Cymru Fu/Taliesin Ben Beirdd
| ← Cantref y Gwaelod | Cymru Fu Taliesin Ben Beirdd gan Isaac Foulkes Taliesin Ben Beirdd |
Cader Idris → |
TALIESIN BEN BEIRDD
NID oes yr un enw Cymreig mor adnabyddus i genedloedd estronol ag enw "Taliesin Ben Beirdd." Cyfenwid ef yn "Ben Beirdd" oblegyd ei fod yn mysg y beirdd hynaf a feddwn fel cenedl; ac ar lawer o ystyriaethau yn rhagori mewn awen a gwybodau ar ei gydoeswyr — Aneuryn, Merddin, a Llywarch Hen. Arddengys yn ei weithiau y fath gydnabyddiaeth eang â chyfrinion Barddas a Derwyddiaeth, nes ydynt yn gwbl annealladwy i'r nifer luosocaf o ddarllenwyr yr oes hon; ac y mae yr hanes canlynol yn perchen llawer o'r cyfyw deithi cyfriniol. Ni byddai ond rhyfyg ynom ni amcanu deongli y fath aralleg henafol, er y tybiwn ar brydiau ein bod yn gweled trwy ei niwl a'i thywyllwch. Gwnaed y darllenydd y goreu allo ohoni. Dywed y Celtic Davies mai dyma y tamaid goreu o hynafiaeth a fedd ein llenyddiaeth; ac y mae efe, trwy Dderwyddiaeth a ffugiaeth, yn gweled y cyfan o'r hanes mor oleu a chanol dydd. Yr argyhoeddiad ar ein meddwl egwan ni, pa fodd bynag, ar ol darllen ei waith dysgedig ar y pwnc ydoedd, ei fod yn gwneud tywyllwch yn dywyllwch eithaf.
HANES TALIESIN
Yr oedd boneddwr gynt yn Mhenllyn elwid Tegid Foel, etifeddiaeth yr hwn a safai yn nghanol Llyn Tegid. Enw ei wraig oedd Ceridwen; ac iddynt yr oedd mab elwid Morfran ab Tegid, a merch elwid Creirfyw, yr hon oedd y fenyw deca yn yr holl fyd; eithr brawd i'r ddau hyn, a elwid Afagddu, oedd y dyn hagraf yn yr holl fyd. A Cheridwen ei fam, yn tybied na chai efe dderbyniad yn mhlith boneddigion, oherwydd ei hagrwch, oni bae arno ryw gampau neu wybodau urddasol, a benderfynodd ferwi pair o awen a gwybodau i'w mab. Cyfarwyddid hi gan lyfrau Pheryllt, a chymerodd hyn le yn amser Arthur a'i ford gron.
Yr oedd y pair hwn i ferwi yn ddidor am un dydd a
blwyddyn, ac hyd oni cheid ohono dri dyferyn bendigedig
o rad yr Yspryd. Rhoddwyd gofal y pair ar ŵr o'r enw
Gwion Bach, mab Gwreng o Lanfaircaereinion, yn Mhowys; a gŵr cibddall, o'r enw Morda, oedd i wylied dros
y tân, ac i ofalu na phallai y berw am yr amser penodedig.
Ceridwen hithau, wrth lyfrau Astronomyddion,
ac wrth oriau y planedau, oedd yn llysieua beunydd yn y
meusydd o bob amryfal lysiau rhinweddol. Fel yr oedd
hi un diwrnod yn llysieua, yn mhen tua blwyddyn wedi
i'r pair ddechreu berwi, damweiniodd neidio a disgyn ar
fys Gwion Bach dri dyferyn rhinweddol o'r sudd berwedig,
a chan mor boeth oeddent, Gwion a darawodd ei fys
yn ei ben. Mor fuan ag y gwnaeth ef hyny, daeth i
wybod pob peth, ac yn mysg pethau eraill fod iddo fawr
berygl oddiwrth Ceridwen; ac mewn ofn a dychryn efe a
ffoes tua'i wlad ei hun. Wedi ymadael o'r tri dyferyn
rhinweddol, y pair a holltodd yn ei haner, a'i gynwysiad
gwenwynig a lifodd i aber gerllaw; a meirch Gwyddno Garanhir,
yn dygwydd yfed ohoni ar y pryd, a fuont
feirw; ac o hyny allan y gelwir yr aber hono, "Gwenwyn
meirch Gwyddno."
Pan ddychwelodd Ceridwen o lysieua, a chanfod ei
llafur blwyddyn wedi myned yn ofer, hi a ymaflodd mewn
pastynffon, ac a darawodd Morda gibddall yn ei ben âg
ef, onid aeth un o'i lygaid ar ei rudd. "Paham ym
hanffurfiaist? " ebai yntau, "ni bu dy golled o'm hachos
i" "Gwir a ddywedaist," ebai Ceridwen, "Gwion bach
a'm hysbeiliodd," a hi a brysurodd i ddilyn Gwion, yr
hwn a'i canfyddodd hi yn dyfod o bell, ac a ymrithiodd yn
rhith ysgafarnog, ac a redodd ymaith. Ceridwen a ymrithiodd
yn Filast, ac a'i dilynodd at fin afon. Gwion a
neidiodd i'r dwfr, ac a drawsffurfiodd ei hun yn bysgodyn;
hithau a ymrithiodd yn Ddyfrast, gan ei ymlid mor galed
dan y dwfr nes ei orfodi i droi yn aderyn. Eithr ni ddiangodd
efe rhag dialedd ei erlynes yn y ffurf hono chwaith,
canys Ceridwen a ymrithiodd yn Farcutan, gan ei ymlid
yn galetach nag erioed; a phan ar ei orddiwes, ac yntau
âg ofn angau arno, efe a ganfu dwr o wenith nithiedig ar
lawr ysgubor. Disgynodd ar ei ben iddo, ac ymrithiodd
yn un o'r gronynau. Yna ymrithiodd hithau yn iâr ddu
gopog; daeth at y twr gwenith, canfyddodd ef ym mhlith
y grawn, a hi a'i llyucodd. Dywed yr ystori iddi fod yn
feichiog arno naw mis; a phan esgorodd, nis gallai hi
gael ar ei chalon ei ladd, gan mor dlws ydoedd. Yna hi
a'i gwniodd mewn cwrwgl (bol croen), ac a'i bwriodd i'r
môr, at drugaredd y tonau, ar y 29ain o Ebrill.
Y pryd hwnw yr oedd cored (ffishing weir) Gwyddno
Garanhir yn sefyll ar y traeth rhwng Dyfi ac Aberystwyth. gerllaw ei gastell ef ei hun; ac yn y gored hono y delid
gwerth can punt o bysgod bob nos Calanmai. i'r Gwyddno
hwn yr oedd mab a elwid Elphin, un o'r gwŷr ieuainc
mwyaf anffortunus yn y byd, yr hyn a ofidiai ei dad yn
fawr, gan y tybiai iddo gael ei eni ar awr ddrwg. Trwy
anogaeth ei gynghoriaid, boddlonodd Gwyddno roddi iddo
dyniad y gored y flwyddyn hono, i edrych a wenai ffawd
rywbryd arno, ac er mwyn bod hyny yn gynysgaeth iddo
ar gyfer bywyd.
Dranoeth pan ddaeth Elphin at y gored, nid oedd yno
un pysgodyn; eithr efe a welai rywbeth wedi glynu ar
bawl y gored, a beth ydoedd ond cwrwgl. Yna dywedodd
un o'r coredwyr wrth Elphin, " Ni buost ti erioed
mor anhapus a heno, canys ti ddinystriaist gymeriad y
gored, yn yr hon y ceid gwerth can punt bob nos Calanmai."
"Efallai, ar ol y cwbl, fod cyfwerth can punt yn
y cwrwgl acw," ebai Elphin; ac efe a barodd i un o'r dynion
fyned i'w geisio a'i agoryd. Wedi ei agor, beth oedd
o'i fewn ond plentyn tlws odiaeth; a'r dyn a'i cyrchasai
a lefodd mewn edmygedd, "Llyma Daliesin! " [gwyneb
tlws — fair face]. "Taliesin bid ei enw," ebai Elphin,
ac efe a neidiodd ar ei farch, i fyned tua chartref, ac a
gymerth y plentyn wrth ei ysgil, yr hwn a farchogai mor
ddiysgog a phe buasai yn y gadair esmwythaf. A'r
pryd hwnw, yn ol yr Hanes. efe a gyfansoddodd gân o
ddyhuddiant a moliant i'w achlesydd Elphin ab Gwyddno,
a welir yn niwedd yr ysgrif hon.
Yn mhen ychydig amser wedi i'r bardd sychu y deigryn
oddiar rudd ei noddwr, gofynes Gwyddno Garanhir iddo
beth oedd efe, ai dyn ai yspryd. Atebodd Taliesin y
gofyniad mewn cân, a dechreua trwy ddywedyd mai prif-
fardd Elphin ydoedd, ac mai ei wlad gysefin ydoedd bro y
cerubin; ac yna crwydra y greadigaeth gan ddyweyd
iddo fod yn bobpeth bron, dyben yr hyn, mae yn ddiameu,
ydoedd gosod allau yr athrawiaeth Dderwyddol o draws-sylweddiad.
Drachefn dygodd Elphin ei gaffaeliad gydag
ef i balas Gwydduo, a'r tywysog a ofynes i'w fab pa
Iwyddiant a gawsai efe gyda'r gored. Atebodd Elphin
iddo gael peth gwell na physgod. "Beth oedd?" ebai
Gwyddno. "Bardd" ebai Elphin. "Och! druan, beth
dâl hwnw i ti?" Yna Taliesin a atebodd, "Fe dâl hwnw
iddo ef fwy nag a dalodd y gored erioed i ti." "A fedri
di ddywedyd pa beth, a chyn fychaned wyt" ebai
Gwyddno. "Medraf fi ddwedyd mwy nag a fedri di ofyn
i mi," ac mewn cân arall, efe a fola yr elfen ddwfr; ac a ymhona hollwybodaeth— "canys gwn a fu ac a fydd
rhagllaw;" ac ymddigrifa eto yn athrawiaeth traws-
seylweddiad — " teirgwaith i'm ganed, &c."
Dyna Hanes Taliesin, fel ei ceir yn y Myfyrian Archaiology,
gydag ychydig gyfnewidiadau, er mwyn y darllenydd
cyffredin.
- DYHUDDIANT ELPHIN.
- TALIESIN A'I CANT.
| “ |
|
” |