Hanes Niwbwrch/Achosion y Dyrchafiad Cymdeithasol

← Yr Adfywiad Cymdeithasol

Hanes Niwbwrch gan Owen Williamson

Gwelliantau →

13. ACHOSION Y DYRCHAFIAD CYMDEITHASOL

Yr wyf yn pwysleisio achosion y dyrchafiad, oblegid nid un achos yn gyffredin sy'n dwyn oddiamgylch effaith fawr barhäol.

Y mae esiamplau o amryw o achosion gwahanol, (ac heb un berthynas weledig neu ddealladwy rhyngddynt ar y cyntaf) yn ymgysylltu rywfodd yn ddistaw ac heb yn wybod i ddyn; fel y gelwir y peth, ar ol iddo dynnu sylw, yn un o droion Rhagluniaeth.

Yn nechreu y ganrif bresennol pan oedd Niwbwrch unwaith yn ychwaneg wedi gweled y trai yn ei fan isaf, a thraethellau aflwyddiant yn sychion a digyn-yrch, ymddangosodd cydgyfarfyddiad amryw achosion y rhai gyda 'u gilydd a ymffurfiasant yn un achos i adfywiad anghyffredin, yr hyn a gynhyrfodd y cwch gwenyn yn Niwbwrch, ac a achosodd i heidiau ymgodi i chwilio am fêl cynhaliaeth mewn lleoedd amgen na phonciau tywod y Tywyn a meusydd anrheithiedig yr Hendref.

Dylwn egluro yr hyn a alwaf yma yn ddyrchafiad. Y mae dyrchafiad crefyddol, ac y mae hefyd ddyrchafiad moesol; ond yr wyf fi yma yn cyfeirio yn fwy neilltuol at ddyrchafiad cymdeithasol. Mae'n wir mai crefydd sy'n dyrchafu safon moesoldeb, ac mae'n wir hefyd mai crefydd a moesoldeb sydd mewn gwirionedd yn dyrchafu; ond y mae achosion eraill yn cydweithredu â chrefydd a moesoldeb yn y dyrchafiad a elwir yn gymdeithasol.

Yr ydwyf yn teimlo mai gwell ydyw i mi beidio sylwi ond cyn lleied ag y mae'n bosibl ar agwedd grefyddol Niwbwrch, oblegid os oes rhywun a all dreiddio mor ddwfn i bwngc bywyd crefyddol y trigolion fel ag i fod yn alluog i'w ddarlunio yn deg mewn ysbryd diduedd, y mae'n rhaid i mi beth bynnag ymattal, nid oherwydd fy mhleidgarwch, ond am nad oes wrth law y defnyddiau na'r wybodaeth angenrheidiol. Mae bywyd cymdeithasol yn wahanol, oblegid nid y gwraidd ydyw, ond yn hytrach y ffrwyth, ac felly yn hawdd i'w feirniadu mewn cymhariaeth i'r bywyd ysbrydol neu grefyddol. Ac os felly mai yr allanol yw y cymdeithasol, yna y mae'n bosibl i edrychydd roddi barn am dano; ac y mae llawer o bethau yn y byd yma y gellir eu deall a'u disgrifio ymhell oddiwrthynt, yn well na phe byddem megis yn ymgolli ac ymddyrysu yn eu canol.

Cyfoeth ydyw ager y peiriant cymdeithasol, neu y gwaed ag sy'n gwresogi a bywiogi y bywyd cymdeithasol. Ond peth cydmariaethol ydyw cyfoeth, hynny yw, nid swm yr arian sydd yn gwneud dyn yn gyfoethog, ond yr hyn sydd ganddo yn ei ddyrchafu yn uwch nag oedd efe o'r blaen, neu yn ei wahaniaethu yn ffafriol oddiwrth ei gymydog. Cymharer China â Lloegr neu â'r Unol Dalaethau y mae'r ffaenaf yn dlawd; ond gadawer i Chinead ymsefydlu yn un o'r ddwy wlad arall, a cheir ei weled ymhen ychydig yn dychwelyd i'w wlad ei hun yn gyfoethog, gyd ag ychydig ugeiniau o bunnau, neu ryw ychydig gannoedd o ddoleri yr hyn a'i galluoga i fyw yn anibynnol yn ei wlad ei hun. Os felly y mae barnu cyfoeth, gallwn son am ddyrchafiad Niwbwrch (a achoswyd gan welliant amgylchiadau ac ychwanegiad cyfoeth) heb in i fyned i ymholi pa faint o werth ariannol ydyw y dyn yma neu y teulu acw. Os cymharwn y lle â'r trefi mawrion, wrth gwrs y mae 'n dlawd; ond os rhoddwn bigion ei drigolion ochr yn ochr gyda theuluoedd uwchaf pentrefi gwledig cyffelyb o ran manteision, gall Niwbwrch yn ei ddyrchafiad cymdeithasol gymharu yn ffafriol ag un o'r pentrefi mwyaf llwyddiannus.

Beth achosodd ychwanegiad cyfoeth yno? Mórwriaeth. Ond beth a dueddodd ieuenctid y lle i droi eu hwynebau tua'r môr am eu cynhaliaeth? Beth hefyd a gynorthwyodd gynifer o forwyr cyffredin i ymddyrchafu i sefyllfaoedd anrhydeddus fel meistri llongau? Pe buasai Niwbwrch yn borthladd bychan tebyg i Nefyn, neu un o borthladdoedd y Fenai, ni fuasai 'n syndod gweled y bechgyn yn dewis morwriaeth fel galwedigaeth. Y mae Aberffraw, Malltraeth, a Brynsiencyn yn nes i'r môr, ond nid ydynt enwog fel magwrfeydd morwyr. Y mae Beaumaris ar lan y môr, ond nid ydyw yn hynod am nifer y morwyr sydd yno.

Yr wyf yn meddwl y gallaf nodi yr achosion (y prif rai beth bynnag) a anfonasant fechgyn Niwbwrch i'r môr; ond peth arall, adfywiad arall ar ei ben ei hun, a'u galluogodd i ddringo i swyddi, neu a'u cymhwysodd fel cydymgeiswyr â morwyr lleoedd eraill, y rhai a ddygasid i fyny o dan fwy a gwell manteision. Addysg oedd y gallu gwerthfawr a'u harfogodd; neu oedd yr ysgol i fyny yr hon y dringasant i ben uchaf hwylbren llwyddiant. Cafodd yr hen dô cyntaf o forwyr y rhai a dueddwyd i fyned i'r môr gan amgylchiadau cyntaf yr adfywiad, farw "o flaen y mast"; ond er eu bod hwy eu hunain yn ddynion heb brofi addysg, eto hwy a aroglasant lês addysg, ac oherwydd hynny ymdrechasant i gadw eu plant mewn ysgol. Y plant hynny ydynt y meistri llongau presennol.

Yn nechreu y ganrif, tua phedwar ugain a deg o flynyddoedd yn ol, nid oedd yma fwy o forwyr nag a ellid ddisgwyl mewn unrhyw bentref heb fod ymhell o lan y môr. Yr wyf wedi methu cael enwau neb ond Owen Williams, Tyddyn plwm; Hugh Jones, Hendre' bach; a John Owen, y Llongwr; fel morwyr perthynnol i Niwbwrch cyn hynny. Yr oedd Robert Thomas (o Niwbwrch mae'n debyg), a Thomas Williams, Pendref, yn borthweision Abermenai pan suddodd yr ysgraff yn 1785. Bu William Griffith, Ty'n y goeden, (a mab Neuadd wen), os na fu Owen Rowland y llifiwr hefyd, yn gwasanaethu ar fwrdd llong ryfel. Dyfodiaid i Niwbwrch oedd Richard Roberts, Dywades; Harri Ellis, ei frawd; a Thomas Hughes (bach). Morwyr y gororau oeddynt gyda dwy neu dair o eithriadau. Cymerwyd Owen Williams a Thomas Hughes yn garcharorion gan y Ffrancod, a chludwyd hwynt oddiar fwrdd eu llestri bychain i'w dwyn i garchar mewn gwlad bell.

Y mae'n rhaid i mi enwi hefyd William Williams, mab Robert Williams, Abermenai.

Digwyddodd i rywbeth nas gallaf fi fanylu arno beri i rai yn Niwbwrch brynu dwy long fechan,—un a berchenogid gan dyddynwr bychan o'r enw Owen. Hughes, Dywades; a'r llall gan John Jones, Tyddyn, yr hwn oedd wedi priodi chwaer William Williams, Abermenai. Rhoddodd John Jones ei long o dan lywyddiaeth y dywededig William Williams.

Ymhen ysbaid penodwyd John (wedi hynny Cadben Jones, Bodiorwerth,) mab hynaf John Jones, Tyddyn, i fod yn fath o oruchwyliwr (supercargo) a chynorthwywr i'w ewythr, Cadben Williams.

Ar ol i Williams dorri y cysylltiad rhyngddo a'r llong dyrchafwyd Cadben Jones i'r lywyddiaeth. Dyma ddechreuad hanes llongau Bodiorwerth.

Beth oedd yr achos i'r hen bobl a enwyd gyntaf fyned yn forwyr,—pa un a fu 'r hen longau y cyfeiriwyd atynt yn achlysuron neu achosion cymhelliadol iddynt, ai peidio-nis gallaf ddweyd. Yr oedd gan ambell un fel Dafydd Owen Shon Dafydd gwch pysgotta yn Llanddwyn, neu ym Mwlch y traeth (Genau afon Braint); ond nis gwn i a gafodd y rhai hynny effaith ar y bechgyn, ai peidio. Ond hyn sydd ffaith anwadadwy, bu llong Bodiorwerth am flynyddoedd lawer fel math o hyfforddlong yn yr hon y cafodd dros gant o fechgyn Niwbwrch eu profiad cyntaf mewn morwriaeth; ac yn y llong honno y cadarnhawyd tueddiad ugeiniau o rai na fuasent byth yn meddwl myned i'r môr am eu bywoliaeth, oni bai i ryw fath o gystadleuaeth barhaol, (neu ymrysonfa) fod rhwng y bechgyn am y penodiad cyntaf i swydd cogydd ar fwrdd llong Cadben Jones.

Pan y byddai llawer o ymryson am y lle ni oddefid i ymgeisydd a benodid, gael aros yn y llong ond dros un fordaith; a byddai yr ychydig brofiad hwnnw yn ddigon o symbyliad i beri i'r bechgyn gwrol fyned i Felinheli (Port Dinorwig) Ar ol i chwilio am le. ychydig o forio ar longau bychain trafnidiaeth y gororau, aent i Lerpwl, o'r lle y mordeithient i wledydd pell.

Ond yn gydfynedol â dylanwad llong fechan Cadben Jones, yr oedd dylanwad arall yn effeithio yn nerthol i ddwyn y chwyldroad cymdeithasol oddiamgylch, ac i ddyrchafu y safon yn Niwbwrch. Yn y flwyddyn 1808, daeth Mr. Humphrey Owen, mab i Mr. William Humphreys, Llanfaglan, i fyw i Rhyddgaer, ymhlwyf Llangeinwen. Yr oedd yn amaethwr cyfrifol, medrus, a dylanwadol. Ond nid fel amaethwr y mae a wnelwyf fi ag ef yn y fan yma. Er iddo ddal tir lawer, a phrynu amryw dyddynod mawrion yn ei ardal, er hynny yr oedd meusydd eang amaethyddiaeth yn rhy gulion i'w ysbryd mawr anturiaethus gael lle i weithio, ac am hynny gyrrwyd ef gan ei uchelgais a'i benderfyniad cryf i sefydlu canghennau diwydrwydd ym Môn ac Arfon, ac i roi symbyliad mawr a nerthol í drafnidiaeth y parthau yma o'r wlad. Adnabyddid ef fel marsiandwr a llong-berchennog o nôd.

Ymhlith yr adgofion hynny ag sydd yn fy nghymeryd yn ol, agos i hanner can mlynedd, ac yn fy nwyn mewn myfyrdod hyfryd i gwr cyfnod fy mabandod, y mae y rhai hynny a ddygant yr hen forwyr i droedio drachefn ar hyd heolydd yr hen dref, ac a daenant o flaen llygad y meddwl y darluniau, y llestri, a phethau eraill a ddygid ganddynt o wledydd pell, i harddu eu tai, i ennyn rhyfeddod y cymydogion, ac i lenwi yr ieuengctid ag awydd cryf a breuddwydion hyfryd.

Byddai darluniau o ryfel-longau mawrion, y mynyddoedd tanllyd Etna a Vesuvius, a mwy na'r cwbl darluniau Will Watch, The Bold Smuggler, a Paul Jones, The Pirate, gyda'u hagwedd fygythiol, eu hedrychiad mileinig, a'u llawddrylliau parod i danio, yn gyrru iâs ddychrynllyd o'r sawdl i'r côryn nes gwneud i rywun deimlo yn debyg i fel y teimlai Eliphaz y Temaniad ei hun yn ei weledigaeth erchyll.

Dygid y darluniau hynny a'u cyffelyb i Niwbwrch gan forwyr a hwylient ar fwrdd y Swallow, Royal William, Hindoo, a'r Higginson, llongau cyntaf Mr. Owen, Rhyddgaer. Yr oedd yr enwau uchod yn cael eu parablu yn feunyddiol gan fabanod ar aelwydydd Niwbwrch tua deugain, a hanner can mlynedd yn ol.

Hen forwr ar fwrdd y Swallow oedd Hugh Jones, Hendre' Bach; a chydforwr iddo ef oedd Richard Roberts, o Nefyn, yr hwn a ddigwyddodd ddyfod i Niwbwrch gyda Hugh Jones, ac a briododd nith i'w wraig, sef Jane merch Owen Hughes, Dywades.

Y mae'n ddrwg genyf nas gallaf ymhelaethu ar y pen yna, oblegid pe gwnawn hynny byddai 'n rhaid i mi grybwyll am lawer o longwyr Niwbwrch pe manylwn ar gysylltiadau Mr. Owen, Rhyddgaer, â'r hen dref. Nid ydyw yr uchod ond megis awgrym bychan i ddangos y dylanwad mawr a gafodd anturiaethau masnachol y boneddwr a enwyd ar gymdeithas yn Niwbwrch trwy roddi cymhelliad mor fawr i forwriaeth yn y lle.

Parhaodd rhai o'r hen forwyr i hwylio yn llongau Mr. Owen am flynyddoedd lawer; ac ar ol i'w bechgyn mwy ffortunus enill trwyddedau meistri ac is-swyddogion cafodd amryw o honynt eu penodiad cyntaf fel swyddogion, ar longau Rhyddgaer.

Nis gallaf beidio crybwyll yn y fan yma fod un o hen forwyr Niwbwrch (y diweddaf o'r hen ddosbarth) yn parhau yn gwasanaeth Mr. Owen, Plas Penrhyn, (mab i'r boneddwr enwyd uchod) hyd heddyw. Yr wyf yn cyfeirio at John Jones, Bronrallt, yr hwn sydd dros bedwar ugain mlwydd oed. Hwn ydyw yr unig ddolen gydiol ag sydd yn cysylltu ynghyd y ddau ddosbarth o forwyr,—yr hen a'r diweddar. Mab i John Jones yw y Cadben Thomas Jones, Bronrefail, un o'r llong-feistri mwyaf llwyddiannus.

Ar ol i mi fel hyn geisio egluro 'r modd y gallasai Cabden Jones, Bodiorwerth, a Mr. Humphrey Owen, Rhyddgaer, fod wedi dylanwadu i osod manteision morwriaeth fel galwedigaeth briodol i lesiant trigolion Niwbwrch yn amlwg ger eu bron, yr wyf ymhellach am ddangos fel y darfu i addysg ddyrchafu y morwr i fod yn swyddog; ac yr wyf am egluro tarddiant a chynnydd yr addysg a ddygodd fendithion i laweroedd heblaw i forwyr Niwbwrch.

Nis gallaf fyned ymhellach yn ol na'r blynyddoedd rhwng 1825 a 1830, i wneud ymchwiliad i ansawdd cyfleusterau addysg yn y lle.

Yr oedd yr Ysgol Sul yn allu cryf yn Niwbwrch cyn yr amser y cyfeiriaf ato; ac oherwydd hynny yr oedd yr hen bobl mwyaf parchus a chrefyddol yn ddarllenwyr Cymraeg rhagorol. Yr oedd yno hefyd nifer bychan o blant y tyddynwyr mwyaf yn medru ysgrifenu. Mae 'n sicr y byddai yno ambell ysgolfeistr hen ffasiwn yn aros am dymor byr, yn awr ac yn y man. Dywedir yn "Enwogion Mon" fod R. Parry, taid "Gwalchmai," y bardd o Landudno, yn glochydd ac ysgolfeistr Niwbwrch rywbryd yn y ganrif o'r blaen. Clywais hefyd fod rhyw Mr. Solomon yn ysgolfeistr yno tua dechreu y ganrif bresennol.

Ond rhywbryd rhwng y ddwy flwyddyn a nodwyd uchod daeth y diweddar Fardd Du Môn i Niwbwrch, ac ymsefydlodd yno fel ysgolfeistr. Bu yn aros yno hyd ei farwolaeth a ddigwyddodd Medi 21. 1852.

Cadwodd yr hen fardd ysgol ddyddiol yno tan y flwyddyn 1844, pan y bu raid iddo ymneilltuo oherwydd afiechyd; ond bu'n cadw ysgol nos ar adegau am flynyddoedd ar ol 1844, er budd llangciau o forwyr ac eraill awyddus i ychwanegu at eu gwybodaeth, ond yn rhy hen i fyned i'r ysgolion newyddion oeddynt mewn bri mawr ar y pryd mewn plwyf cyfagos.

Ymhlith y morwyr ieuaingc hynny yr oedd Richard a William Davies, Brynmadoc; a John a William Jones, Cerrig Mawr. Enillodd Richard Davies drwydded meistr, a William Jones drwydded swyddog, cyn i Ddeddf 1854 ddyfod i rym.

Y pryd hynny arferai morwyr ymwisgo gartref, fel ynhob man arall, yn debyg i fel y gwna swyddogion llongau y Cwmniau mawrion yn awr. Nid oedd "torriad" y wisg, mae 'n wir, o'r un ffasiwn yn hollol a gwisg swyddog yn bresennol, ond yr oedd y brethyn main glâs, y botymau melynion, a'r het Panama a'r ruban hir yn wrthrychau a dynnent sylw ac a enillent edmygedd pob dosbarth o'r trigolion.

Clywais yn ddiweddar yr arferai un o'm cyfoedion gynt, ac un a lwyddodd i ennill trwydded meistr o dan y Ddeddf uchod, ddweyd mai gwisg Richard Davies a'i cynhyrfodd ef i feddwl am fyned i'r môr, ac i benderfynnu gweithio ei hun i'r swydd a dybiai ef a'i gwnai yn addas i wisgo botymau melynion ar ei wisg.

Hwyrach y dylwn ysgrifenu un gair o eglurhad mewn perthynas i'r gwahanol ddosbeirth o feistri llongau. Yn gyntaf, meistri llongau bychain y gororau. Cyfeiriais eisoes at ddau o'r rhai hyn oeddynt mewn cysylltiad agos â Niwbwrch. Y cyntaf oedd Cadben Williams, Abermenai; a'r llall oedd ei nai,-Cad. Jones, Bodiorwerth.

Yn ail, yr oedd hefyd drwydded a ganiatteid i forwr profiadol a ddangosai ei fod wedi gwasanaethu, neu ddilyn morwriaeth, am gyfnod digonol a phenodol. Gallai un o'r dosbarth yma hwylio neu lywyddu "llong fawr" ar fordaith i un neu ychwaneg o'r porthladdoedd tramor.

Ac yn drydydd, pasiwyd deddf yn 1854, yn ordeinio fod yn rhaid i'r rhai fwriadent lywyddu llongau mawrion fyned drwy arholiadau i ennill trwyddedau is-swyddogion yn gyntaf, ac yna arholiad mwy manwl i ennill trwydded Meistr.

Yr oedd Deddf 1854, wrth gwrs, yn awdurdodi Bwrdd Masnach i ddiddymu yr ail drefniant a enwyd, ond nid oedd i attal, o angenrheidrwydd, drwyddadau y rhai hynny a enillasent drwydded o dan yr hen ddarpariaeth flaenorol.

Yn awr af ymlaen i egluro 'r modd y cafodd bechgyn ieuengach na Richard Davies a'i gyfoedion, eu haddysg, a'r modd trwy 'r hyn y galluogwyd llawer o fechgyn Niwbwrch i ddringo i'r dosbarth blaenaf o feistri. Nid fy lle i ydyw cymharu na gwrthgyferbynu yr hen ysgolion gynt â rhai mwy diweddar. Mae 'n ddiau eu bod i raddau pell yn cyfatteb i alwadau neu anghenion yr amser hwnnw; ond er mor llesol fuont i fwy nag un tô o ieuenctid yr amgylchoedd, nid oedd yr addysg mor amrywiog ag ydyw yn awr, er efallai ei fod yn llawn mor drwyadl cyn belled ag yr oedd yn myned. Ond yr oedd tuedd ymhobl yr oes o'r blaen yr un modd ag ynom ninnau yn y dyddiau hyn i redeg ar ol newydd-bethau, ac i gyfrif pob symudiad newydd yn fath o ffordd frenhinol i gyrraedd perffeithrwydd.

Tua 'r flwyddyn 1835 agorwyd Ysgol Genedlaethol Llangeinwen. Yr oedd adfywiad mawr ynglyn ag addysg yn cymeryd lle ar y pryd mewn llawer o fannau. Os nad oedd dylanwad y Gymdeithas Genedlaethol wedi cyrraedd i Sir Fôn, yr oedd ysgolfeistri yr arglwyddes Bevan yn myned ar gylch,—tair blynedd ymhob ardal,—i'r plwyfi hynny a apelient am gynhorthwy. Yn y flwyddyn 1829, penodwyd y diweddar Ganon Williams, Menaifron, i reithoriaeth Llangeinwen gyda-Llangaffo. Yn fuan ar ol ymsefydlu yn ei fywoliaeth adeiladodd y dyngarwr parchedig ysgoldy yn agos i'r Eglwys. Yn awr pan y mae cyfleusterau addysg wedi amlhau, ystyria rhai efallai mai camgymeriad oedd codi ysgol mewn lle mor anghyfleus yn ymddangosiadol, ond pan oedd plwyfi amgylchynol yr un modd a Llangeinwen heb foddion addysg, yr oedd yr hen ysgol mewn man cyfleus, ac mor hwylus i blant Niwbwrch a Llangaffo ag ydoedd i blant cyrrau pellaf plwyf Llangeinwen.

Yr ysgolfeistr cyntaf i gymeryd gofal Ysgol Genedlaethol Llangeinwen oedd y diweddar Griffith Ellis, yr hwn a gychwynodd ar eu gyrfa addysgol ugeiniau o blant Niwbwrch, Llangeinwen, Llangaffo, Llanfair-y-cwmwd a Llanidan.^[1] Llenwid yr ysgol o benbwygilydd, ac yn oedd llawer yn wastadol yn disgwyl am gael derbyniad i mewn pan ddigwyddai gwagle. Ni chafwyd cynhorthwy elusen arglwyddes Bevan ond am oddeutu chwe blynedd. Ar ol hynny cymerodd Canon Williams yr holl gyfrifoldeb arno ei hun, a pharhaodd i'w chynnal a'i rheoli hyd y flwyddyn 1873, pryd y sefydlwyd Bwrdd Ysgol Llangeinwen ac y trosglwyddwyd yr hen ysgol, ynghydag Ysgol Frytanaidd Dwyran i ofal y Bwrdd.

Mae 'n ddrwg genyf ddweyd fod yr Ysgol a fu o gymaint lles fel prif ragredegydd addysg yr ardaloedd hyn wedi ei rhoddi heibio fel hen offeryn wedi colli ei ddefnyddioldeb. Mae teulu Menaifron hefyd wedi darfod; ond os ydyw defnyddioldeb a ffyddlondeb yn teilyngu gwobr y mae y teulu dyngarol yngwlad y taledigaeth, ac yn derbyn cymeradwyaeth mwy parhaol nag a all plwyfi anghofus ei roddi. Dylesid codi cofadail uwch o lawer na Thwr Marquis i goffadwraeth y teulu urddasol, elusenol, a duwiol a aberthasant gymaint er mwyn llesoli a dyrchafu y werin.

Ymhen ychydig flynyddoedd ar ol agor Ysgol Genedlaethol Llangeinwen, adeiladwyd Ysgol Frytanaidd ynghwrr pentref Dwyran. Cymerodd plant Niwbwrch fantais o'r ddwy, a rhanasant eu nawdd rhyngddynt yn lled gyfartal hyd y flwyddyn 1868, pryd yr agorwyd Ysgol Frytanaidd yn Niwbwrch. Erbyn hyn y mae yno Fwrdd Ysgol wedi ei sefydlu.

Y mae llawer yn Niwbwrch yn bresennol nad ydynt yn gwybod ond ychydig o hanes y Joseph a ddarparodd foddion addysg a fu mor effeithiol; er hynny y mae y cadbeniaid ieuaingc na fuont yn Ysgol Llangeinwen yn ddyledus i'w dylanwad, oherwydd mai yr addysg a gyfrennid ynddi a ddechreuodd yr adfywiad a ddyrchafodd y tô canol o forwyr Niwbwrch, ac a sefydlodd yn y lle y reddf gref ag sy'n gyrru 'r tô mwy diweddar i ddynwared y rhai fu 'n eu rhagflaenu, yn eu hymdrechion llwyddiannus.

Tra 'r ydwyf yn barod i roi pob clod dyledus i arddwyr yr oes yma, yr wyf yn awyddus i gadw'n loyw goffadwriaeth y rhai a barotoisant y tir; ac yr wyf yn hyf yn codi fy llais mewn diolchgarwch i'r caredigion hynny a wnaethant gymaint tuag at ddyrchafu Niwbwrch, oblegid gwn fod yno eto yn fyw ugeiniau a ymunant gyda mi yn y dymuniad-Bydded i'w coffadwriaeth barhau o hyd yn fyw.

Nid ydwyf yn gwybod ond ychydig iawn mewn perthynas i addysg Robert Hughes, Erw wen, (Cadben Hughes, Gorphwysfa). Yr wyf yn gwybod fod ei rieni yn dra awyddus am iddo ymdrechu gyda 'r moddion oedd yn ei afael i ymddyrchafu i uwch sefyllfa na'r hon yr oedd ei gyfoedion a phlant tlodion Niwbwrch ynddi yn y cyfnod tywyll hwnnw. Yr oedd Hughes pan yn fachgen bychan yn llawn diwydrwydd yn y gorchwyl o gynorthwyo ei dad yn ei waith. Pan y cyrhaeddodd oedran glaslangc efe a aeth i'r môr tua'r un adeg ag y dechreuodd ieuengctid ei ardal gymeryd gafael o ddifrif ar forwriaeth fel galwedigaeth. Ond yr oedd y nifer liosoccaf o lawer yr amser hwnnw yn myned yn forwyr heb feddwl dim am geisio manteisio ar addysg fel moddion i ddyrchafu eu hunain; ac fel y mae gresyn meddwl yr oedd llawer o honynt yn camddefnyddio peth o'u hamser a'u cyflogau, gan aberthu llawer i dduw 'r ddiod.

Nid felly yr oedd Robert Hughes; ond pan gyrhaeddai ef gartref, ac yr arosai ychydig amser, ymwisgai mewn dull gweddus, ac ymgadwai o gyfeillach dynion ieuaingc llai gofalus. Yn ei ymddygiad, yr oedd fel pe buasai 'n feistri cyn iddo gael trwydded; ac mewn llawer o bethau yr oedd yn esiampl yr hon a efelychwyd gan y dosbarth mwyaf parchus. Y mae 'n rhaid ei fod yn bwriadu dilyn llwybr Richard Davies, cyn i Ddeddf 1854 ddyfod i rym, oblegid yr oedd wedi ennill trwydded meistr yn 1856.

Efe oedd y cyntaf o forwyr Niwbwrch i gymeryd gofal llong fawr, o dan y ddeddf newydd. Cyn iddo gychwyn ar ei fordaith fel meistr yr oedd ei dad oedranus mewn pryder mawr. Yr oedd y llong yn rhwym i borthladd dieithr lle nad oedd y cadben wedi bod yn flaenorol. Methai yr hen wr ei dad a dirnad y modd yr oedd yn bosibl i neb fyned i borthladd nad ymwelsai ag ef o'r blaen. Ni soniai ddim am ystormydd y weilgi fawr, nac am dwymyn a geri y gwledydd poethion; ond y cwestiwn gor-bwysig a'i dyrysai oedd hwn: "Robert, sut y medri di'r ffordd yno, dywed?"

Os aeth Hughes yn gyflym i ben hwylbren anrhydedd, efe a ddechreuodd yn fuan y fordaith olaf i'r porthladd pell o'r lle nid oes neb yn dychwelyd. Ymosodwyd arno gan afiechyd creulon o'r hwn y bu farw yn ddyn cydmarol ieuangc, gan adael gweddw a phedwar neu bump o blant bychain mewn galar dirfawr.

Pa faint bynnag o les a ddeilliodd i Niwbwrch o'r addysg a dderbyniodd ieuenctid y lle yn ysgolion Llangeinwen a Dwyran; a pha faint bynnag ddylanwadodd Mr. Owen a Cadben Jones ar forwriaeth y lle trwy hyfforddi y bechgyn a rhoddi lle iddynt fel morwyr a swyddogion ar eu llongau, y mae'n ddiameu i Hughes trwy ei esiampl dynnu llawer o fechgyn ar ei ol, ac agoryd drws i blant Niwbwrch fel ag i'w gwneud yn bosibl iddynt ddirnad y ffordd y gallai bachgen gwerinwr o un o'r mangreoedd mwyaf gwerinol yng Nghymru ymgystadlu yn llwyddiannus â morwyr porthladdoedd a lleoedd mwy manteisiol i'r ymrysonwyr na'r hen bentref tlawd yn Sir Fôn. Erbyn heddyw nid oes un man yng Nghymru a all ymgystadlu â Niwbwrch fel magwrfa cynifer o forwyr mewn cyfartaledd i'r boblogaeth; nid oes un lle yn y wlad a all ddangos cynifer o swyddogion mewn cyfartaledd i nifer ei forwyr cyffredin; ac ni all un lle arall ymffrostio mewn cyf. artaledd mor uchel o swyddogion llwyddiannus a rhai mewn lleoedd sefydlog.

Yr wyf wedi gwneud ymchwiliad lled fanwl, a thrwy gynhorthwy cyfeillion cymwynasgar wedi casglu enwau y swyddogion hynny a fuont, ac hefyd y rhai sydd, fel cadwyn hardd yn cysylltu Niwbwrch a morwriaeth o ddechreu 'r adfywiad hyd y flwyddyn hon. (1894.) Dymunwn blethu torch o gydymdeimlad a theuluoedd y rhai a gipiwyd ymaith ym mlodau eu dyddiau, ac ym moreuddydd eu defnyddioldeb; ac yr wyf yma yn gosod costrel ddagrau fechan i ddangos fy ngalar ar ol y bechgyn hynny na chawsant ond prin droi eu hwynebau tua 'r nod ag sydd mor werthfawr yngolwg morwr o dan ddylanwad uchelgais gymedrol.

Y mae y rhestr y cyfeiriwyd atti i'w gweled yn niwedd y llyfr hwn.

Nodiadau

1. Mr. Robert Anthony Pierce oedd ysgolfeistr Llangeinwen rhwng 1846-57. Tua'r un cyfnod bu Mri. Joseph Griffith a Morris Jones yn cadw Ysgol Dwyran.