r dosparth hwn yw myned yn was geiriau. Ac ni byddai na chall na charedig i ddweyd fod Hwfa Mon wedi osgoi'r brofedigaeth hon. Y mae ei feithder weithiau yn dwyn blinder; a cheir ef, bryd arall, o ganol hyawdledd, yn troi'n ddigon dinerth. Er engrhaifft, yn ei awdl i Owain Gwynedd—awdl gymharol fèr, danbaid, awenyddol yn niwedd araeth Owain, a honno'n araeth gref, hyawdl, —ceir dwy linell fel hyn:

Nid gorwyllt nwydan geirwon—oedd araeth
Ddyddorol ein gwron.

A allai dim fod yn wanach na'r gair "dyddorol," o dan y fath amgylchiadau? Y mae'r gair, gair bach llanw'r papyr newydd, bron a'n rhwystro i deimlo grym y llinell sy'n cloi yr englyn—

Ond araeth yn creu dewrion.

Gallwn ddilyn ei eirgarwch i gyfeiriadau ereill. Bathai eiriau yn ei hwyl, ac at ei amcan; ac os cynyrchodd rai di lun, cynyrchodd lawer o rai cryfion. Onid oes dawn ar gynnull a dethol geiriau cymhwys, a darlun byw bron ymhob un, yn y darn cywydd hwn, er enrgrhaifft?—

Edwi mae y blodau měl,
O naws y dyffryn isel;
Gwelwon yw meillion y maes,
A dyfent ar flodeufaes:
Y sawrus lysiau, iraidd,
Edwinant, grinant i'r gwraidd;
Cwtoga y borfa bér,
Lasdeg oedd lawn melusder;
Teneua, gwywa y gwellt
A'r barug döa'r byrwellt;
Y blagur a oblygant,
Pengrymu, a nychu wnant;
A'r lili siriol eilwaith
Yn y llwyn, a'i grudd yn llaith,
Wywa o' i thwf y waith hon,
A churia urdd ei choron.

Onid yw geiriau fel "blodeufaes," "cwtogi," "teneuo," "pengrymu "—yn y cysylltiad lle'u ceir uchod—yn talu'n dda am eu lle ? Cymerer eto rannau o'i ddesgrifiad o'r Ddaeargryn—gan fod yr oll yn rhy faith i'w ddyfynu—ac onid yw fel prophwydoliaeth am alaeth San Francisco ?

Y trydan gwyllt a reda,
O' i fyllt rhwym yn fellt yr a,
A hyrddia breiff wraidd y brýn,
Ysgydwa eirias gadwyn;

Tyr ei nherth—tery yn ol
Wregysau creigiau oesol.
Deol o'u cwrr dyle certh
O'u gwadnau, trwy ergydnerth;
Trymha' i rwysg, trumau yr ôd
A luchia i niwl uchod.
*⁠*⁠*
Dinasoedd a dynn isod
O'u rhwysg yn uchder y rhod;
Eu cloddiau ceurog gleddir
Gan y tawch yn eigion tir;
Ac hefyd sawdd y cyfan
I feddau y tonnau tân !
0! ethryb olwg athrist
Ddyry y drom ddaear drist;
Lliwiau y bâr lle y bu
Ei chynnydd yn crechwenu;
Llynnau tân yn llenwi tir,
Moelydd ei thrumau welir:—
Gorddu fwg! arwydd y farn
Ar ysig ddaear wasarn!

Yma eto teimlwn fod gan y bardd awdurdod ar eiriau newydd a hen, o bell ac agos; deuant i'w lle wrth ei alwad; ac fel yr ymgodai caerau'r ddinas gynt wrth sain telyn Orpheus, felly yr ymgyfyd y llinellau cydnerth hyn, gair wrth air, gan lais cân yr awenydd. Ni fuasai un desgrifiad o hono fel bardd, yn y diriogaeth lle y cerddwn ar hyn o bryd, yn gyflawn heb enwi ei hoffder at liwiau disglair, fel at seiniau croch. Fflamia'r fellten, disgleiria'r gem, rhua'r daran a'r rhaiadr, yn fynychach yn ei waith ef nag yng ngwaith un bardd Cymreig arall. Y mae wrth ei fodd ynghanol rhwysg a thwrf Natur.

Mae anian yn fflam wenwawr,—hyd orwel
Y daran arswydfawr;
Tramwy drwy'r bydoedd tramawr,
Hyd y mellt mae y Duw mawr

*⁠*⁠*

Ar ofwy, drwy'r holl bedryfan,—y daw
Engyl ystorm allan;
A Duw, mewn cerbyd o dân,
Inni ddengys Ei Hunan!

Naf rodiodd yn Ei fawrhydi—heddyw
A rhoes addysg inni:
Duw glân, Tad y goleuni,
A: roes â mellt wers i mi.

Tra y mae'n wir mai mewn cyfanwaith eang y mae ei gryfder amlycaf fel rheol, y mae ganddo lawer englyn, neu ddarn bychan gloyw, ar ei ben ei hun, mewn cywydd neu awdl, sy'n profi y medrai rodio 'n agos atom a chanu yng nghywair telyneg. Os hoffai yn reddfol i'r sain ddatseinio

"Trwy yr awyr ar glustiau eryrod,"

ys dywed am glod Owain Gwynedd, ac os hoffai wneud

"anferth goelcerthi,—yn flamgochion
Fenyr, ar eirwon fannau yr Eryri,"—

ymfoddlonai lawer tro ar iaith fwy gwylaidd, a lliwiau mwy dystaw. Dyma ddesgrifiad grymus o weddi Elias:

Ei enaid a riddfanodd.
Yn y drych—ei riddfan drodd
Yn awr drwy fröydd y nen,
A' i sibrwd droes y wybren,
A'i nofiawl gymyl hefyd,
Yn sychion, gochion i gyd.

Dyma haelioni Rhagluniaeth, na wyr am "bartïol farn": V Dyry ei bwyd i'r dryw bach. A'i dylwyth yn y deiliach; Tyrr i aderyn y tô Ei bendith dan y bondo. </poem> }} Dyma wrolder yr eryr:

Ac eryr ar fainge eira, —yn astud
Eistedd yn ei noddfa,—
Ac wedyn y coda—hyd orwelion
Wybrenau noethion, a breñiniaetha!
Edn hyf! na synned neb
Ei weld wrth dragwyddoldeb!

Noa yn yr arch:

Noa eilwaith a'i anwylyd,—hynaws
Ymddiddanai'n hyfryd:—
A mawrion donnau moryd
Yn rhuo barn ar y byd!

Ynghanol rhwysg a grymusder awdly "Flwyddyn," ceir darlun tyner o'r fun gystuddiedig" yn troi allan yn wyneb haf, gan "leddfus yngan emynnau, mewn dagrau: daw i'r ardd dan chwenychu yn ddi—ddrwg

Ryw wan ail olwg ar y wen lili:

er llesged, iacheir ei chalon gan "aroglau almonau mêl":

Ei llaw wen trwy y llwynau—a estyn,
Yn ddystaw am flodau;
Yno o hyd gwna fwynhau
Eu llewyrch tlws a'u lliwiau.

Wrth edrych ar ei waith mewn cynghanedd gyda'i gilydd tueddir fi i osod awdlau y "Flwyddyn," y "Bardd," ac "Owain Gwynedd," a chywydd y "Gweddnewidiad," gyda detholiad o'i Englynion, fel ffrwyth goreu ei awen. Y mae yn awdl "Rhagluniaeth" rannau ardderchog: ond ymddengys i mi ei bod yn rhy gwmpasog ei chynllun, a darnau o honi yn rhy agos at ryddiaith—hanesion y Beibl ar gynghanedd. Y mae arwydd o lesgedd yn ei awdlau diweddaraf—megis "Noddfa," a'r "Frenhines Victoria "—sydd yn gwrthod lle iddynt gyda'i waith boreuach. Ond ceir llawer o'r hoywder gynt, a mwy na hynny o'i natur dda, a'i foneddigeiddrwydd, a'i ysmaldod hoffus, yn yr "awdlau byrion" arferai ysgrifennu y blynyddoedd diweddaf ar gyfer agoriad yr Eisteddfod genhedlaethol, o flwyddyn i flwyddyn. Ni cha Hwfa Môn mo'i haeddiant heb ei osod ynghanol ei oes, a heb ryw gymaint o'r natur agored a'r galon radlawn oedd yn rhan o'i gynhysgaeth. Y mae meithder ei gerddi, i oes frysiog fel hon, yn peri i lawer un golli amynedd a'i adael cyn cael y cwbl sydd ganddo. Perthynai i Gymru Fu": y mae mwy o ôl yr hen nag o naws y newydd yn ei awenwaith. Bron na thybiem mai efe yw'r olaf o feirdd yr hen ddosparth: cododd Cymru newydd o 'i: amgylch tra yr heneiddiai, nad oedd ac nad yw yn ei ddeall ef na'i ddosparth yn iawn. Ond nid yw hynny'n golygu ei fod ef na hwythau heb eu lle arosol yn llenyddiaeth Cymru. Newidia'r hin eto, daw awel arall dros feddwl y genedl; ac yn ei dymor caiff pob bardd ei gynulleidfa a'i glod. Rhaid i feddwl cenedl, fel tir âr, gael newid had o dro i dro: rhaid iddi gael y darlunydd syml, rhaid iddi hefyd gael y gweledydd; rhaid iddi gael arweinydd i fyd agos Natur, rhaid iddi gael hefyd un i'w thywys i dir pell yr ysprydol.

O'r isel froydd, a'u glenydd gleinion,
Dros heulawg fryniau, a'u gwenau gwynion :
Heibio i'r cymylau, doau duon,
Dyrcha'i olwg hyd yr uchelion :
A thynna mewn iaith union—ddarluniau
O'r holl fynyddau, a'u gelltau gwylltion.

*⁠*⁠*

Ei awen gref a hefyd
I'r bythol anfarwol fyd,
A rhodia mhlith ysprydion
Ar hyd taleithiau yr Ion.

Awdl Y Bardd.

Anfynych y ceir bardd yn arglwydd y ddeufyd hyn: digon o deyrnas yw un o'r ddau fyd iddo. Ond doeth o beth fyddai i feirdd a beirniaid un byd, gofio hawl a haeddiant beirdd y byd arall. Nid ymrafaelio am flaenoriaeth, ond cydweithio, yw anrhydedd pennaf yr oll.