Gwaith John Thomas/Gyda'r Areithwyr

Gwaith John Thomas

gan John Thomas, Lerpwl

VII. GYDA'R AREITHWYR.

Erbyn dychwelyd i Fangor yr oedd yr achos dirwestol wedi cymeryd meddiant llawn o'r lle. Dyna oedd ar dafod pawb. Nid oedd yr un cyfarfod mor boblogaidd a'r cyfarfod dirwest, a pha bregethwr bynnag a ddeuai heibio, byddai raid iddo, ar ol pregethu, ddyweyd gair ar y pwnc. Nid oedd ond ychydig o broffeswyr nad oeddynt wedi cymeryd i fyny a'r achos, er fod cryn nifer o honynt wedi gwneyd hynny yn fwy dan ddylanwad y farn gyhoedd nag oddiar argyhoeddiad. Yr oedd y cyfarfodydd hyn yn flasus-fwyd i mi, a dilynwn hwy i bob man ym Mangor a'r amgylchoedd, er nad oeddwn eto wedi areithio yn gyhoeddus, ond yr oeddwn yn paratoi at hynny. Drannoeth i'r Nadolig cynhaliwyd gwyl fawr ym Methesda—y gyntaf yn y rhanbarth hwnnw o'r wlad i'r hon y daeth cannoedd o Gaernarfon, Llanberis, Dinorwig, Bangor, a llawer o Fôn, heblaw cymdeithasau Bethesda a'r amgylchoedd, y rhai a rifent rai miloedd o aelodau. Gorymdeithiwyd yr heolydd dan ganu nes dadseinio creigiau y wlad, a'r faner fawr ymlaen yn cael ei chario gan chwarelwyr cryfion. Yn Caerhun y gwneuthum i y cynnyg cyntaf ar areithio, yn gynnar yn 1837; a bum wedi hynny yn fuan yng Nghapel y Graig, Rhydfawr, Pentir, Pont Ty Gwyn, Porthaethwy, Llanfair y Borth, ac Aber. Aethum i un o'r cyfarfodydd hyn gyda'r hybarch Doctor Arthur Jones, yr hwn a

ddangosodd tuag ataf dynerwch mawr. Ond yr oedd rhyw ysfa ynnof i weled rhagor o'r byd, ac aethum i weithio am ychydig yn 1837 yn Ty'n Lôn, Llandwrog; a thra yno bum yn areithio ar ddirwest yn Bwlan a Brynrodyn, a rhai lleoedd eraill yn y cylchoedd hynny. Aethum wedi hynny ymlaen i'r cyfeiriad a gymeraswn o'r blaen drwy Dremadog, a thrwodd i sir Feirionnydd, oblegid fod arnaf awydd myned i'r Deheudir. Yr oedd un John Owen, a fuasai yn gweithio gyda Dafydd Llwyd, yn byw yn agos i Ben y Garn, Bow Street, Aberystwyth, a theimlwn duedd i fyned hyd yno. Arosais dros ychydig yn y Dyffryn, gydag un oedd yn Anibynnwr. Tra yno clywais y Parch. D. Charles, B.A., Bala, yn areithio un nos Sadwrn yng Nghapel y Dyffryn. Yr oedd Hugh Roberts, Bangor, ar y pryd yn yr ysgol gyda Mr. Daniel Evans, Llanbedr—Caergybi wedi hynny—a bum gyda hwy yng nghapel y Gwynfryn; ac un noswaith yr oedd Hugh Roberts i bregethu i fyny yn uchel ym mlaen y Cwrn, ar y ffordd i Drawsfynydd mi debygwn, a cheisiodd genyf ddechreu yr oedfa iddo; a dyna y waith gyntaf i mi anturio ar y fath wasanaeth. Dychwelais i Fangor heb fyned ymhellach, ac yno y bum o ganol haf hyd Nadolig 1837

Dydd Nadolig, 1837, yr oedd Gwyl Ddirwestol yn Tal y Bont, rhwng Conwy a Llanrwst, a gwahoddwyd fi iddi. Dyma y tro cyntaf i mi gael fy ngwahodd i'r fath gyfarfod, ac nid wyf yn sicr pa fodd y bu i mi gael fy ngwahodd, os nad trwy fy nghyfaill I. D. Ffraid. Cerddais o Fangor i Gonwy, a chan fod boots newyddion am fy nhraed, aeth fy nhraed yn ddolurus iawn. Yr oedd yn nyfnder y gaeaf, a'r ffordd yn drom. Yr oeddwn wedi llwyr ddiffygio cyn cyrraedd Conwy. Gelwais yn nhŷ Evan Richardson, Conwy, ac yno yr oedd John Jones, Castle Street, wedi dod yn barod i ryw gyfarfod dirwestol oedd i fod yno dydd Llun. Cefais orffwys dros ychydig. Yna ail gychwynnais. Troais i orffwys i'r tŷ wrth gapel Hen Efail, ac yr oedd erbyn hyn wedi myned yn nos. Yr oedd yr hen wr a gadwai Dŷ'r Capel yn eistedd ar yr aelwyd yn y tywyllwch, ac yn shavio,—nid oedd ganddo na glass na goleu i fyned trwy yr oruchwyliaeth. Aethum rhagof i dy fferm yn ymyl Tal y Bont, lle yr oeddwn wedi fy nghyfarwyddo, a lle yr oeddwn yn cael fy nisgwyl, a lle yr oedd llety cysurus iawn. Yr oedd yr hen Robert Owen, Llanrwst, wedi cyrraedd yno, ac efe oedd i bregethu yno y Sabboth. Yr oedd y Nadolig ar y Llun. Pregethodd yr hen wr yn y bore, a rhoddwyd finnau i areithio am ddau; ac am chwech yr oedd David Humphreys, Rhuddlan y pryd hwnnw, Ochryfoel wedi hynny, yr hwn oedd yn gwasanaethu Salem, Llanbedr, y Sabboth hwnnw, yn dyfod yno at Robert Owen, i bregethu ar Ddirwest. Yr wyf yn cofio mai testyn David Humphreys oedd,—"Os o ddynion y mae y cyngor hwn, neu y weithred hon, efe a ddiddymir, ond os o Dduw y mae ni ellwch chwi ei ddiddymu, rhag eich cael yn ymladd yn erbyn Duw." Dydd Llun, yr oedd yr holl gymdeithasau o Drefriw i'r Roe wedi dyfod ynghyd, ac amryw o Lanrwst, Cefais ddeuddeg swllt am fy llafur, a dyna y tal uchaf a gawswn erioed; a theimlwn fy mod wedi gwneyd yn ardderchog, oblegid ni bu erioed cyn hynny gymaint yn fy llogell.

Y dyddiau dilynol yr oedd Cymdeithasfa y Methodistiaid yn Llanrwst, nid Cymanfa Chwarterol, ond math o gymanfa flynyddol, y fath a gynhelid mewn amryw leoedd. Nid wyf yn cofio fawr iawn am y gymanfa. Rhoddwyd fi i letya yn nhy un Mr. Jones, lle pur gyfrifol. Yr oedd Richard Jones, Bala, a Richard Edwards, Llangollen, a Griffith Jones, Tre Garth, yn lletya yn yr un ty. Rhoddwyd Griffith Jones a minnau i gysgu yn yr un gwely, mewn goruwch-ystafell fawr, lle hefyd yr oedd gwely arall, yn yr hwn y gorweddai tri o fechgyn y tŷ,—rhyw las-lanciau, o 13 hyd 18—y rhai oeddynt yn bur gydnabyddus â Griffith Jones, a rhoddai ei ffraethder lawer iawn o ddifyrrwch iddynt. Yr oedd John Elias yno yn pregethu yn un o oedfaon y Gymanfa, am ddeg yr wyf yn meddwl. Pregethai yn y ffenestr, er oered yr hin, ac yr oedd cynifer allan ag oedd i fewn. Nid wyf yn cofio ei destyn, na dim a ddywedodd, ond pregethai a'i gob uchaf-cob hirllaes--wedi ei botymu yn dynn am dano; ac y mae ei holl osgo a'i symudiadau ar astell y ffenestr yn fyw iawn ar fy meddwl, er nad wyf yn cofio y testyn na'r bregeth.

Dydd Sadwrn, yr oedd Gwyl Ddirwestol yn Betws y Coed, a chan fod amryw yn myned o'r Gymanfa yno aethum innau gyda hwy. Ymysg eraill yr oedd Richard Humphreys Dyffryn a John Roberts Capel Garmon. Y rheswm fy mod yn cofio mor glir am danynt hwy ydyw fod y ddau yn eistedd wrth fy nghefn yn y pulpud yn y cyfarfod nos Sadwrn, ac mae yn debyg fy mod yn areithio yn lled ffraeth a siaradus, ac mi glywn Richard Humphreys yn gofyn i John Roberts, "Pwy ydi'r stripling hwn, deudwch?" Ond nid oedd gan hwnnw yr un ateb i'w roddi, oblegid yr oeddwn yr un mor ddieithr i'r naill ag i'r llall. Y noson hono gwahoddwyd fi i Cwmlanerch i letya, lle yr oedd un Mr. Lloyd yn byw, gwr hynaws a boneddigaidd iawn. Yr oedd Mr. Richard Humphreys yno hefyd, a chefais yr anrhydedd o gysgu gydag ef. Bu Mr. Lloyd a Mr. Humphreys yn nodedig o garedig i mi. Mr. Lloyd oedd y cyntaf erioed a ofynodd i mi a oedd dim awydd pregethu arnaf, ac er fy mod yn llawn awydd, eto ni ddywedais hynny yn bendant wrth neb, ond cymhellodd ef a Mr. Richard Humphreys fi yn garedig i feddwl am hynny. Y bore Sul hwnnw yr oedd rhywun gyda Mr. Humphreys yn Betws y Coed. Yr oedd ef yn myned erbyn dau o'r gloch i Gapel Curig, ac aethum gydag ef, ac yr oedd dau neu dri eraill yn cydfyned, oll ar ein traed. Ar y ffordd, dywedodd Mr. Humphreys wrthyf y byddai raid i mi ddechreu yr oedfa iddo yng Nghapel Curig y prydnawn. Ond gan ei bod yn ddiweddar pan gyrhaeddasom, yr oedd Richard Jones Dolyddelen, brawd John Jones, Talysarn, yn gweddio pan aethom i'r lle, Yr oedd Mr, Humphreys i fod yn Nolyddelen am chwech, a Richard Jones wedi dyfod yno i'w gyfarfod. Yr oedd Richard Jones yr un ddawn a'i frodyr, ond o'r braidd yn fwy bywiog, ac yn siarad yn gyflymach. Dyna yr unig waith i mi ei weled. Ymfudodd i'r America, lle y gwelais amryw o'i hiliogaeth. Dychwelais erbyn yr hwyr i'r Betws, lle yr oedd Dafydd Rees, Capel Garmon, yn pregethu; ac nid oedd dim heddwch i mi gyda Dafydd Rees heb i mi fyned gydag ef adref y noson honno, er mwyn myned gydag ef drarnoeth i Wyl Ddirwestol oedd i'w chynnal yn Gwytherin, ac â hynny y cydsyniais. Yr oedd trwch lled fawr o eira ar y ddaear, ac yr oedd y ffordd oedd gennyf i fyned i dŷ Dafydd Rees yn un arw, weithiau trwy lwybrau coediog. Yr oedd ef yn ddyn mawr cryf, esgyrnog, garw, wedi ei galedu trwy fywyd gwledig, a brasgamai ymlaen. Nid oeddwn innau, fel y dywedasai Richard Humphreys, ond stripling main, un ar bymtheg oed, wedi ei fagu mewn tref, ac er hynny yr oeddwn yn gallu ei ddilyn. Nid oedd ef ond newydd briodi gydâ genethig ieuanc iawn, ac yn byw gyda'i dad a'i fam y'nghyfraith. Wedi gorffwys yno y noson honno, cychwynasom yn lled fore, ar ein traed, am Gwytherin trwy eira trwchus. Dyna yr unig dro i mi fod yn y lle, ac y mae yr argraff ar fy meddwl fod y lle yn rhamantus iawn. Yno y gwelais gyntaf erioed fy hen gyfaill wedi hynny, y Parch. Robert Thomas, Bangor. Yr oedd wedi bod y Sabboth yn Mhentre Foelas, ac yn cael Gwytherin ar ei ffordd adref i Gonwy, lle yr oedd ar y pryd yn dilyn ei alwedigaeth. Yr oedd Thomas Jones, y cenhadwr cyntaf i Casia, hefyd yn yr wyl, wedi dod o Rhydlydan, ac i ddychwelyd i Rydlydan y noson honno i areithio ar y Genhadaeth. Yr oedd Athrofa y Bala wedi ei hagor, ac yntau yno yn un o'r myfyrwyr cyntaf, ac yn llawn ysbryd cenhadol. Daethai Evan Thomas—Dinbych wedi hynny—a rhyw rai eraill, drosodd gyda Mr. Robert Thomas o Bentre Foelas, a John Jones, Hafod-tad Father Jones, Caernarfon—gydâ Mr. Thomas Jones; a chan fod yr anifail ar yr hwn y daethai Mr. Thomas yn dychwelyd heb farchogwr, cymhellwyd fi i ddychwelyd gyda hwy, ac felly fu. Gan fod eisiau rhywun i gadw ysgol yn Rhydlydan, cymhellwyd fi i fyned yno, a chydsyniais. Bum yn aros ychydig ddyddiau yn yr Hafod, a dychwelais i Fangor gan feddwl myned yno yn fy ol; ond am ryw reswm, nas gallaf yn fy myw ei gofio, ni ddychwelais. Mae rhyw argraff ar fy meddwl fod y dyn oedd yn byw yn Nhy Capel Rhydlydan yn ddyn trahaus iawn, a chan mai gydag ef yr oeddwn i letya, rywfodd nid oedd awydd arnaf i ddychwelyd yno.

Gwahoddwyd fi i gyfarfodydd dirwestol tuag Abergele, ac yr wyf yn cofio fy mod mewn gwyl yno, a Iorwerth Glan Aled oedd yr ysgrifenydd a'r rheolwr. Bu Iorwerth a minnau yn areithio yn Moelfre a Phenbryn Llwyni, a bum i yn Rhuddlan a Rhyl Nid oedd Rhyl ond lle bychan yn cychwyn. Dywedodd John Jones, Rhyl, wrthyf y buasai Prestatyn yn lle da iawn i gadw ysgol, a bod eisiau rhywun yno. Cefnogodd William Jones, Rhuddlan, fi i fyned yno. Gelwais gyda William Hughes y Gof, a galwodd yntau y pennau

teuluoedd ynghyd. Cwynid ei bod yn ddiweddar

————————————————————————————————————

CORFANYDD.

(O'r Oriel Gymreig.)

Un o'r areithwyr cyntaf ar ddirwest. Cymerodd J. Thomas
yr ardystiad ganddo yn fachgen.

————————————————————————————————————

ar y tymor, oblegid yn y gaeaf yn unig y cynhelid

ysgolion mewn lleodd gwledig yn y dyddiau hynny. Byddai eisiau y plant adref pan ddeuai yn ddechreu haf. Dechreuais yr ysgol yno tua chanol Chwefror, 1838, a pharheais hi hyd ddechreu Mehefin,—rhyw chwarter da. Yr oedd yno o ddeg ar hugain i ddeugain o blant, a thalent, rai ddwy geiniog, a rhai dair ceiniog, a rhai rôt yr wythnos. Lletywn gydag un Ellis Dowell ran o'r amser, ond y rhan fwyaf mewn fferm gydag un Mr. Williams, i'r hwn yr oedd amryw blant yn yr ysgol, a rhoddai fy mywoliaeth i'mi yn rhad. Elwn ymaith ambell noson i gynnal cyfarfodydd dirwestol, a bum rai dyddiau ymaith mewn gwyliau. Areithiais yn Dyserth, Llanelwy, Gwaenysgor, Newmarket, a Gronant. Bum mewn gwyl ddirwestol ym Mostyn, lle, yn mysg eraill, yr oedd Mr. Williams o'r Wern yn areithio, a dyna'r unig dro i mi fod yn siarad ag ef. Yr oedd yn llesg a blinedig, a phan ddaeth i dy Mr. Pugh wedi y cyfarfod hwyrol, dywedai wrthyf,"Daffod fy sgidiau," fel y cefais y fraint lythyrennol o ddatod carai ei esgidiau.

Ym Mostyn y deuthum i gydnabyddiaeth âg Enoch Gibbon Salisbury, yr hwn, ar y pryd, oedd yn fachgen ieuanc gyda'i fodryb a'i ewythr mewn siop ym Magillt. Yr oedd gennyf ychydig bunnoedd o arian pan ymadewais o Prestatyn ddechreu Mehefin, a byddwn yn cael ychydig yn y cyfarfodydd y byddwn yn myned iddynt. Bum mewn nifer o leoedd yn Sir Fflint y pryd hwnnw. Treuliais rai dyddiau gyda Mr. Samuel Evans, Travellers' Inn, a bum gydag ef mewn rhai cyfarfodydd, ac mewn Gwyl yn Nhreffynnon, lle yr oedd amryw weinidogion enwog; ac ar ddydd coroniad y Frenhines yr oeddwn ar ben Moel y Gaer yn yr ŵyl nodedig. Bum dros amryw ddyddiau ar ol hynny yn Llaneurgain, Rhosesmor, a'r Wyddgrug, lle y cefais garedigrwydd mawr gan y Parch. Owen Jones. Yn Rhuthyn hefyd, a Llangollen, bum mewn cyfarfodyddd. Gwahoddwyd fi i'r lle olaf gan "Jones, Llangollen," a bum yn aros yn ei dŷ ger llaw y dref.