Hanes y Bibl Cymraeg/Lledaenwyr Y Bibl yn Mysg y Cymry
| ← Rees Pritchard | Hanes y Bibl Cymraeg gan Thomas Levi |
Gwerth a Dylanwad Y Bibl → |
PENNOD IX.
LLEDAENWYR Y BIBL YN MYSG Y CYMRY.
HEBLAW yr hyn a ddywedwyd eisoes am ymdrechion y cymwynaswyr rhagorol hyn i gyflenwi anghenion Cymru â'r Ysgrythyrau Sanctaidd, yr ydym yn rhoddi y bennod hon. i gofnodi eu henwau. Nis gallwn ond rhoddi nodiad byr iawn ar bob un o honynt, ac y mae yn bosibl ein bod yn gadael rhai allan ddylasai gael eu rhifo yn eu mysg.
I. Rowland Heilyn.
Brodor ydoedd y gŵr hwn o Sîr Drefaldwyn, ac un o'r teulu o'r un enw o Bentreheilyn, yn mhlwyf Llandysilio. Ymsefydlodd yn Llundain, a daeth yn henadur a sirydd yn y ddinas. Yr oedd yn Gymro cenedlgarol, ac yn llenor galluog. Gosododd ei genedl dan rwymedigaeth arbenig iddo, yr hyn a geidw ei enw yn anwyl yn nheimlad pob Cymro, trwy fod yn brif offeryn i ddwyn argraphiad o'r Bibl allan, mewn plyg llai, ac ar bris isel, at wasanaeth y werin, yn y flwyddyn 1630. Er y cynorthwyid ef gan eraill, dygai y rhan fwyaf o'r baich ei hun; a diammheu nad baich bychan oedd hwnw. Efe hefyd a gyhoeddodd yr "Arferiad o Dduwioldeb," yn Gymraeg, yn nghyd a Geiriadur at wasanaeth ei gydwladwyr. Bu farw yn 1634, heb adael etifedd ar ei ol, ac aeth ei eiddo, trwy briodas merch iddo, i deulu o'r enw Congreve. Yr oedd yn ewythr i Dr. Peter Heylin yr hanesydd.
II. Thomas Middleton.
Un o deulu enwog Gwaenynog, Sir Ddinbych, ydoedd Syr Thomas Middleton; mab Richard Middleton, llywodraethwr Castell Dinbych o dan deyrnasiad Edward VI., Mari, ac Elisabeth. Normaniaid oeddent o wreiddyn, ond trwy briodasau olynol, daethant yn Gymry o waed, ac o yspryd. Brodyr i Syr Thomas oedd William Middleton (Gwilym Ganoldref), awdwr y "Salmau Cân," Ffowc Middleton, a Syr Hugh Middleton. Aeth Syr Thomas i Lundain yn ieuanc, a daeth yno yn farsiandwr cyfoethog. Daeth yn henuriad, yn ynad, ac, yn 1614, yn Arglwydd Faer Llundain. Prynodd etifeddiaeth Castell y Waun, Sir Ddinbych, ac efe oedd cyff teulu Middleton y lle hwnw. Efe, gyda Rowland Heylin, aeth dan faich yr argraphiad o'r Bibl Cymraeg yn 1630, at wasanaeth y werin Gymreig. Dywedir fod ganddo ef law hefyd mewn dau argraphiad dilynol. Am y gwasanaeth hwn i gyflenwi Cymru â Gair yr Arglwydd y dymunai y Parch. Stephen Hughes fendith y genedl arno. Yn ragymadrodd i "Lyfr y Ficer," dywed,—
"Yr wyf yn dymuno o'm calon ar Dduw, ar fod i bob bendith ysprydol a thymhorol ddisgyn ar bob un o hiliogaeth Syr Thomas Middleton, yn Ngwynedd, neu un lle arall: Rhodded Duw iddynt fendithion aneirif, fel tywod y môr, fel glaswellt y ddaiar, ac fel sêr y nefoedd. A bydded i bob un sydd yn Nghymru yn caru Duw, ac yn hiraethu am iachawdwriaeth eneidiau anfarwol, gyduno i gyhoeddi o'u calon, Amen, ac Amen boed felly. O Arglwydd grasol, bendithia epil Syr Thomas Middleton, a bydded ei enw dros fyth yn anrhydeddus."
Methodd i ni gael dyddiad ei enedigaeth na'i farwolaeth. Ei frawd, Syr Hugh Middleton wnaeth yr Afon Newydd i gyflenwi Llundain â dwfr.III. Cradoc, Powell, ac Edwards.
Dywed "Llyfryddiaeth y Cymry mai Walter Cradoc a Vavasor Powell fu yn offerynol i gael argraphiad 1654 o'r Bibl Cymraeg allan. Ond dywed Dr. Llewelyn, "Yr ydym yn ddyledus am yr argraphiad hwn i Mr. Charles Edwards, awdwr y llyfr Cymraeg a elwir Hanes y Ffydd." Mae yn bosibl fod y tri hyn yn cydweithio yn y gorchwyl anrhydeddus o gael chwe' mil o gopïau o Air Duw i'w cydgenedl, yn awr pan oedd Cymru i raddau wedi deffro, ac yn estyn ei dwylaw am dano.
Walter Cradoc ydoedd un o Anghydffurfwyr boreuol Cymru. Ganed ef yn Nhrefela, Llangwm Uchaf, Sîr Fynwy, tua 'r flwyddyn 1600. Derbyniodd ei addysg yn Rhydychain, a bu yn gurad yn Llanbedr y Fro a Chaerdydd; ond ataliwyd ef i bregethu am na fuasai yn darllen "Llyfr y Chwareuon" yn yr eglwys ar y Sabboth. Cafodd ei droi allan yn 1633. Bu wedi hyn yn gurad yn Wrexham. Ond cododd ei weinidogaeth danllyd erledigaeth yn ei erbyn, a gorfu iddo ymadael. Teithiodd ar hyd Gymru gan bregethu yn mhob ardal, a dychwelyd llawer at yr Arglwydd. Parodd terfysgoedd y wlad iddo ef a'i gydweithwyr adael Cymru. Buont yn Bristol am dro, ac wedi hyny yn Llundain. Bu ef am rai blynyddau yn gweinidogaethu yn All Hallows, yn Llundain. Yn 1646 dychwelodd i Gymru, a threuliodd weddill ei oes yn ei ardal enedigol, yn Nhrefela, lle y bu farw Rhagfyr 24, 1659. Bu yn pregethu ddwy waith o flaen y Senedd. Cyhoeddwyd cyfrol o'i bregethau yn ystod ei fywyd; ac ail gyhoeddwyd hwynt gan Charles o'r Bala, ac Oliver o Gaerlleon, gyda hanes bywyd yr awdwr, yn 1800.
Ganed Vavasor Powell yn Cnwc Glâs, Sîr Faesyfed, yn 1617, o deulu parchus. Gorphenodd ei addysg yn Rhydychain. Cafodd ei arwain i ffordd iachawdwriaeth yn benaf trwy weinidogaeth Cradoc, a daeth yn gydymaith iddo yn ei lafur a'i ddyoddefiadau fel pregethwr teithiol. Yr oedd yn bregethwr selog a thanllyd iawn, yn meddu ar ddoniau anarferol, a'i lafur yn ddiball. Ar doriad allan y rhyfel cartrefol ffodd yntau o'i wlad. Bu yn Llundain, alleoedd eraill yn Lloegr, am bedair neu bum' mlynedd. Dychwelodd eilwaith i Gymru, mor selog ag erioed. Bu am yspaid yn gaplan yn myddin' y Brenin. Yn 1649, bu yn pregethu o flaen Arglwydd Faer Llundain, a'r flwyddyn ganlynol o flaen y Senedd. Ar esgyniad Charles II. daeth ei erlidwyr arno, cymerasant ef i fyny, a bwriasant ef yn ngharchar. Mor gynted ag y cai ei draed yn rhyddion, pregethai eilwaith, a gwrthodai gydymffurfio a chymeryd y llwon. Bu yn garcharor yn Nhrefaldwyn fwy nag unwaith, ac yn ngharchar Amwythig. Wedi hyny am ddwy flynedd yn ngharchar Fleet Street, Llundain; ac wedi hyny yn ngharchar Portsmouth am bum' mlynedd. Byddai yn pregethu yn muarth y carchar, ac amryw yn myned i'w wrando. O'r diwedd, gwanychodd ei gaethiwed iechyd ei gorph. Bu farw yn y carchar Hydref 27ain, 1670, yn yr 11eg flwyddyn o'i garchariad, y 33ain o'i weinidogaeth, a'r 53ain o'i oedran. Yr oedd yn un o'r dynion mwyaf unplyg, gonest, caredig, a haelionus yn ei oes. Arferai ddyweyd fod ganddo le mewn gwelyau i ddeuddeg yn ei dŷ, i gant yn ei ysgubor, ac i fil yn ei galon. Cyhoeddodd nifer mawr o lyfrau.
Nid oes nemawr ddim o hanes Charles Edwards ar gael; ond y mae ei lyfr rhagorol ar "Hanes y Ffydd" yn golofn arosol o goffadwriaeth iddo. Mae y Parch. Walter Davies yn dyweyd iddo gael ei eni yn Rhydycroesau, yn mhlwyf Llansilin, Sir Dinbych. Dywed John Edwards, Ysw., o Great Ness, yr hwn a honai fod yn berthynas iddo, nad oedd ond un Charles yn y teulu, ac i hwnw gael ei eni yn Cynlleth, yn yr un sîr, ac mai mab ydoedd i Robert Edwards. Beth bynag, y mae yn sicr ei fod yn ysgolor Cymreig uchel, yn Gristion dysglaer, ac yn wasanaethwr selog i'w genedl, mewn pethau ysprydol.
IV. Stephen Hughes.
Ganed y Parch. S. Hughes yn nhref Caerfyrddin oddeutu y flwyddyn 1622. Mae hanes boreuol hwn hefyd dan len. Dywedir iddo ddyfod i bersoniaeth Meidrym, yn Sir Gaerfyrddin, yn 1645, ac y mae ei gân ragymadroddol i "Lyfr y Ficer" yn awgrymu iddo fod yn gwasanaethu yn mhlwyf Merthyr, yn yr un sir. Yn y flwyddyn 1662, trowyd ef allan o'r eglwys; ond yr oedd yn cael ei oddef yn achlysurol i bregethu yn yr eglwysi plwyfol ar ol yr adferiad. Yn fuan ar ol ei droad allan o'r Eglwys, priododd ddynes dduwiol o Abertawy, a daeth i fyw yno, lle treuliodd weddill ei oes lafurus. Parhaodd i deithio trwy Sir Gaerfyrddin, fel cynt, i bregethu trwy yr holl wlad, sefydlu eglwysi, a gosod y bobl ar waith i ddysgu darllen y Bibl, a pha fodd i rodio a rhyngu bodd Duw. Mae llawer o Eglwysi cynulleidfaol y sir hono yn awr, o blaniad Stephen Hughes. Yr oedd yn bregethwr Efengylaidd, a bu yn foddion i droi llawer at yr Arglwydd.
Cyhoeddodd ef, a'i gyfaill, Mr. Gouge, lawer o lyfrau Cymraeg gwerthfawr, a gwasgarent hwy yn helaeth, gan eu rhoddi yn fynych am ddim, os byddai y bobl yn rhy dlawd i'w prynu. Gosodasant i fyny amryw ysgolion, yn nhrefi y Dywysogaeth, i ddysgu darllen y Bibl ac elfenau cyntaf gwybodaeth. Dywedir fod dri i bedwar cant o honynt wedi eu sefydlu yn Nghymru yn 1675, a bod tua dwy fil o blant tlodion yn derbyn addysg ynddynt. Dygai Mr. Hughes ei hun draul cant o honynt. Ac enillodd glod neillduol yn ei ymdrech lwyddianus i gael argraphiad cymhwys o'r Bibl at wasanaeth y werin yn cynwys wyth mil o gopiau. Dywedir mai trwy ddylanwad Hughes a Gouge y sefydlwyd y Gymdeithas er Lledaenu Gwybodaeth Gristionogol gyntaf yn Llundain. Cyhoeddodd Hughes argraphiad o "Lyfr y Ficer," gyda rhagymadrodd o'i flaen. Yr oedd yn ddyn hael a diragfarn, ac yn cael ei garu yn fawr. Gelwid ef yn "Apostol Sîr Gaerfyrddin." Ond yr oedd ganddo elynion, a thaflwyd ef unwaith i garchar Caerfyrddin. Bu farw mewn tangnefedd yn Abertawy, yn 1688, pan oddeutu 65 mlwydd oed, a chladdwyd ef yn Eglwys Ifan; ond ni osodwyd gwyddfaen i gadw y llanerch mewn coffadwriaeth.
V. Thomas Gouge.
Nid Cymro oedd Gouge; ond y mae yr hyn a wnaeth i Gymru yn haeddu parch ac edmygiad y genedl. Ganwyd ef yn ninas Llundain, Medi 19eg, 1605, a chafodd ei addysgu yn Eton a Chaergrawnt. Yr oedd yn fab i Dr. William Gouge, Blackfriars. Wedi gorphen ei addysg, a chymeryd y gradd o M.A., ymsefydlodd yn Colsden, gerllaw Croydon, yn Surrey. Yn 1638, symudodd i eglwys St. Sepulchre, Llundain, lle y bu yn gwasanaethu ei swydd bwysig gydag ymroddiad canmoladwy am 24ain o flynyddau. Yr oedd nid yn unig yn ffyddlon a llafurus yn y pwlpud, ond yr oedd yn ddiflino yn ei lafur i ymweled â'r cleifion a'r tlodion, a chyfranu yn helaeth at eu hanghenion. Torodd deddf Unffurfiaeth ef allan o'r Eglwys yn 1662; ond buan y cafodd o hyd i faes newydd i'w lafur a'i haelfrydedd.
Nid oes gwybodaeth beth drodd sylw Gouge at Gymru; ond tebygol ydyw iddo. ddyfod i gyffyrddiad â Stephen Hughes-neu Charles Edwards, neu rai o'r Cymru oedd yn mynychu Llundain i'r diben o gael Biblau a llyfrau at wasanaeth y Dywysogaeth. Dechreuodd ei lafur cariadus at Gymru tua 'r flwyddyn 1670, ac erbyn 1674, yr oedd ei gynllun wedi ei gyflawni; a pharhaodd yn ddiball yn ei ymdrechion hyd ei farwolaeth, Hydref 29ain, 1681, pan oedd yn ei 77ain mlwydd oed. Yr oedd ei lafur yn gynwysedig mewn codi ysgolion yn Nghymru i ddysgu darllen Saesneg a Chymraeg, pregethu ar ei ymweliadau, a chael llyfrau Saesneg wedi eu cyfieithu i'r Gymraeg, a'u gwasgar yn mysg y bobl. Efe fu yn foddion i gael "Holl Ddyledswydd Dyn," "Yr Ymarfer o Dduwioldeb," a llawer eraill o lyfrau i'r iaith Gymraeg, a'u gwasgar ar ei draul ei hun. Dywedir ei fod yn cynal rhai canoedd o ysgolion, trwy holl brif drefi Cymru, a daliodd yn mlaen gyda hwy hyd ei farwolaeth; ond gan mai ysgolion i ddysgu Saesneg oeddent gan mwyaf, diflanasant yn fuan wedi i Gouge farw. Yr oedd Griffith Jones yn deall anghen a chwaeth y genedl yn llawer gwell, a chymerodd ei gynllun afael nerthol a llwyddianus. Un o brif weithredoedd caredigol Gouge ydoedd mynu argraphiad o'r Bibl Cymraeg yn 1678, yn cynwys wyth mil o nifer, ar bris mor rhesymol, i gyfarfod anghenion y wlad. Rhoddwyd mil o honynt yn rhad i'r tlodion, a gwerthid y lleill wedi eu rhwymo yn daclus am y pris isel o bedwar swllt. Er nad oedd ganddo ond cant a haner o bunau y flwyddyn ei hunan at fyw, yr oedd yn rhoddi dwy ran o dair o hyny at y gorchwylion a nodwyd. Fel hyn, rhoddodd y dyn duwiol a haelionus hwn y genedl Gymreig dan rwymedigaeth arbenig, a bydd ei goffadwriaeth yn felus a bendigedig.
VI. Griffith Jones.
Ganed y Parch. Griffith Jones, o Landdowror, yn mhlwyf Cilrhedyn, Sir Gaerfyrddin, yn y flwyddyn 1683. Addysgwyd ef yn ysgol Ramadegol Caerfyrddin. Cafodd ei ordeinio i urdd diacon gan Esgob Bull yn 1708, ac i gyflawn urddau y flwyddyn ganlynol. Yr oedd yn meddu ar gyneddfau a doniau naturiol rhagorol, wedi ei enill at grefydd trwy ddar lleniad y Bibl a llyfrau duwinyddol, ac o'r cychwyn yn bregethwr call, difrifol, ac efengylaidd. Yn 1711 cafodd fywioliaeth Llandeilo-Abercowyn, ac yn 1716, cafodd ficeriaeth Llanddowror, â'r hwn le y mae ei enw wedi ei fyth gysylltu. Arferai hefyd wasanaethu Llanllwch, gerllaw Caerfyrddin. Yn perthyn i'r gynulleidfa hon oedd y foneddiges ieuanc, Bridget Vaughan, briododd wedi hyny ag Arthur Bevan, Ysw., o Lacharn, a'r hon a adnabyddir fel Madam Bevan, ac a fu o. gynorthwy mawr i Mr. Jones yn ei lafur i ddyrchafu ei genedl.
Bu Mr. Jones ar fwriad i fyned allan yn genadwr i India, dan y Gymdeithas er Lledaeniad yr Efengyl mewn Gwledydd Tramor; ond, yr oedd Rhagluniaeth wedi darparu maes eang iddo ef i'w weithio yn ei wlad ei hun, ac ymroddodd yntau at y gwaith pwysig gydag yspryd teilwng o'i Arglwydd.
Heblaw ei lafur dirfawr gyda'i bregethu poblogaidd a llwyddianus ar hyd a lled y wlad, yn 1730 cychwynodd ei Ysgolion Cylchynol enwog, y rhai a fuont o gymaint bendith i Gymru. Ei arferiad o gasglu ei gynulleidfa yn nghyd o flaen Sabboth y Cymundeb, i'w holi, a'u hegwyddori yn Ngair Duw, arweiniodd ei feddwl at yr anghenrheidrwydd o foddion cyffelyb i ddysgu y! werin i ddarllen. Byddai yr ysgol-feistrit cyflogedig yn myned ar gylch, o bentref i bentref, er rhoddi mantais addysg i'r neb oedd yn sychedig am dano. Cafodd gynorthwy pwysig gan gefnogwyr cyfoethog, fel yn mhen deng mlynedd, yr oedd ei ysgolion yn rhifo 128, a nifer y rhai a ddysgwyd ynddynt yn 7595. Yn 1761 yr oedd yr ysgolion wedi chwyddo i 218, a nifer y rhai a ddysgwyd i ddarllen mewn un flwyddyn yn 10,000; a'r nifer a ddysgwyd mewn pedair-blynedd-arugain, yn ol adroddiad Mr. Jones ei hun, yn 150,212. Yr oeddent, wrth gwrs, i ddynion mewn oed yn gystal ag i blant. Ar ei farwolaeth gadawodd 70007. yn llaw ei ffrynd, Madam Bevan, tuagat gynaliaeth yr ysogolion hyn, a gadawodd y foneddiges haelfrydig hono 10,0007. ar ei hol, i'r un perwyl.
Cyhoeddodd Mr. Jones 24ain o'r pamphled a elwid "Welsh Piety," y cyntaf yn 1737, a'r olaf yn 1760. Math o adroddiad blynyddol ydoedd o weithrediadau yr ysgolion. Yr oedd ei lafur llwyddianus gyda'r ysgolion yn creu anghen mawr yn y wlad am Fiblau; a llwyddodd, fel yr awgrymwyd eisoes, i gael dau argraphiad o'r Bibl at wasanaeth y genedl yn 1746 a 1752. Ac er ei lafur dirfawr gyda phregethu, addysgu, a holwyddori, ysgrifenodd a chyfieithodd amryw lyfrau buddiol at wasanaeth y Cymry, megys "Esboniad ar Gatecism yr Eglwys"—yn cynwys corph o Dduwinyddiaeth; "Galwad at Orseddfainc y Grâs;" "Ffurf o Weddiau;" "Hyfforddwr at Orseddfainc y Grâs;" "Cynghor Rhad;" "Anogaeth i Folianu Duw;" "Llythyr ar y Ddyledswydd o Egwyddori;" "Casgliad o Ganiadau R. Pritchard," &c.
Cafodd wrthwynebrwydd dirfawr yn ei ymdrechion daionus, oddiwrth esgobion ac offeiriaid; erlyniwyd ef yn Llys yr Esgob, ac ysgrifenwyd llyfr bustlaidd i'w ddiraddio; ond ni chafodd dim lesteirio ei ymroddiad duwiolfryd a zelog dros enw ei Arglwydd ac achubiaeth eneidiau ei gyd-ddynion. Efe fu 'n foddion dychweliad Madam Bevan, a Daniel Rowlands, "offeiriad bach Llangeitho," a lluoedd eraill ddaethant yn gydweithwyr yn efengyleiddiad y Dywysogaeth. Mae Cymru yn fwy dyledus nag y tybir yn gyffredin i Seren fore Llanddowror, am ei chyflwr crefyddol presenol; ac nid oes ond y dydd mawr a ddengys y gwaith dirfawr a wnaed gan yr offeiriad duwiol hwn. Mae yn chwithig iawn, os nid yn waradwydd ar Gymru, ei bod wedi gadael y fath ddyn heb un Bywgraphiad. Dywed Williams, yn ei Farwnad:
Dacw'r Biblau têg a hyfryd,
Ddeg-ar-ugain filoedd llawn,
Wedi 'u trefnu i ddod allan
Trwy ei ddwylaw 'n rhyfedd iawn ;
Dau argraphiad glân ddiwygiad,
Llawn, ac isel bris i'r gwan;
Mewn cabanau fe geir Biblau
'N awr gan dlodion yn y man.
Hi Ragluniaeth ddyrus helaeth,
Wna bob peth yn gydsain lawn;
D'wed nad gwiw argraphu Biblau
Heb eu darllen hwy yn iawn;
Daeth yn union ag ysgolion
O Werddon fôr i Hafren draw;
Rhwng y defaid mae'r bugeiliaid
'Nawr â'r 'Sgrythyr yn eu llaw.”
VII. Peter Williams.
Nid oes un enw yn fwy hysbys yn y Dywysog aeth nag enw Peter Williams; oblegid y mae "Bibl Peter Williams" yn llyfr a brawddeg gartrefol i ni oll. Ganwyd ef gerllaw Llacharn, yn Sir Gaerfyrddin, Ionawr 7fed, 1722. Yr oedd éi rieni yn gyfrifol, a'i fam o nodweddiad tra chrefyddol, dan weinidogaeth y Parch. Griffith Jones, Llanddowror. Bu ei dad a'i fam farw pan oedd Peter oddeutu 12 oed; ond gadawodd addysg grefyddol ei fam argraff annileadwy ar feddwl y plentyn. Dygwyd ef i fyny gan ewythr iddo o du ei fam. Yr oedd ynddo awydd er yn blentyn at y weinidogaeth, a throai ei holl fryd at lyfrau.
Pan yn 17 oed, gosodwyd ef mewn ysgol eglwysig yn Nghaerfyrddin, yr hon oedd ar y pryd dan lywyddiad y Parch. T. Einion, lle y parhäodd am dair blynedd. Yn y cyfamser, daeth Whitfield i Gaerfyrddin i bregethu; ac er i'r athraw rybuddio yr efrydwyr nad elent i'w wrando, aeth Peter a thri ereill yn llechwraidd i wrando y gŵr dyeithr. Y bregeth hono fu yn foddion tröedigaeth iddo. Aeth i'w lety y noson hono yn ddyn arall. Daeth y peth yn hysbys, trwy yr holl ysgol, a thrôdd ei gyd efrydwyr o hyny allan i'w ddirmygu.. "Yr oeddwn bellach," meddai, "yn Fethodist; ac yn eu cyfrif hwy, digon oedd hyny i roddi anfri tragywyddol arnaf."
Symudodd o Gaerfyrddin, pan oddeutu 21 oed, i gadw ysgol yn Cynwil. Yn 1745 cafodd ei urddo gan yr esgob i swydd diacon, a chafodd guradiaeth Eglwys Gymun, gerllaw Llacharn. Ond aeth yn rhy weithgar ei fywyd, ac efengylaidd ei athrawiaeth, i gael ei oddef yno yn hir. Yr oedd yntau, fel y Methodistiaid eraill, "yn pregethu y pechod gwreiddiol, cyfiawnhâd trwy ffydd, ac ail enedigaeth." Cyhuddid ef hefyd o bregethu mewn plwyfi eraill; ac am ei holl bechodau, gwaharddodd yr esgob iddo bregethu am dair blynedd.
Wedi hyn daeth i Abertawy, i wasanaethu dwy eglwys—un Gymreig ac un Seisonig. Ond ni fynai boneddigion Abertawy ychwaith mo hono ef, a'i athrawiaeth, a'i ddiwygiadau. Aeth oddiyno i Langranog yn Sir Aberteifi; ond oblegid yr un achos eto, ni bu yno ond deufis. Wrth weled fod y drws yn cael ei gau yn erbyn ei weinidogaeth yn yr Eglwys Sefydledig, yn y flwyddyn 1746 ymunodd â'r Methodistiaid, pan nad oedd ond 24 mlwydd oed, a bu yn llafurio yn eu mysg gydag egni a llwyddiant mawr am agos hanner can' mlynedd.
Fel pregethwr yr oedd mewn un peth yn rhagori ar y rhan fwyaf o'i gydoeswyr-sef mewn llafur i gyfansoddi ei bregethau yn gyflawn cyn eu traddodi. Os byddai eraill yn rhagori mewn doniau, ac mewn hwyl, byddai ganddo ef bregeth dda bob amser. Yr oedd hefyd yn gweithio yn galed-yn teithio yn barhâus, yn cymeryd y fantais ar bob cyfleusdra i bregethu yr efengyl i'r bobl, ac yn barod i feiddio pob peryglon a ddelai yn ei ffordd. Ni ddyoddefodd neb yn ei oes fwy o erlidiau a blinderau. Aml y gadawai y fan y pregethai wedi ei daenellu â'i waed fel â gwlaw. "Nid gormod fyddai dyweyd iddo wynebu mwy o beryglon, dyoddef mwy o galedi, ac arloesi mwy ar Gymru, na neb o'i frodyr urddedig." Yn ei gysylltiad â'r wasg, gwnaeth fwy er diwyllio llênyddiaeth grefyddol Gymreig na neb yn y ddeu-nawfed ganrif. Cyhoeddodd ei "Fibl Teuluaidd," gyda sylwadau ar bob pennod, a chyfeiriadau ar ymyl y ddalen, yn y flwyddyn 1770, a dyma yr Esboniad Cymreig cyntaf erioed ar y Bibl. Cymaint oedd awydd y wlad am dano, fel yr oedd y trydydd argraphiad yn ymyl ei orphen cyn marwolaeth Mr. Williams, a'r tri argraphiad yn cynnwys o ddeuddeg i bumtheg mil o gopïau. Ac yn mhen tair blynedd ar ol ymddangosiad yr... argraphiad cyntaf o'r Bibl, cyhoeddodd y "Mynegair Ysgrythyrol;" a chan mai hwn eto oedd y llyfr cyntaf o'r fath yn yr iaith Gymraeg, rhaid ei fod wedi costio llafur dirfawr iddo. Yn 1790 cyhoeddodd argraphiad o bedair mil o Fibl bychan Canne, yr hon anturiaeth a drodd yn golledus iawn iddo. Cyfieithiodd amryw lyfrau defnyddiol eraill o'r Saesoneg.
Cododd dadl rhyngddo a'i frodyr ar bwnc o athrawiaeth cysylltiedig â Pherson Crist, barodd lawer o flinder, ac iddynt dori eu cysylliad â'u gilydd. Yr oedd capel Heol y Dwr, Caerfyrddin, wedi ei godi ar dir Peter Williams; cadwodd feddiant o'r capel hwnw, i fod yn faes llafur hyd ddydd ei farwolaeth. Bu farw Awst 8fed, 1796, yn ei 75ain mlwydd o'i oedran, a chladdwyd ef yn Llandyfeiliog. Yr ydym wedi rhoddi yma yn fyr, brif ddygwyddiadau un o'r dynion mwyaf defnyddiol i Gymru o'r holl feibion a fagodd. Gwir ddywedodd ei Farwnadydd :—
Tra fo Cymru yn medru darllen,
Am dy enw fe fydd sôn,
A thra argraph-wasg a phapyr,
Nid anghofir am dy bo'n;
.jpg)
THOMAS CHARLES, BALA.
Pan bo enwau rhei'ny'n pydru,
Heddyw sydd o enwau mawr,
Fe fydd d' enw oesoedd eto
Yn dysgleirio fel y wawr."
VIII. Thomas Charles.
Mab ydoedd Thomas Charles i Rice Charles, Pant Dwfn, Llanfiangel, gerllaw pentref St. Clears, tua deng milldir o dref Caerfyrddin. Ganwyd ef Hydref 14eg, 1755. Amaethwr oedd ei dad, a bwriadai godi Thomas i'r weinidogaeth. Dechreuodd ei addysgiad mewn ysgol yn ymyl cartref, yn Llanddowror. Yno y daeth i gyfeillach ag un Rhys Hugh, un o ddysgyblion Griffith Jones, ac ymddyddanion y dyn duwiol hwn wnaeth yr argraphiadau crefyddol cyntaf ar ei feddwl. Yr oedd yr argraphiadau hyn mor ddwys, fel yr ymunodd yn blentyn â'r Methodistiaid, a bu yn foddion i ddwyn crefydd i mewn i'w deulu.
Yn 14eg oed symudodd i'r ysgol Ymneillduol yn Nghaerfyrddin. Ionawr 20fed, 1773, pan yn 17eg oed aeth i wrando Rowlands Llangeitho, a dywedai i'r bregeth hono wneyd nefoedd a daiar yn bethau newydd iddo o hyny allan byth.
Pan yn 20 oed (1775) symudodd i Rydychain. Trwy ymdrech galed y gallodd gynal ei hun yno. Buasai wedi gorfod gadael y lle, oni bai i Ragluniaeth agor calonau ychydig o gyfeillion i'w gynorthwyo. Derbyniodd urdd diacon i bregethu yn Rhydychain, yn 1778, a threfnodd i fyned i wasanaethu fel curad yn Ngwlad yr Haf. Cyn myned, talodd ymweliad â'r Bala, ac aeth ef ar daith, gyda'i gyfaill, y Parch S. Lloyd, offeiriad duwiol a chyfoethog, trwy ranau o Ogledd a Deheudir Cymru, a galwasant ar eu ffordd i wrando Rowlands Llangeitho.
Wedi gorphen y daith hon aeth at y guradiaeth a nodwyd, ac yn mhen rhai misoedd. enillodd ei B.A. yn Rhydychain. Ar ei ymweliad â'r Bala, daeth i gydnabyddiaeth â boneddiges ieuanc o'r enw Miss Jones, yr hon oedd gyda'i mham yn cadw prif siop y dref; ac yn Awst 1783, ymunodd â hi mewn "glân briodas," a dyna fu yn achlysur symudiad Mr. Charles i'r Bala i fyw.
Bu am ddwy flynedd wedi ymsefydlu yn, y Bala yn gwasanaethu fel curad yn Llanymowddwy a Shawbury, ond yr oeddent yn mhell iawn, a'r ffyrdd yn anhygyrch. Daeth achwyniadau hefyd yn ei erbyn, ei fod yn holi plant yn yr eglwysi, ac yn myned ar draws y ffurfiau cyffredin, a gwaharddwyd yr eglwysi iddo. Bu yn hir yn dysgwyl am ddrws agored o rywle, a'i galon yn llosgi mewn awydd am waith, gymaint fel y cynygiai wasanaethu yn rhad.
Wedi hir aros, heb obaith, penderfynodd ymuno â'r Methodistiaid. Yr oedd hyn yn 1785, pan yn 30ain oed. Bellach cafoddd ei fywyd gyfleusdra i ymddadblygu, a buan y daeth gwerth y dyn yn hysbys i'r wlad. Pan bregethodd gyntaf yn Llangeitho, dywedodd Rowlands, "Rhodd yr Arglwydd i'r Gogledd yw Charles." Profodd ei eiriau yn wirionedd tu hwnt i ddysgwyliad neb. Mae ei ddylanwad yn fyw heddyw, nid yn unig yn y Gogledd ond trwy Gymru oll, ac yn mhell tu hwnt i'w therfynau.
Cymerodd Mr. Charles gyflwr ysprydol y wlad at ei galon, ac ymroddodd fel dyn Duw i gyflenwi ei diffygion. Dyn anarferol ydoedd, nad oes gan y wlad nemawr o'i fath i ymffrostio ynddynt. Dyn llawn o yspryd gwir apostolaidd. Anhawdd enwi neb arall roddodd gychwyniad, neu ysgogiad effeithiol yn mlaen, i gynifer o sefydliadau mor bwysig ac anfarwol. Hauwr sefydliadau ydoedd, fyddant byw hyd ddiwedd y byd. Heblaw ei lafur diball i bregethu yr efengyl yn Nghymru a Lloegr, cymerodd achos yr ysgol Sabbothol yn achos iddo ei hun; rhoddodd ffurf newydd iddi, rhagor y peth ydoedd yn Lloegr, trwy ei gwneyd yn foddion addysg grefyddol i ddynion mewn oed, yn gystal a moddion i ddysgu darllen i blant ac eraill. Efe ddechreuodd gasglu gwahanol ysgolion yn nghyd, a'u harholi yn gyhoeddus. Nid oes dim tu yma i ddatguddiad y dydd mawr a ddengys y llafur a gymerodd, a'r rhwystrau a gafodd, cyn gosod yr ysgol Sabbothol yn Nghymru ar y safle dymunol y gwelodd hi cyn iddo farw.
Heblaw yr ysgol Sul, sefydlodd lawer o ysgolion dyddiol cylchynol, i symud o ardal i ardal, er cynorthwyo i ddysgu darllen, a byddai eu gofal a'u cyfrifoldeb ar ei ysgwydd ef. Bu yn foddion i sefydlu ysgolion ar ffurf y rhai Cymreig hefyd yn ynysoedd ac ucheldiroedd Ysgotland. Bu gyda thri eraill, ar gais y Gymdeithas Wyddelig, ar daith trwy'r Iwerddon, er sefydlu moddion cenadol i'r wlad hono. Bu yn brif offeryn cychwyniad y Fibl Gymdeithas, yn y flwyddyn 1804. Arolygodd a diwygiodd argraphiadau o'r Bibl a gyhoeddwyd gan y Gymdeithas hono. Cymaliai ohebiaethau cyson yn mlaen â phrif weinidogion a llafurwyr Cristionogol yn Lloegr, Ysgotland, ac Iwerddon. Ac yn nghanol yr holl orchwylion hyn, a lliaws nad ydym wedi eu henwi, mynodd amser i ysgrifenu ei "Drysorfa Ysprydol," ei "Eiriadur Ysgrythyrol" a'r " Hyfforddwr," &c., y rhai fu o gymaint gwasanaeth i Gymru, ag ydynt, i fesur mawr, yn cadw y gŵr enwog yn fendith arosol yn mysg ein cenedl.
Mae yn draddodiad cyffredin mai dagrau geneth yn wylo am Fibl gynhyrfodd Mr. Charles i ddyfeisio ffordd i gael Biblau at wasanaeth y werin. Cawsom hanesyn ychydig flynyddoedd yn ol, trwy law ein cyfaill, Mr. R. O. Rees, Dolgellau, sydd yn un tebyg iawn i'r un a ardroddir fel y tarddiad cyntaf chwyddodd yn y diwedd i sefydliad y Bibl Gymdeithas. Ychydig amser yn ol bu farw hên ŵr o'r enw Lewis William, Llanfachreth, ger Dolgellau, yr hwn a fu, yn ei ddyddiau boreuol, yn cadw ysgol dan Mr. Charles. Yn mysg y plant a fynychai ei ysgol yr oedd un Mari Jones, Cwrt, Aberganolwyn, yn ngodrau Sir Feirionydd, yr hon oedd ar y pryd hwnw o 14eg i 15eg oed. Dysgodd ddarllen yn fuan, a dechreuodd ei mheddwl anesmwytho yn nghylch achubiaeth ei henaid. Nid oedd ganddi yr un Bibl, ond yr oedd un mewn tŷ perthynas iddi, o fewn dwy filldir i'w chartref, ac elai yno yn fynych i'w ddarllen. Cynyddodd ei syched am Air Duw mor fawr, fel y penderfynodd ddyfeisio i gael Bibl iddi ei hun. Dechreuodd ystorio pob ceiniog ddelai i'w llaw. Wedi casglu swm, cynghorwyd hi i geisio cael Bibl trwy Mr. Charles o'r Bala. Un diwrnod, cychwynodd tua'r Bala, yr holl ffordd, lawn 28ain milldir, ar ei thraed; ond erbyn cyrhaedd yno, yr oedd Mr. Charles wedi myned i'w wely. Cafodd lety noson gydag un Dafydd Edward, diacon gyda'r Methodistiaid, ac aeth gyda hi bore dranoeth at Mr. Charles. Wedi adrodd y neges, dywedodd Mr. Charles: "Mae yn flin iawn genyf weled y ferch yn gorfod dyfod yr holl bellder hwn, ond yr wyf yn ofni, yn wir, nas gallaf gael Bibl iddi, oblegyd mae Biblau yn brinion iawn."
Disgynodd ei eiriau fel taran ar yr eneth, a thorodd allan i wylo yn hidl. Tynodd dagrau Mari ddagrau i ruddiau y gweinidog tyner galon; ac wedi mynyd o ystyriaeth, dywedodd, "Chwi gewch Fibl!" Cyrhaeddodd Fibl iddi, talodd hithau yr arian iddo, a throdd ei dagrau galar ar unwaith yn ddagrau gorfoledd, a gwnaeth i Mr. Charles a'r diacon gydwylo â hi mewn gorfoledd. Dywedodd Mr. Charles, gan droi at y diacon: "Wel, Dafydd Edward, onid yw yn beth blin iawn, fod y fath brinder Biblau yn y wlad, a bod geneth fel hon yn gorfod cerdded wyth neu ddeg milldir ar ugain i geisio cael Bibl? Os oes rhywbeth i'w wneyd tuag at lenwi y diffyg hwn, ni orphwysaf nes ei gyflawni."
Mae y Bibl hwnw yn awr ar gael, wedi ei anfon erbyn hyn, debygem, i lyfrgell Coleg Newydd y Bala. Bibl wythplyg tew ydoedd, wedi ei argraphu yn Rhydychain, 1799, ac y mae enw "Mari Jones, Cwrt," arno, yr hon a adroddodd yr holl hanes, ychydig amser yn ol, ar éi gwely angau.
Yn Rhagfyr, 1802, aeth Mr. Charles i Lundain, a chafodd gyfleusdra i ddodi anghen Cymru am Fiblau o flaen Pwyllgor Cymdeithas y Traethodau Crefyddol; gwnaeth ei ardroddiad argraph ddwys iawn ar feddyliau y pwyllgor hwnw, ac yn enwedig ar feddwl y Parch. Joseph Hughes, gweinidog y Bedyddwyr, ac un o ysgrifenyddion y Gymdeithas hono, yr hwn a atebodd, "Os gellid ffurfio Cymdeithas i gyflenwi Cymru â'r Bibl, paham nad ellid i ddiwallu y deyrnas yn gyffredinol, a'r byd?" Cymerwyd y pwnc i fyny, ac ar y 7fed o Fawrth, 1804, ymgyfarfu tua thri chant o ddynion difrifol perthynol i'r gwahanol enwadau crefyddol yn y "London Tavern," ac yno y ffurfiwyd y FIBL GYMDEITHAS FRYTANAIDD A THRAMOR, yr hon sydd wedi cyflawni amcan ei sefydliad uwchlaw clod.
Yn y flwyddyn 1799, wrth deithio dros fynydd Mignaint, ymaflodd oerfel yn mawd llaw aswy Mr. Charles, yr hwn a waethygodd gymaint fel y bu ei fywyd yn y perygl mwyaf, a gorfu i'r meddygon dori y bawd ymaith. Cynaliwyd cyfarfod gweddi i erfyn am i'r Arglwydd arbed ei fywyd. Yn y cyfarfod hwnw, gweddiai un Richard Owen, gan gyfeirio at Hezeciah, am i'r Arglwydd estyn pumtheg mlynedd yn ychwanegol i Charles: "Oni roddi di bumtheg mlynedd, o ein Duw, er mwyn dy eglwys a'th achos!" Bu son mawr am y weddi hono. Dywedodd Mr. Charles wrth y gŵr ei hun, tua blwyddyn cyn ei farwolaeth, "Wel, Richard Owen, mae y pumtheg mlynedd agos i fyny!" A dim ond wythnos oedd yn fyr o'r pumtheg mlynedd, pan fu farw, Hydref 5ed, 1814, wythnos cyn ei fod yn 59 mlwydd oed. Claddwyd ef yn mynwent fechan eglwys Beuno, yn Llanycil, yn ymyl Llyn Tegid, filldir o'r Bala. Mae cofgolofn ardderchog yn awr yn barod i'w gosod i fyny yn y Bala, er coffadwriaeth am dano.