Lewsyn yr Heliwr (nofel)/Gwyl Gynog
| ← Y Fugeiles a'r Heliwr | Lewsyn yr Heliwr (nofel) gan Lewis Davies (Lewis Glyn Cynon) |
"Gwaed, neu Fara!" → |
V—GWYL GYNOG.
A hi yn brynhawn mwyn yn nechreu Hydref 1830, y tymor hud hwnnw y cymerai dail y coed eu gwahanol raddau o felyn a gwineu, ac y gwridai rhedyn y cilfachau o dan ei arliw coch yntau, gwelid o bob cyfeiriad ieuenctid plwyf Penderyn yn cymryd eu llwybr er cyrraedd Twyn yr Eglwys, llannerch enwocaf yr ardal.
Onid hwn oedd dydd paratoad Gwyl Gynog? y sefydliad a hanai o gyfnod y Seintiau pell heb na llyfr na llên i'w groniclo namyn traddodiad llafar gwlad y tadau? Cedwid yr wyl gyda manylder difwlch, a mawr oedd y brwdfrydedd ymhob tipyn, oblegid, heblaw ei bod o henaint diamheuol, rhoddai arbenigrwydd ar Blwyf Penderyn rhagor y plwyfi eraill o'i gylch.
Felly, yn uchel eu hysbryd ac yn drystfawr eu cân, deuent allan o amaethdy a bwthyn, o luest a chwarel, yn ffermwyr, bugeiliaid, chwarelwyr a chrefftwyr o bob math, i ddathlu eu gwyl gartrefol unwaith yn rhagor.
Cyn pump o'r gloch yr oedd yr hoff chwareuon i gyd mewn llawn hwyl-y bêl fach yn erbyn gwal yr eglwys, yr herc-a-cham-a naid ychydig y naill ochr iddi, a'r "taflu cw'mp" yn y cae hwnt i'r berth. I bob un o'r rhai hyn yr oedd ei thorf fechan i edmygu y pencampwyr wrth eu gwaith, ac i weld chware-têg rhwng dyn a dyn.
"Onid oedd Ianto'r Saer yn heinif heddi gyda'r bêl fach?" ebe un, ac "onid yw Twm Wern Lâs yn gwella fel neidiwr?" ebe arall. "Os dal e' 'mla'n fel hyn fe fydd yn fatch i fachan 'Berhonddu 'cyn bo hir," myntumiai'r trydydd.
Ond yr oedd y dydd yn awr yn dechreu tywyllu a'r campwyr yn dechreu blino. Ha! pwy yw yr un acw ar grib y Foel gyda rhywbeth tebig i gwrwgl ar ei gefn? Hywel Lewsyn o'r Bont, byth na chyffro i! a'i delyn gydag e'! 'Nawr am dani, boys! Noswaith o'r hen amser unwaith eto!
Rhedodd Shams Harris ac un neu ddau arall i'w helpu i gario ei offeryn, ac erbyn dychwelyd ohonynt i'r Twyn drachefn yr oedd y dorf wedi cynhyddu, ac amryw o'r rhyw deg wedi dyfod o rywle a'u traed mewn ysfa am ddechreu y ddawns.
Ond cyn gallu taflu ati mewn gwirionedd rhaid oedd i Hywel ddiosg y brethyn gwyrdd oddiam ei delyn hoff a'i osod yn garcus yn y Tafarn Isaf gerllaw, ac wrth gwrs, rhaid hefyd oedd cael "ei hun i diwn," ys dwedai efe, trwy gymryd gwydraid neu ddau fel cyffer rhag yr annwyd a'i bygythiai o groesi ohono y Foel dan ei faich.
O'r diwedd dacw fe allan ar y Twyn, ac yn eistedd ar gadair yng nghysgod gwal yr eglwys gan gofleidio ei offeryn, ac yn rhyw led-dynnu ambell dant fel rhagarweiniad i'w gerdd.
Y foment nesaf dyna gylch niferus o'r ddau ryw yn ei dawnsio hi ar y green i acen y tannau nwyfus, a chylch mawr arall o gant neu ychwaneg yn sefyll y tu ol i'r dawnswyr yn mwynhau yr olygfa. A golygfa i'w mwynhau ydoedd yn wir. Gwelid yno flodau eu hoes yn sefyll i fyny yn hoen eu hieuenctid, ac yn troedio y gwahanol symudiadau fel pe baent newydd gyrraedd o ddawnsdai Bath, gydag ystwythder graenus y lle hwnnw ym mhob ystum.
Yma, am unwaith yn y flwyddyn, yr oedd pob ffin a wahanai bonedd a gwreng wedi ei symud ymaith. a dawnsiai yr etifedd gyda'r llaethferch, a'r bugail gyda'r etifeddes, a neb yn breuddwydio am siarad dim ond Cymraeg yn yr oll.
Pan aeth yn rhy dywyll i weled ei gilydd yn dda ymwasgarwyd am ennyd i gael lluniaeth yn y gwestai yn ymyl, ac wedi cyfrannu o'r bastai a baratowyd, cyfeiriodd pob un ei gamrau i ystafell fawr y Dafarn Isaf lle 'roedd yr Hen Sgweier yn y gadair a Rheithor y Plwyf wrth ei ochr ar lwyfan bychan.
Galwyd Hywel ymlaen i'w hymyl, ac yna trefnodd y gweddill o'r cwmni eu hunain ar y meinciau yn wynebu'r delyn.
Hon oedd "Yr Awr Gân"-orig a flaenorai yn wastad yr Ail Ddawns, neu Y Ddawns Fawr, fel ei gelwid fynychaf. Ar amnaid oddiwrth y Sgweier tarawodd Hywel un o alawon adnabyddus yr ardal, nad oes iddi hyd yn oed heddyw enw arall namyn "Tôn Hywel," ac a'i lais crynedig (yn agoriad i'r gweithrediadau ac yn wahoddiad i unrhyw un arall gymryd ei dro yn yr un peth) canodd bennill ohoni. Yr oedd yno henafgwyr a'i clywsant lawer gwaith cyn hynny, a llyma hi fel y tarawodd ar eu clyw unwaith yn rhagor—
bob cwr o'r ystafell, pob un yn ei dro a'i ergyd lleol neu amserol ac wedi dihysbyddu y ddawn barod. dechreuwyd ar rai o'r hen dribannau nad oedd yr wyl byth yn gyflawn hebddynt.
Tri pheth sydd ym Mhenderyn
Mae’r Ysbryd Drwg yn ddilyn,
Gwrach y Waun, a'r Hendy Llwyd,
Ac aethus glwyd Yr Eithin.
Mi wela' Fanwen Byrddin,
Mi wela' Foul Pendoryn,
Mi wela' Fforch-y-garan Wen,
Mi wela' Benrhiwmonyn.
Beth gei ar Fanwen Byrddin?
Beth gei ar Foel Penderyn?
Beth gei yn Fforch-y-garan Wen?
Beth gei ar Benrhiwmenyn?
Caf lo ar Fanwen Byrddin,
Caf galch ar Foel Penderyn,
Caf garu merch y Garan Wen
Wrth rodio Penrhiwmenyn.
O'r gyfres olaf canodd yr Hen Scwlin y "pennill gofyn,"
a rhoddwyd yr ateb gan Hywel ei hun, a chan iddo
arafu ar y llinell olaf hysbysiad i bawb oedd hynny
fod y mesur hwnnw i derfynu gyda'r pennill mewn llaw.
Dilynwyd y Triban gan amryw fesurau eraill oedd yn gofyn medr mwy ac a ddenai y cantorion goreu i'r maes. Yn eu plith bwriodd Shams i mewn gyda chryn effaith yn "Serch Hudol," ac nid cynt yr adnabyddodd yr hen delynor y llais soniarus nag y gwelid gwen foddhaus ar ei wyneb, oblegid ar wahan i'w allu yn y grefft yr oedd Shams yn ffefryn neilltuol am ei arabedd a'i natur dda. Dyma'r modd y canodd,-
i ennill cymeradwyaeth y tro hwnnw.
Yna, wedi distewi o'r gân yn llwyr, cododd yr Hen Sgweier a'r Rheithor i fyned allan, a chyrchasant at y drws drwy ganol y dorf oedd yn sefyll ar ei thraed iddynt fyned trwodd.
Wedi i'r lleill ddilyn y delyn allan gwelid ffagl fawr wedi ei goleuo wrth dalcen yr eglwys ac yng ngoleu honno y dawnsiwyd y Ddawns Fawr tan hanner nos.
Ond nid oedd Gwyl Gynog eto ar ben. Gyda thoriad gwawr wele chwythiad mewn corn hela yn galw ar bawb a fynnai i ddilyn cenel Bodwigiad i'r maes, ac ar hyn dacw arwyr y ddawns, Shams Harris, Ianto'r Saer a'r lleill yn gadael yr ysguboriau, a'r ystablau, neu ble bynnag y llwyddasant fwrw awr neu ddwy O gwsg, i ddilyn y cŵn drwy gydol y dydd. Ac yn ddiweddglo i'r oll, onid oedd cinio râd yn eu haros yn y Dafarn Isaf gyda photes " y whipod," na phrofid gan neb pwy bynnag, hyd nes i un o urdd Cynog ei hun, sef y rheithor, ei phrofi yn gyntaf, a dwedyd mai da ydoedd.
"Wel, Shams, beth am yr wyl eleni, gwell ai gwaeth na'r llynedd? Gwelais di yn dawnsio wrth dy fodd, ta' beth!" Dyna oedd cyfarchiad Ianto i'w gyfoed Shams y bore dilynol. "Yr oedd y ddawns yn ddigon da, Ianto, a'r gân, a'r hela, a'r ' whipod ' hefyd o ran hynny. Ond wyddost ti beth! 'do'dd y dawnsiwr a'r heliwr gore fagws Penderyn eriod ddim yno. 'Ro'dd 'y meddwl i 'n mynd o hyd hwnt i'r mynydd 'na ato fe i Ferthyr. Wyt ti'n cofio'r llynedd shwd hwyl geso' ni gydag e'? Dim cystal eleni, 'n wir i ti! Ianto! sylwaist ti ar y 'Sgweier' echnos? Bachan! mae fe wedi mynd yn hen ar unwaith, a mae nhw'n gweyd taw gofid am Lewsyn sy' bron a'i ladd e'! Wn i yn y byd beth oedd yr achos iddo gael mynd mor sytan! Wel, fe ddaw'r cwbwl ma's rywbryd, tebig!"
"Bore da! Ianto!" "Bore da! Shams!"